“Τα τουρκικά σύνορα”. Φωτογραφία: Dumphasizer, άδεια CC BY-SA 2.0

Η Τουρκία έκλεισε τα σύνορά της με την Αρμενία το 1993 κατά τη διάρκεια του Α’ Πολέμου του Καραμπάχ σε ένδειξη αλληλεγγύης με τον μακροχρόνιο σύμμαχό της, το Αζερμπαϊτζάν. Σχεδόν τρεις δεκαετίες αργότερα, η Τουρκία εξετάζει το ενδεχόμενο να ξανανοίξει τα σύνορα μετά τη νίκη του Αζερμπαϊτζάν στον Β’ Πόλεμο του Καραμπάχ το 2020.

Κατά την επίσκεψη του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στο Αζερμπαϊτζάν τον Δεκέμβριο του 2020, είπε: “Εάν γίνουν θετικά βήματα σε αυτό το θέμα, θα ανοίξουμε τις κλειστές μας πόρτες”. Ένα μήνα αργότερα, ένας ανώνυμος ανώτερος σύμβουλος του Ερντογάν είπε στην Τουρκάλα δημοσιογράφο Asli Aydintasbas ότι η Άγκυρα είναι έτοιμη να “εξομαλύνει τις σχέσεις με την Αρμενία”.

Τον Φεβρουάριο του 2021, ο υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου καταδίκασε την πιθανή απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του Αρμένιου πρωθυπουργού Νικόλ Πασινιάν, ο οποίος ανέφερε ότι το Γενικό Επιτελείο εξέδωσε δήλωση ζητώντας την παραίτησή του.

Στις 24 Απριλίου 2021, κατά τη συνάντησή του με τον Πατριάρχη Αρμενίων της Τουρκίας, Σαχάκ Μασαλιάν, ο Ερντογάν είπε: “Ήρθε η ώρα να αποκαλύψουμε ότι εμείς ως Τούρκοι και Αρμένιοι γίναμε αρκετά ώριμοι για να ξεπεράσουμε όλα τα εμπόδια μαζί”.

“Όλοι θα κέρδιζαν”, αν υπήρχε ευρύτερος περιφερειακός διακανονισμός, δήλωσε ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου στο The Economist τον Μάιο του 2021.

“Ως περίκλειστο κράτος, τα ανοιχτά σύνορα και το ενεργό εμπόριο θα μπορούσαν να διευκολύνουν την οικονομική ανάπτυξη και να μετριάσουν τη φτώχεια σε μια χώρα”, έγραψαν ο Hans Gutbrod, καθηγητής στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Illay στην Τιφλίδα, και ο David Wood, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Seton Hall τον Ιούνιο του 2021 σε δημοσίευμα του Foreign Policy. Προσθέτοντας: “Η προσέγγιση με την Άγκυρα μπορεί επίσης να επιτρέψει στο Γιερεβάν να αντιμετωπίσει την σχεδόν πλήρη εξάρτησή του από τη Ρωσία, προωθώντας έτσι μεγαλύτερη περιφερειακή σταθερότητα. Και η Τουρκία θα ωφεληθεί επίσης, ειδικά μέσω του αυξημένου εμπορίου”.

Στη συνέχεια, τον Αύγουστο, ο πρωθυπουργός της Αρμενίας, Νικόλ Πασινιάν, δήλωσε ότι η χώρα είναι έτοιμη να ενισχύσει τους δεσμούς με την Τουρκία μετά από θετικά σημάδια από την Άγκυρα. Το κοινοβούλιο της χώρας ενέκρινε ένα πενταετές σχέδιο δράσης, δηλώνοντας ότι η Αρμενία είναι “έτοιμη να καταβάλει προσπάθειες για την εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία”. Ενώ το σχέδιο εγκρίθηκε, επικρίθηκε σκληρά από τους βουλευτές της αντιπολίτευσης, σύμφωνα με ρεπορτάζ του Civilnet.am.

Οι προθέσεις καλής θέλησης αντικατοπτρίστηκαν επίσης στο γεγονός ότι η Αρμενία άνοιξε τον εναέριο χώρο της για πτήσεις της Turkish Airlines προς το Μπακού του Αζερμπαϊτζάν.

Στις 29 Σεπτεμβρίου, ο προεδρικός εκπρόσωπος της Τουρκίας, İbrahim Kalınm, δήλωσε σε ένα τουρκικό τηλεοπτικό κανάλι: “Κατ’ αρχήν, είμαστε θετικοί στην εξομάλυνση με την Αρμενία. Ο κύριος λόγος, για τον οποίο τερματίσαμε τις διπλωματικές μας σχέσεις και κλείσαμε τα σύνορά μας το 1992, ήταν η κατάληψη του Καραμπάχ. Εφόσον αυτό το πρόβλημα επιλύθηκε, δεν υπάρχει – στην πραγματικότητα – κανένα εμπόδιο στην εξομάλυνση με την Αρμενία”.

Τουρκία και Αρμενία είχαν φτάσει πολύ κοντά στο να βρουν κάποιο κοινό σημείο το 2008, όταν ο τότε Τούρκος πρόεδρος, Αμπντουλάχ Γκιουλ, μετέβη στο Γιερεβάν για να παρακολουθήσει τον πρώτο από τους δύο προκριματικούς αγώνες του Παγκοσμίου Κυπέλλου μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας. Ένα χρόνο αργότερα, ο Σερζ Σαρκισιάν, ο Αρμένιος πρόεδρος, ταξίδεψε στην επαρχία της Προύσας για να παρακολουθήσει έναν ακόμη αγώνα ποδοσφαίρου μεταξύ των δύο εθνικών ομάδων. Το παιχνίδι και η επίσκεψη του Σαρκισιάν στην Τουρκία ακολούθησε την υπογραφή μιας σειράς πρωτοκόλλων στη Ζυρίχη, που σχεδιάστηκαν για την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Οι διαπραγματεύσεις, που περιγράφονταν τότε ως “διπλωματία του ποδοσφαίρου“, ναυάγησαν μετά την αποχώρηση της Τουρκίας λόγω της αυξανόμενης πίεσης από το Αζερμπαϊτζάν. Η Αρμενία κήρυξε επίσημα τα πρωτόκολλα άκυρα το 2018.

Τώρα, οι πιθανότητες επέμβασης του Αζερμπαϊτζάν είναι μικρές. “Πριν την αποχώρηση της Αρμενίας από αυτήν την περιοχή, το Μπακού έβλεπε το άνοιγμα των συνόρων από την Τουρκία ως προδοσία και το επέκρινε σκληρά. Τώρα, μετά την εκεχειρία, αυτό το ζήτημα είναι εκτός συζήτησης και δεν θα αποτελέσει έκπληξη να δούμε έναν πιο ήπιο τόνο από το Αζερμπαϊτζάν από ό,τι το 2009″, δήλωσε ο πολιτικός αναλυτής της Άγκυρας Hasan Selim Özertem σε συνέντευξή του στο Eurasianet.

Στην Αρμενία, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για το πώς μπορεί να λειτουργήσει αυτή η νέα διμερής σχέση, σύμφωνα με τη δημοσιογράφο Ani Mejlumyan, που γράφει για το Eurasianet:

Most Armenian analysts and officials believe that Yerevan should pursue normalization with Ankara one on one, without Russia, Azerbaijan, or anyone else getting involved. Turkey, meanwhile, appears to be more interested in pursuing normalization in the framework of its proposed “3+3” platform, a regional body made up of the South Caucasus states and their neighbors: Armenia, Azerbaijan and Georgia, plus Iran, Russia, and Turkey.

Οι περισσότεροι Αρμένιοι αναλυτές και αξιωματούχοι πιστεύουν ότι το Γιερεβάν θα πρέπει να επιδιώξει την εξομάλυνση με την Άγκυρα μεμονωμένα, χωρίς να εμπλακεί η Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν ή οποιοσδήποτε άλλος. Η Τουρκία, εν τω μεταξύ, φαίνεται να ενδιαφέρεται περισσότερο για την εξομάλυνση στο πλαίσιο της προτεινόμενης πλατφόρμας “3+3″, ενός περιφερειακού φορέα, που αποτελείται από τα κράτη του Νοτίου Καυκάσου και τους γείτονές τους: Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν και Γεωργία, συν Ιράν, Ρωσία και Τουρκία.

Μένει να φανεί ο ρόλος της Ρωσίας. Μιλώντας στο Νέο Φόρουμ Γνώσης στη Μόσχα στις 3 Σεπτεμβρίου, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ είπε: “Τώρα που τελείωσε ο πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, υπάρχουν λόγοι για την άρση των αποκλεισμών της πολιτικής διαδικασίας, των μεταφορών και των οικονομικών δεσμών”. Το 2009, η Ρωσία ενθάρρυνε ανοιχτά την “διπλωματία του ποδοσφαίρου” και χαιρέτισε την υπογραφή των Πρωτοκόλλων της Ζυρίχης.

Ωστόσο, διακυβεύονται και “ηθικές διαστάσεις”, σύμφωνα με τους Hans Gutbrod και David Wood:

To achieve more effective, mutually beneficial relations, both the Armenian and Turkish governments should work to reframe the Armenian genocide—and the wider suffering that accompanied the downfall of the Ottoman Empire—as a shared history. This is an inevitably long, emotionally strenuous process. For Armenia, it means shifting toward a diplomacy that invites Turkish society to engage—whether through exhibitions, travel, or academic and cultural exchange. Indeed, Armenian and Turkish societies have far more in common than what divides them. They may find the same in their histories.

Για να επιτευχθούν πιο αποτελεσματικές, αμοιβαία επωφελείς σχέσεις, τόσο η αρμενική όσο και η τουρκική κυβέρνηση θα πρέπει να εργαστούν για να επαναπροσδιορίσουν τη Γενοκτονία των Αρμενίων και τα ευρύτερα δεινά, που συνόδευαν την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως κοινή ιστορία. Αυτή είναι μια αναπόφευκτα μακρά, συναισθηματικά επίπονη διαδικασία. Για την Αρμενία, σημαίνει στροφή προς μια διπλωματία, που καλεί την τουρκική κοινωνία να συμμετάσχει: είτε μέσω εκθέσεων και ταξιδιών είτε μέσω ακαδημαϊκών και πολιτιστικών ανταλλαγών. Πράγματι, οι κοινωνίες Αρμενίας και Τουρκίας έχουν πολύ περισσότερα κοινά από όσα τους χωρίζουν. Μπορεί να ανακαλύψουν ότι ισχύει το ίδιο και για την ιστορία της κάθε χώρας.

Ένας τρόπος για να γίνει αυτό θα ήταν η επικέντρωση σε μεμονωμένες ενέργειες και εμπειρίες και όχι σε “συλλογικές αδικίες”, υποστηρίζουν οι Gutbrod και Wood. Σημειώνουν ότι οι ιστορίες των αλληλέγγυων με τους Αρμένιους παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανείπωτες και ίσως τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να προβληθούν και να ανοικοδομηθούν δεσμοί. Αυτό, όμως, θα εξαρτηθεί από τη βούληση και των δύο πλευρών. Σύμφωνα με το σχέδιο δράσης, που εγκρίθηκε από το κοινοβούλιο της Αρμενίας στα τέλη Αυγούστου, η κυβέρνηση της Αρμενίας θα συνεχίσει να ασκεί πιέσεις “για την αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από τις παγκόσμιες πρωτεύουσες”, κάτι που θα “ενισχύσει το σύστημα εγγυήσεων ασφάλειας της Αρμενίας”. Μπορεί να αποδειχθεί πιο δύσκολο. Ο Ruben Melkonyan, μελετητής Τουρκικών Σπουδών στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Γιερεβάν, πιστεύει ότι η Αρμενία μπορεί να πρέπει να εγκαταλείψει την αναγνώριση της γενοκτονίας, τώρα που η χώρα είναι “σε αδύναμη θέση””.