Ο σταθμός του μετρό Alisher Navoiy στην Τασκένδη είναι διακοσμημένος με τέχνη, η οποία αναδεικνύει τον πολιτισμό του ποιητή του 15ου αιώνα. Φωτογραφία από τον Filip Noubel, χρησιμοποιήθηκε με άδεια.
Η 9η Φεβρουαρίου σηματοδοτεί την 580η επέτειο από τη γέννηση του Alisher Navoiy, ποιητή, γλωσσολόγου και στοχαστή του 15ου αιώνα, που έχει καταφέρει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στη διαδικασία ενδυνάμωσης του έθνους του Ουζμπεκιστάν.
Η έννοια των εθνών είναι σχετικά νέα στην Κεντρική Ασία, μια περιοχή που για αιώνες ταυτίζεται περισσότερο γύρω από τη θρησκεία, τα σημαντικά αστικά κέντρα και τη γλώσσα. Οι άνθρωποι αυτοπροσδιορίζονταν ως Σουνίτες, Σιίτες, Εβραίοι ή ως προερχόμενοι από περιοχές, που αναπτύσσονταν γύρω από κεντρικές πόλεις, όπως η Μπουχάρα, η Σαμαρκάνδη, η Κοκάνδη, η Γκούλια (Γινίνγκ), το Κασγκάρ (Κάσι), όπου συγκεντρώνονταν οι τοπικές πολιτικές και στρατιωτικές δυνάμεις.
Η γλωσσικά πολύ μικτή Κεντρική Ασία έχει συνδυάσει ως επί το πλείστον δύο βασικές γλωσσικές οικογένειες: τις περσικές και τις τουρκικές. Η περσική ήταν η γλώσσα της αυλής των ευγενών, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, αλλά επίσης διείσδυσε στις τουρκικές γλώσσες με εκατοντάδες λέξεις. Μέχρι και σήμερα, πολλοί από τους Κεντροασιάτες μιλάνε εξίσου άπταιστα τατζίκικα ή ντάρι, γλώσσες που ανήκουν στην ιρανική ομάδα γλωσσών, καθώς και ουζμπέκικα, τουρκμένικα ή κιργίζικα, για παράδειγμα.
Τα αραβικά έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στη θρησκεία, την εκπαίδευση και τη γνώση, ενώ η ρωσική εισήλθε στο χώρο ως αποικιακή γλώσσα τον 19ο αιώνα.
Όσον αφορά τις τουρκικές γλώσσες, οι οποίες εξελίχθηκαν με την πάροδο του χρόνου σε σύγχρονες ξεχωριστές γλώσσες, γνωστές σήμερα ως καρακαλπάκ, καζάκικα, κργίζικα, ταταρικά, τουρκμένικα, ουϊγούρικα ή ουζμπέκικα, όλες μοιράζονται μια κοινή λογοτεχνική γλώσσα γνωστή ως چغتای ή τσαγκατάι, γραμμένη με αραβικό αλφάβητο, η οποία χρησιμοποιήθηκε από τον 15ο έως τον 20ο αιώνα.
Ο Navoiy ως σύμβολο της ουζμπεκικής γλώσσας
Ο Alisher Navoiy ήταν ποιητής και στοχαστής, ο οποίος μνημονεύεται σήμερα στο Ουζμπεκιστάν, επειδή αγωνίστηκε για τη χρήση της γλώσσας τσαγκατάι, που λειτουργεί ως θεμέλιο για τη σύγχρονη λογοτεχνική και ομιλούμενη ουζμπεκική γλώσσα.
Τυπικά, ο Navoiy ήταν ένας Κεντροασιάτης, ο οποίος διέσχισε περιοχές, πολιτισμούς και γλώσσες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Γεννήθηκε το 1441 στη Χεράτ (στο σύγχρονο Αφγανιστάν), σπούδασε στη Μασχάντ (πόλη στο Ιράν) και στη Σαμαρκάνδη (στο σύγχρονο Ουζμπεκιστάν) και πέθανε στη Χεράτ, όπου είναι θαμμένος. Ήταν ένας πολυμαθής, που οικοδόμησε κτίρια, υπηρέτησε την τοπική πολιτική δύναμη και έγραφε σε τρεις γλώσσες (τσαγκατάι, περσικά και αραβικά), κυρίως ποίηση. Ένα από τα πιο διάσημα έργα του είναι το Muhakamat al-Lughatayn (“Κρίση μεταξύ δύο γλωσσών”), μια διατριβή, στην οποία συγκρίνει τα πλεονεκτήματα της περσικής εναντίον της τσαγκατάι και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η τουρκική γλώσσα είναι ανώτερη.
Μια τέτοια δήλωση ήταν ασυνήθιστη τουλάχιστον για αυτή την περίοδο, δεδομένου του κύρους, που αποδίδεται στα περσικά και της σχετικής έλλειψης κειμένων γραμμένων στη γλώσσα τσαγκατάι. Γι’ αυτό τον λόγο, ο Navoiy εξυμνείται στον τουρκικό κόσμο και ειδικά στο Ουζμπεκιστάν ως πατέρας της ουζμπεκικής λογοτεχνίας. Πήρε το ψευδώνυμό του από τη λέξη “navo”, η οποία σημαίνει μελωδία, μια ποιητική έννοια που συναντάται στα γκαζάλ του, τα σύντομα ποιήματα που εμπνέονται σε μεγάλο βαθμό από την σουφική αντίληψη στον μουσουλμανικό κόσμο. Τα διασημότερα έργα του περιλαμβάνουν το “Xamsa” (Πεντάδα), μια συλλογή από πέντε επικά ποιήματα, που περιλαμβάνουν παραδοσιακές ιστορίες αγάπης, όπως οι Ferhad και Shirin ή Layli και Majnun και το “Lison ut-Tayr” (“Γλώσσα των Πουλιών”). Έγραψε επίσης πραγματείες για να βοηθήσει άλλους ποιητές να γράψουν στη γλώσσα τσαγκατάι και να αγκαλιάσουν την τουρκική κληρονομιά.
Μία σοβιετική ταινία του 1947 του Τατζίκου σκηνοθέτη Kamil Yarmatov με τον τίτλο “Алишер Навои “ (Alisher Navoiy) και διαθέσιμη τόσο στα ουζμπέκικα όσο και στα ρωσικά, ενσωματώνει την εικόνα του ως βασική προσωπικότητα στη διαδικασία εθνικής οικοδόμησης μιας σοβιετικής, αν όχι και ουζμπεκικής, ταυτότητας. Η ταινία έγινε λατρεία στη Σοβιετική Ένωση και στο 21ο λεπτό περιλαμβάνει ένα μέρος, όπου ο Navoiy υπερασπίζεται τη σημασία μιας “τουρκικής γλώσσας, η οποία μπορεί να ενώσει τους ανθρώπους”:
Σε ποιον ανήκει ο Alisher Navoiy στο σύγχρονο Ουζμπεκιστάν;
Μία από τις βασικές προτεραιότητες των ουζμπεκικών Αρχών μετά την κατάρρευση του Ισλάμ Καρίμοφ, ο οποίος κυβέρνησε σθεναρά τη χώρα από τα τέλη της σοβιετικής περιόδου έως το 2016, ήταν ο επαναπροσδιορισμός της εικόνας της χώρας, τονίζοντας τις δυνατότητές της για τουρισμό κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού. Ο νυν πρόεδρος Σαβκάτ Μιρζιγιόγιεφ επιθυμεί πολύ να βασιστεί σε πολιτιστικά σύμβολα για να παρουσιάσει τη χώρα του ως ελκυστικό προορισμό τόσο για τουρισμό όσο και για επενδύσεις. Έτσι, δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην 580ή επέτειο γέννησης του Navoiy μέσω εκδηλώσεων εντός και εκτός της χώρας. Ο ποιητής είναι ήδη αρκετά παρών με αγάλματα, δρόμους, πανεπιστήμια, υποτροφίες, σταθμό μετρό και θέατρο, που πήραν το όνομά του, στην πρωτεύουσα Τασκένδη, με αμέτρητα βιβλία, καθώς και με την θέση του στο σχολικό πρόγραμμα. Αυτό το βίντεο με hashtag #navoiyiftixorim στα ουζμπεκικά (που σημαίνει #NavoiyΠερηφανιαΜου) εμφανίζει εικόνες τοπόσημων και μνημείων, που σχετίζονται με τον ποιητή, συνοδευόμενες από αναγνώσεις της ποίησής του.
Όμως, ενώ αυτές οι γιορτές παραμένουν επίσημες και κατά πολύ στα χέρια της κυβέρνησης, όπως και κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου, μερικοί αναζητούν διαφορετικούς τρόπους για να τιμήσουν τον Navoiy.
Ο A’zam Obidov, ποιητής, λογοτεχνικός μεταφραστής και πολιτιστικός ακτιβιστής με έδρα την Τασκένδη, που ίδρυσε τη Γέφυρα Λογοτεχνίας και Τέχνης του Ουζμπεκιστάν, δήλωσε στο Global Voices:
“В Узбекистане не существует хотя бы маленького международного фестиваля поэзии, международного фестиваля писателей. Мои многочисленные обращения о создании института Наваи за рубежом просто игнорируются. Нет прайвит-паблик партнершип в сфере искусства, культуры и литературы. Эти сферы, если хотят развиваться, должны быть независимыми, то есть полностью негосударственными, как в Европе. Для этого нужны нормальные законы. Например, если предприниматель, филантроп или какая-та организация поддерживает литературу или искусства, то, автоматически им предоставляется льгота по налогу.
Στο Ουζμπεκιστάν, δεν υπάρχουν μικρά διεθνή φεστιβάλ ποίησης ή συγγραφείς. Οι αρκετές εκκλήσεις, που έχω κάνει, για τη δημιουργία ενός Ινστιτούτου Navoiy στο εξωτερικό αγνοούνται. Δεν υπάρχει συνεργασία μεταξύ ιδιωτικού-δημόσιου στον τομέα των τεχνών, του πολιτισμού και της λογοτεχνίας. Για να αναπτυχθούν αυτοί οι τομείς, πρέπει να είναι ανεξάρτητοι, εντελώς έξω από τη σφαίρα του κράτους, όπως γίνεται στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Γι’ αυτό, χρειαζόμαστε επίσης κανονικούς νόμους, για παράδειγμα εάν ένας επιχειρηματίας ή ένας φιλάνθρωπος ή ένας οργανισμός υποστηρίζει τις τέχνες ή τη λογοτεχνία, αυτοί λαμβάνουν αυτόματα φορολογική μείωση.
Ενώ ο Navoiy έχει μεταφραστεί ευρέως στα ρωσικά, υπάρχουν πράγματι περιορισμένες μεταφράσεις στα αγγλικά, παραπονιέται ο Obidov, ο οποίος ζητά περισσότερους πόρους και προσοχή από την κυβέρνηση σε αυτό το έργο. Στο μεταξύ, έχει δημιουργήσει ο ίδιος μερικές μεταφράσεις, οι οποίες δείχνουν την εμπειρία/γνώση και την πολυπλοκότητα της γλώσσας και των εικόνων του Navoiy, με την ελπίδα ότι άλλοι μεταφραστές θα εμπνευστούν να μεταφέρουν τον Navoiy στις δικές τους γλώσσες.
