Οικοδόμοι που εργάζονται σε μια τοποθεσία. Περιοχή Ποντόλσκι, περιοχή της Μόσχας. Φωτογραφική αποστολή στη Ρωσική Ομοσπονδία, 22-29 Σεπτεμβρίου 2006. Εικόνα από τον Marcel Crozet / ILO .  CC BY-NC-ND 2.0 .

«Αδερφή Ιρίνα, γράψε το όνομα του αεροδρομίου κοντά στο σπίτι σου. Θα έρθουμε να σε επισκεφτούμε», είπαν οι Τατζίκοι οικοδεσπότες μου τηλεφωνώντας από τη Νότια Κορέα. «Δεν έχει σημασία πού βρίσκεσαι. Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία. Πήραμε ρωσική υπηκοότητα, θυμάσαι; Έχουμε δικαίωμα να μπούμε!».

Κάθε χρόνο, χιλιάδες πολίτες της Κεντρικής Ασίας προσπαθούν να ξεπεράσουν τους περιορισμούς που συνδέονται με την υπηκοότητα που απέκτησαν κατά τη γέννηση και να υποβάλουν αίτηση για ρωσικό διαβατήριο – ακριβώς όπως οι οικοδεσπότες μου, δύο αδέλφια από το Τατζικιστάν, τους οποίους γνώρισα το 2012 όταν η οικογένειά τους άρχισε να με φιλοξενεί κατά τη διάρκεια ερευνητικών ταξιδιών.

Ένα ρωσικό διαβατήριο διευκολύνει την εργασία στη Ρωσία, αλλά αυτό δεν είναι το μόνο κίνητρο: ενισχύει την κινητικότητα κάποιου γενικότερα. Σε μια χώρα όπως το Τατζικιστάν, η απόκτηση δεύτερης υπηκοότητας έχει γίνει συνηθισμένη, με τον αριθμό των Τατζίκων πολιτών που λαμβάνουν ρωσικά διαβατήρια να αυξάνεται σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Μόνο το 2020, περισσότεροι από 63.000 Τατζίκοι απέκτησαν ρωσική υπηκοότητα, στη δεύτερη θέση πίσω μόνο από τους Ουκρανούς.

Αυτά τα στατιστικά στοιχεία, που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, προκάλεσαν έντονη συζήτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του Τατζικιστάν. «Εάν συνεχιστεί αυτή η τάση, δεν θα μείνει κανείς στη χώρα», είπαν κάποιοι, ενώ άλλοι συμμερίστηκαν την επιθυμία τους να αποκτήσουν και τη ρωσική υπηκοότητα. «Αν ήταν ευκολότερο να πάρουμε τη ρωσική υπηκοότητα, θα ήμασταν κι εμείς έτοιμοι… Πατρίδα μας είναι εκεί που έχει λεφτά».

Το γεγονός ότι η απόκτηση άλλης υπηκοότητας μπορεί να βελτιώσει τα προς το ζην κάποιου δεν είναι μοναδικό φαινόμενο στην Κεντρική Ασία. Είναι μια στρατηγική, που χρησιμοποιείται και αλλού. Διαφορετικοί όροι χρησιμοποιούνται για να μιλήσουμε για την απόκτηση δεύτερης υπηκοότητας – εργαλειακή, στρατηγική, συναισθηματική ιθαγένεια – και όλοι αναφέρονται στα οφέλη που μπορεί να προσφέρει ένα δεύτερο διαβατήριο, είτε σε όρους ασφάλειας, οικονομικούς ή κοινωνικούς. Ωστόσο, οι εντάσεις και οι αντιφάσεις παραμένουν: οι πολιτογραφημένοι πολίτες συνεχίζουν να ταυτίζονται με τη χώρα καταγωγής τους και μπορεί επίσης να αντιμετωπίσουν προκαταλήψεις, μισαλλοδοξία και ρατσισμό στη νέα χώρα υπηκοότητάς τους.

Για τους Τατζίκους, των οποίων η χώρα παραμένει στερημένη από οικονομικές ευκαιρίες, αυτές οι επιλογές είναι πολύ ρεαλιστικές. Πολλοί θεωρούν κρίσιμη την ανάγκη να φύγουν, ωθώντας ορισμένους, που αντιμετώπισαν απέλαση από τη Ρωσία, να αλλάξουν το τατζίκικο όνομα και εμφάνισή τους. Ωστόσο, ένα δεύτερο διαβατήριο είναι συχνά ένας πολύ πιο ασφαλής και νόμιμος τρόπος για διέλευση των συνόρων.

«Η δουλειά είναι βαριά. Αλλά τα λεφτά, τα λεφτά είναι καλά»

Τα δύο αδέρφια που με φιλοξενούν γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σε μια αγροτική συνοικία της νοτιοδυτικής περιοχής Χατλόν του Τατζικιστάν, περίπου 50 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα Ντουσάνμπε. Απέκτησαν τη ρωσική υπηκοότητα το 2016. Ο μεγαλύτερος σπούδασε για πέντε χρόνια στο Ισλαμικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, δουλεύοντας παράλληλα σε μια κατασκευαστική εταιρεία για να χρηματοδοτήσει την εκπαίδευσή του. Η απόκτηση ενός διπλώματος του επέτρεψε να πάρει τη ρωσική υπηκοότητα σχετικά εύκολα, πράγμα που σήμαινε ότι ο μικρότερος αδερφός του – ο οποίος είχε έρθει μαζί του στη Μόσχα το 2015 – μπορούσε επίσης να την αποκτήσει. Πίσω στο Τατζικιστάν, τα παιδιά του έγιναν αυτόματα Ρώσοι υπήκοοι και το καθεστώς του διευκόλυνε επίσης τη διαδικασία για τη γυναίκα και τον πατέρα του.

Αφού εργάστηκαν στη Ρωσία για δύο χρόνια, τα αδέρφια μετακόμισαν στη Νότια Κορέα με το ρωσικό διαβατήριό τους το 2018, ακολουθώντας κι άλλους μετανάστες από την Κεντρική Ασία, που εργάζονται στη χώρα. Οι Ρώσοι πολίτες μπορούν να εισέλθουν στη Νότια Κορέα χωρίς βίζα ως τουρίστες και να μείνουν έως και δύο μήνες. Ορισμένοι παρατείνουν αυτή την περίοδο και ελπίζουν ότι θα υπάρξει αμνηστία και θα συνεχίσουν να εργάζονται στη χώρα. Άλλοι πάνε πέρα ​​δώθε.

Ενώ η μετανάστευση εργατικού δυναμικού από το Τατζικιστάν στη Νότια Κορέα είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο, η μετανάστευση εργατικού δυναμικού στη Ρωσία έχει καταστεί ζωτικής σημασίας για την οικονομία του Τατζικιστάν μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Αφού μπήκαν ως τουρίστες, τα αδέρφια οικοδεσπότες μου έλαβαν βίζα διαμονής πολλαπλής εισόδου, η οποία ισχύει για περίοδο τριών ετών, η οποία τους επιτρέπει να εργάζονται με λίγους περιορισμούς και να επωφελούνται από ορισμένα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Μέχρι σήμερα, οι πολίτες του Τατζικιστάν χωρίς ρωσικό διαβατήριο δεν μπορούν να εισέλθουν εύκολα στη Νότια Κορέα και πρέπει να υποβάλουν αίτηση για τουριστική ή επαγγελματική βίζα.

Όπως πολλοί άλλοι, τα δύο αδέρφια είχαν ακούσει για πρώτη φορά για τη Νότια Κορέα στο Διαδίκτυο. Πληροφορίες περί υπηκοότητας κυκλοφορούν συνεχώς στο διαδίκτυο, όπως σε αυτό το βίντεο  από τη Migrant's Voice, μια ΜΚΟ του Τατζικιστάν, που παρέχει υποστήριξη σε μετανάστες εργάτες, στο οποίο ένας Τατζίκος εργάτης στη Νότια Κορέα απευθύνεται στους συμπατριώτες του μπροστά στην κάμερα:

Γεια σε όλους τους Τατζίκους. Αν έρχεστε στην Κορέα, καλώς ήρθατε, ελάτε! Υπάρχει δουλειά για όλους! Μη νομίζετε ότι δεν υπάρχει δουλειά. Στην Κορέα υπάρχει δουλειά παντού, κάθε είδους δουλειά. Η δουλειά είναι βαριά. Αλλά τα λεφτά, τα λεφτά είναι καλά.

Οι μέσοι μισθοί τείνουν να είναι υψηλότεροι στη Νότια Κορέα από ό,τι στη Ρωσία. Τα αδέρφια κερδίζουν περίπου 80-100 δολάρια την ημέρα στον κατασκευαστικό τομέα και πληρώνονται σε μετρητά επί τόπου.

Όπως εξήγησε ένας από αυτούς, δεν υπάρχουν μεσάζοντες από την Κεντρική Ασία ή άλλα πολύπλοκα δίκτυα πρόσληψης εργατικού δυναμικού, που εμπλέκονται στην εύρεση δουλειάς, όπως στη Ρωσία. Οι δύο άνδρες εργάζονται σκληρά και δέχονται τακτικά τηλεφωνήματα από τον πατέρα, τη μητέρα και τις αδερφές τους με επείγοντα αιτήματα για χρήματα. Ταυτόχρονα, απολαμβάνουν λιγότερο γονικό και κρατικό έλεγχο, καθώς και τις σχετικά καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας στη Νότια Κορέα. Όταν μια μεταλλική κατασκευή έπεσε πρόσφατα πάνω στον μεγαλύτερο αδερφό, ο οποίος κατέληξε με κάταγμα στα πόδια, ο εργοδότης τού παρείχε πλήρη υγειονομική κάλυψη, ενώ τον φρόντιζε για αρκετές εβδομάδες μια ηλικιωμένη Κορεάτισσα. Η σκληρή δουλειά των δύο αδελφών αντικατοπτρίζεται στο βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο των στενών συγγενών τους στο Τατζικιστάν. Προετοιμάζοντας την επιστροφή του μεγαλύτερου γιου, ο πατέρας τους έχτισε ένα εντυπωσιακό διώροφο σπίτι «ευρωπαϊκού στυλ» στη μέση του χωριού, ανάμεσα σε παραδοσιακά τατζίκικα σπίτια.

Ως αποτέλεσμα της διπλής υπηκοότητας, στοιχεία για τη διεθνή κινητικότητα, συμπεριλαμβανομένης της μετανάστευσης για εργασία και της επανεγκατάστασης, δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα τον τόπο γέννησης των ανθρώπων.

Για παράδειγμα, σύμφωνα με μια πρόσφατη έκθεση της Oxus Society for Central Asian Affairs, η κυβέρνηση της Νότιας Κορέας εξέδωσε συνολικά 102 βίζες εργασίας σε Τατζίκους πολίτες μεταξύ 2016 και 2019. Είναι αδύνατο να εκτιμηθεί σε ποιο βαθμό αυτά τα στοιχεία είναι ακριβή, αλλά φαίνεται να είναι τουλάχιστον ελαφρώς υποτιμημένα. Ενώ ένας Τατζίκος εργάτης μετανάστης στη Νότια Κορέα μου είπε ότι περίπου 60-70 Τατζίκοι εργάζονται μόνο στην εταιρεία του, ένας άλλος ισχυρίστηκε ότι δεν υπάρχουν τόσοι πολλοί Τατζίκοι στη Νότια Κορέα, καθώς η είσοδος στη χώρα παραμένει δύσκολη. Στην πρωτεύουσα της Σεούλ, υπολόγισε, δεν θα υπήρχαν περισσότεροι από 100 Τατζίκοι.

Ρωσία: Μια σχέση αγάπης-μίσους

Ενώ η μετανάστευση εργατικού δυναμικού από το Τατζικιστάν στη Νότια Κορέα είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο, η μετανάστευση εργατικού δυναμικού στη Ρωσία έχει καταστεί ζωτικής σημασίας για την οικονομία του Τατζικιστάν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991.

Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Εσωτερικών της Ρωσίας, περισσότεροι από 1,1 εκατομμύριο Τατζίκοι εισήλθαν στη Ρωσία για εργασία το 2019, αριθμός που εξαιρεί άτομα που εισήλθαν παράνομα ή ανεπίσημα, χωρίς να εγγραφούν για εργασία. Η εργατική μετανάστευση στη Ρωσία θεωρείται από πολλούς στην κοινωνία του Τατζικιστάν ως μέρος του κοινωνικού γίγνεσθαι ενός άνδρα. «Τα δύο αγόρια μου [που δεν έχουν πάει ακόμα σχολείο] θα σπουδάσουν και στη συνέχεια θα εργαστούν στη Ρωσία», μου είπε πρόσφατα μια νεαρή Τατζίκα μητέρα. Δεν υπάρχει αμφιβολία στο μυαλό της ότι το νοικοκυριό της θα αναπτυχθεί μέσω της αποδεκτής ρουτίνας της εργατικής μετανάστευσης στη Ρωσία.

Ένα ρωσικό διαβατήριο μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη διευκόλυνση της διαδικασίας μετανάστευσης, αν και πολλοί Τατζίκοι έχουν αμφίθυμα συναισθήματα για τη Ρωσία.

Αυτοί οι μετανάστες εργάτες παρέχουν σανίδα σωτηρίας για πολλά από τα αγροτικά και αστικά νοικοκυριά της χώρας. Τα εμβάσματα ενισχύουν την ικανότητα των ανθρώπων να πληρώνουν για υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση, ενώ διαφοροποιούν και τα πρότυπα κατανάλωσης. Για τους αγρότες που υποφέρουν από έλλειψη ρευστότητας, τα χρήματα που αποστέλλονται στο σπίτι επιτρέπουν την αγορά εξοπλισμού και σπόρων ή παρέχουν ένα δίχτυ ασφαλείας, όταν η συγκομιδή αποτυγχάνει. Το 2013, το Τατζικιστάν κατατάχθηκε ως η πιο εξαρτώμενη από εμβάσματα χώρα στον κόσμο, με εμβάσματα να αντιστοιχούν σε περίπου 50% του ΑΕΠ.

Σύμφωνα με τους περιορισμούς του COVID-19, η κινητικότητα εργατών μεταναστών από και προς τη Ρωσία μειώθηκε σημαντικά το 2020, με συνέπεια τα εμβάσματα να μειωθούν σημαντικά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οικογένειες στο Τατζικιστάν αναγκάστηκαν ακόμη και να στείλουν χρήματα πίσω στη Ρωσία. Σύμφωνα με τη Ρωσική Κεντρική Τράπεζα, τα εμβάσματα που στάλθηκαν στο Τατζικιστάν κατά τους πρώτους εννέα μήνες του 2020 ήταν 30% χαμηλότερα σε σχέση με την ίδια περίοδο του προηγούμενου έτους. Οι πινακίδες στα σούπερ μάρκετ που δηλώνουν «Δεν παρέχουμε πίστωση» είναι αρκετά συνηθισμένες στην Ντουσάνμπε αυτές τις μέρες.

Αλλά με λίγες ευκαιρίες στο εσωτερικό, η μετανάστευση εργατικού δυναμικού από το Τατζικιστάν στη Ρωσία παραμένει ανθεκτική. Ωστόσο, οι περιορισμένες επιστροφές από τη Ρωσία στο Τατζικιστάν το 2020 εν μέρει εξηγούνται από το γεγονός ότι άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες στο Τατζικιστάν το καλοκαίρι του 2020 ότι Τατζίκοι χωρίς ρωσικό διαβατήριο, που εγκαταλείπουν τη Ρωσία υπό τους περιορισμούς του COVID-19, θα μπορούσαν να απελαθούν και ακόμη και να τους απαγορευτεί η είσοδος ξανά στη χώρα έως και για δέκα χρόνια. Το αν αυτό ήταν αλήθεια ή απλώς μια δικαιολογία από τη νεολαία των Τατζίκων στη Ρωσία, που δεν ήθελαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, μένει να φανεί. Θεωρήθηκε, ωστόσο, δεδομένο από αρκετές οικογένειες στο αγροτικό Τατζικιστάν. Τα υψηλά έξοδα ταξιδίου αποτελούσαν επίσης σημαντικό εμπόδιο για την επιστροφή των μεταναστών.

Έτσι, ένα ρωσικό διαβατήριο μπορεί να βοηθήσει πολύ στη διευκόλυνση της διαδικασίας μετανάστευσης, αν και πολλοί Τατζίκοι έχουν αμφίθυμα συναισθήματα για τη Ρωσία. Από τη μια πλευρά, απολαμβάνουν την ελευθερία στο εξωτερικό και τις εγκαταστάσεις, που απουσιάζουν στο αγροτικό Τατζικιστάν. Από την άλλη, συχνά βιώνουν ρατσισμό και ξενοφοβία προκαλώντας δυσαρέσκεια προς τη Ρωσία. «Αν πρέπει να πάω στη Ρωσία για να βοηθήσω έναν Κινέζο πελάτη, δεν μιλάω ρωσικά. Προσπαθώ να μιλάω αγγλικά για να μην προσέχουν την τατζίκικη προφορά μου», μου είπε ένας νεαρός Τατζίκος που εργάζεται ως μεσίτης σε κινεζικές εταιρείες. «Αν καταλάβουν ότι είμαι Τατζίκος, θα με περιφρονήσουν».

Ως αποτέλεσμα, η προσωπική ταυτότητα και η νόμιμη υπηκοότητα πρέπει να διαχωριστούν. Οι περισσότεροι εργάτες μετανάστες, που έχουν λάβει ρωσική υπηκοότητα, συνεχίζουν να αυτοχαρακτηρίζονται Τατζίκοι, ενώ απολαμβάνουν απαλλαγή από την υποχρέωση να αποκτήσουν άδειες διαμονής και εργασίας, καθώς και να περιλαμβάνονται στο ρωσικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Αυτός είναι ένας λόγος, για τον οποίο οι ηλικιωμένοι Τατζίκοι, με ιστορικό απασχόλησης στη Σοβιετική Ένωση, υποβάλλουν αίτηση για ρωσικό διαβατήριο σήμερα, αν και δεν έχουν καμία πρόθεση να φύγουν για να εργαστούν στη Ρωσία. Ενώ μια σύνταξη στο Τατζικιστάν ανέρχεται σε περίπου 10-20 δολάρια το μήνα, μια ρωσική σύνταξη δεν είναι μικρότερη από 10.000 ρούβλια ή περίπου 130 δολάρια. Όπως είπε αστειευόμενη μία φίλη μου στο Ντουσάνμπε, αναφερόμενη σε έναν από τους γείτονές της που λαμβάνει ρωσική σύνταξη: «Αυτός ο ηλικιωμένος τώρα συντηρεί τα παιδιά του σε μηνιαία βάση, αντί να τον συντηρούν τα παιδιά του!».

Η ιδέα της «ρεαλιστικής υπηκοότητας» αποτυπώνει το γεγονός ότι οι περισσότεροι εργάτες μετανάστες Τατζικιστάν δεν θα αυτοπροσδιορίζονταν εύκολα ως Ρώσοι, ακόμη και μετά από πολλά χρόνια διαμονής. Αυτό φαίνεται και σε άλλες μεταναστευτικές τροχιές αλλού, όπου η πατρίδα παραμένει στον πυρήνα της ταυτότητας κάποιου, όπως συμβαίνει με τους Παλαιστίνιους στην Αθήνα ή τους Ασιάτες μετανάστες στην Αυστραλία.

Η ρεαλιστική υπηκοότητα χρησιμοποιείται για να ξεπεραστούν οι περιορισμοί, που συνδέονται με το διαβατήριο και οι περιορισμοί που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι στην πατρίδα, καθώς, για τους πολίτες ορισμένων χωρών, είναι πιο δύσκολο να περάσουν τα σύνορα από ό,τι κάποιοι άλλοι. Ωστόσο, μόνο με το πέρασμα αυτών των συνόρων μπορεί να αποκτηθεί αυτή η δεύτερη «ρεαλιστική» υπηκοότητα, αφήνοντας τους Τατζίκους να σπάνε συνεχώς μεταξύ του τόπου που αποκαλούν σπίτι τους – αλλά δεν παρέχει τα προς το ζην σε αυτούς και τις οικογένειές τους – και ενός άλλου, που συνεχίζει να τους βλέπει ως ξένους, ωστόσο τους επιτρέπει να χτίσουν μια καλύτερη ζωή για τον εαυτό τους και τους αγαπημένους τους πίσω στην πατρίδα.