Ευγενική προσφορά: “AMA y No Olvida”, Μουσείο μνήμης κατά της ατιμωρησίας στη Μανάγκουα, Νικαράγουα

Η συζήτηση για την ψυχική υγεία έχει μεγάλη σημασία στην περιοχή της Λατινικής Αμερικής λόγω της όλης ιστορίας των κοινωνικοπολιτικών συγκρούσεων, των ποινικοποιημένων και διωγμένων κοινωνικών κινημάτων, της στρατιωτικοποίησης, των εμφυλίων πολέμων και άλλων. Οι περισσότερες κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής – αν όχι όλες – πρέπει να συμμετάσχουν στην άσκηση συλλογικής μνήμης, καθώς μπορεί να αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό βήμα προς τη διαμόρφωση της κατεστραμμένης συλλογικής ταυτότητας.

Οι κοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις αφήνουν σοβαρές συνέπειες στις κοινωνίες, που τις υποφέρουν και αυτό δεν παραμένει σε στατικό σημείο στην αρχαία ή άμεση ιστορία μιας χώρας. Όλο το ατομικό, οικογενειακό και συλλογικό ιστορικό των απωλειών υπερβαίνει και αφήνει μια πληγή, που πολλές φορές δεν μπορεί να θεραπευτεί και, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί. Ως αποτέλεσμα, μια συλλογική ταυτότητα καθιερώνεται από την επίσημη αλήθεια, που αφηγούνται πάντα οι “νικητές”.

Για τον Γάλλο ψυχολόγο και κοινωνιολόγο Maurice Halbwachs, όλα όσα αποκαλούμε μνήμη έχουν ένα κοινωνικό στοιχείο. Επιβεβαιώνει ότι ακόμη και οι πιο προσωπικές μας αναμνήσεις “σχετίζονται με όλη την υλική και ηθική ζωή των κοινωνιών, στις οποίες έχουμε συμμετάσχει”. Σύμφωνα με την υπόθεση του έργου του, όλες αυτές οι συγκρούσεις, που έχουν επηρεάσει τις χώρες μας, αποτελούν μέρος της μνήμης μας και επηρεάζουν τη συλλογική μας ταυτότητα.

Σε γεγονότα όπου επικρατεί καταστολή, πένθος και επιβολή αυτολογοκρισίας, μία από τις περισσότερο χρησιμοποιούμενες τεχνικές από το θύμα και τον δράστη είναι η σιωπή. Μας επιβάλλεται η σιωπή σε κάθε διαφωνία, διαμαρτυρία, γνώμη και, βάσει αυτού, ο δράστης χτίζει την επίσημη εκδοχή του για το πώς συνέβησαν τα πράγματα, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ιστορίες των θυμάτων.

Από την άλλη πλευρά, αυτή η ίδια η αφήγηση από την εξουσία οδηγεί στο ότι όσοι επικοινωνούν με αυτήν, αναπαράγουν αυτές τις συζητήσεις ή παράγουν νέες κατηγορώντας τα θύματα για ό,τι υπέφεραν και, επομένως, επαναθυματοποιούν τους ανθρώπους χωρίς καν να ακούσουν ή να διαβάσουν την εκδοχή τους για τα γεγονότα.

Αυτό επηρεάζει σιγά-σιγά τον κοινωνικό ιστό, πολώνει την κοινωνία, εκτός από την περιθωριοποίηση και ακόμη και την ποινικοποίηση των θυμάτων, όπως συμβαίνει στην τρέχουσα περίπτωση στη Νικαράγουα, όπου το κράτος ποινικοποίησε τους διαδηλωτές για να αποκλείσει τη διαμαρτυρία τους. Αυτό οδηγεί σε περισσότερο τραύμα, δυσπιστία και, φυσικά, μια χρόνια θλίψη, παράδειγμα του οποίου βλέπουμε στη Γουατεμάλα, με τις οικογένειες και τα θύματα, που υπέστησαν τη γενοκτονία.

Δώστε πραγματικό νόημα στις ιστορίες μας

Όταν μιλάω για την ανάγκη άσκησης συλλογικής μνήμης, δεν επιδιώκω να κάνω αναφορά στη συλλογή πληροφοριών, ομιλιών, ακόμη και τραγουδιών, αλλά στην πρακτική του να δώσουμε νέα ερμηνεία σε όλες αυτές τις πληροφορίες, προκειμένου να είμαστε σε θέση – σταδιακά – να τις ενσωματώσουμε στην καθημερινή μας ζωή και να δώσουμε νέο νόημα σε ένα συμβάν, ακόμα κι αν δεν έχουμε συμμετάσχει άμεσα σε αυτό.

Ένα παράδειγμα αυτού είναι η αποικιοκρατία: ομάδες αυτοχθόνων και αφροαπογόνων, από την ταυτότητα και την ιστορική τους άγκυρα, αντισταθμίζουν την επίσημη αποικιακή εξιστόρηση και προσφέρουν μια διαφορετική προοπτική, η οποία τροποποιεί ένα γεγονός, που γνωρίζουμε από το παρελθόν, στο παρόν, όπως εξήγησε η Νικαραγουανή ανθρωπολόγος Maria José Díaz.

Η επανερμηνεία ενός ιστορικού γεγονότος, η αφήγηση της αλήθειας και η διαφωνία με το “επίσημο ψέμα”, που χτίζει το κράτος με ηγεμονικό τρόπο, σύμφωνα με την Νικαραγουανή ιστορικό και ερευνήτρια Margarita Vannini, παρέχει μια αίσθηση αξιοπρέπειας στα θύματα τραυματικών γεγονότων. Η ζημία δεν ιδιωτικοποιείται πλέον και εντοπίζεται η δυνατότητα κοινωνικής αναγνώρισης των γεγονότων, επομένως είναι ένα πρώτο βήμα προς τη βελτίωση της ψυχικής υγείας.

Πρέπει επίσης να σταματήσουμε να περιστέλλουμε τα θύματα μόνο ως τέτοια, επειδή είναι άνθρωποι, που θα πρέπει να περάσουν από διαδικασίες παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους, πρέπει να παραμείνουν σιωπηλοί και να προχωρήσουν, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Επομένως, η αφαίρεση της ταυτότητας από ένα άτομο, όταν αναφερόμαστε σε αυτό μόνο ως θύμα, είναι επίσης μια μορφή εκ νέου θυματοποίησης.

Δεν πρόκειται για φιλοδοξία για συγχώρεση ως μέσο ή συμφιλίωση. Η αναζήτηση της αλήθειας δεν πρέπει να είναι διαπραγματεύσιμη και δεν μπορεί να συγχωρηθεί, όταν οι δράστες δεν αναλαμβάνουν καν την ευθύνη για τις πράξεις τους ή τη συμμετοχή τους σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Πολιτικές διαγραφής και εκμετάλλευσης της μνήμης

Είναι πολύ σαφές πως, όταν μια μικρή ομάδα ανθρώπων επιδιώκει να καταρτίσει στρατηγικές για να αρχίσει να ασκεί συλλογική μνήμη, οι ομάδες εξουσίας θα επιδιώξουν να σιωπήσουν αυτήν την αφήγηση, επειδή ο στόχος τους είναι η επιδίωξη της λήθης και ότι η εκδοχή τους είναι μοναδική και ανεξίτηλη.

Αυτό το βλέπουμε στη Νικαράγουα, όπου το κράτος της Νικαράγουας υποστηρίζει ότι οι διαμαρτυρίες του 2018 ήταν απόπειρα πραξικοπήματος. Και πάλι, αναφέρομαι στην καθηγήτρια Vannini, επειδή υποστηρίζει ότι δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να ξεχάσουν, καθώς μπορούν να θεσπίσουν δημόσιες πολιτικές διαγραφής, που επιδιώκουν να αναβάλουν αυτή την εξιστόρηση των νικητών, εξαλείφοντας τα θύματα, τις καταστροφές και όλες τις συνέπειες αυτών των διαδικασιών. Ένα σαφές παράδειγμα μιας πολιτικής διαγραφής είναι η περίπτωση ενός κυκλικού κόμβου στην πρωτεύουσα της Νικαράγουας, Μανάγκουα, όπου το κράτος αφαίρεσε τους σταυρούς, που είχαν τοποθετηθεί επί τόπου, για να τιμήσουν τη μνήμη των δολοφονημένων νέων.

Υπάρχει επίσης η άλλη πλευρά του νομίσματος, η νοσηρή αναπαραγωγή και διανομή μιας εκδοχής “μνήμης”, που χρησιμοποιεί τόσο η τρέχουσα δύναμη όσο και η επίδοξη δύναμη, εκμεταλλευόμενες τα θύματα, τους επιζώντες ή όχι, τις ιστορίες και τα τραύματά τους για να εκπληρώσουν τον στόχο της προπαγάνδας: να εμφανιστούν οι ίδιοι ως “εκπρόσωποι”, που αξίζουν τον σεβασμό για την κοινωνική τους συνείδηση. Αυτό ενισχύει μόνο αυτό το κενό αναθυματοποίησης.

Ενέργειες συλλογικής μνήμης για ψυχική υγεία

Η ατομική και συλλογική μας ιστορία δεν είναι ένα στατικό σημείο στο χρόνο και στο χώρο, αλλά μια δυναμική διαδικασία, που μπορεί να επαναπροσδιοριστεί και να ερμηνευτεί με άλλο τρόπο. Το να θυμόμαστε να παρέχουμε κοινωνική αναγνώριση σε αυτά τα γεγονότα θα πρέπει να είναι μια πρακτική, που ενσωματώνουμε στην καθημερινή μας ζωή, για να αξιοποιήσουμε την ταυτότητά μας, που έχει παραβιαστεί, και να καταπολεμήσουμε ένα επιβληθέν ψέμα. Ως παραδείγματα μπορούμε να ονομάσουμε την 12η Οκτωβρίου “Ημέρα Ιθαγενούς Αντίστασης“, το Δίκτυο Τόπων Μνήμης στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, ή πιο πρόσφατες ενέργειες, όπως αυτή που προωθήθηκε από την ένωση Madres de Abril [Μάνες του Απρίλη] στη Νικαράγουα.

Οι κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής έχουν μια ιστορία γεγονότων, που έφεραν απώλειες και πένθος – πολλές από αυτές παρατεταμένες ή χρόνιες – και αυτό έχει αντιμετωπιστεί με την επιβολή της σιωπής. Επομένως, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε την ψυχική μας υγεία, χωρίς να αναφέρουμε την ατομική μας ιστορία και αυτό δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό, εάν δεν βρίσκεται στη συλλογική ιστορία των κοινωνιών, στις οποίες ζούμε.