Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου σε κοινή συνέντευξη Τύπου στη Μόσχα, 14 Μαρτίου 2018. Φωτογραφία: МИД России/MFA Russia [1] στο Flickr (CC BY-NC-SA 2.0 [2])
Κατά την ομιλία του στο κοινοβούλιο στις 13 Δεκεμβρίου, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Μεβλούτ Τσαβούσογλου ανακοίνωσε [3] ότι η Τουρκία είναι έτοιμη να εξομαλύνει τις σχέσεις με την Αρμενία. Το νέο επίτευγμα περιλαμβάνει αμοιβαία διορισμένους απεσταλμένους και την επανέναρξη των πτήσεων τσάρτερ μεταξύ Κωνσταντινούπολης και της πρωτεύουσας της Αρμενίας, Ερεβάν, σύμφωνα με τον υπουργό Εξωτερικών. Η ανακοίνωση της 13ης Δεκεμβρίου έρχεται λίγους μήνες μετά από μια σειρά θετικών διπλωματικών ενδείξεων [4] μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας.
Τα βήματα θα μπορούσαν να σηματοδοτήσουν το τέλος των παγωμένων σχέσεων, που μαστίζουν τα δύο έθνη για περισσότερα από 30 χρόνια. Η Τουρκία έκλεισε τα σύνορά της [5] με την Αρμενία το 1993 κατά τη διάρκεια του Α’ Πολέμου του Καραμπάχ σε ένδειξη αλληλεγγύης προς τον επί μακρόν σύμμαχό της, Αζερμπαϊτζάν. Δεν ήταν όμως μόνο τα κλειστά σύνορα, που εμπόδισαν τους δεσμούς των δύο χωρών. Σύμφωνα [6] με τον Talha Köse, αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Ιμπν Χαλδούν, “η διμερής ιστορική δυσπιστία, οι αρνητικές αντιλήψεις, οι γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις κατά τη διάρκεια και μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και η έλλειψη εμπορικής συνεργασίας” έπαιξαν επίσης ρόλο. Οι δύο χώρες δεν αντάλλαξαν ποτέ [7] καν πρεσβευτές.
Την επομένη των δηλώσεων Τσαβούσογλου, ο εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών της Αρμενίας, Βαχάν Χουνανιάν, επιβεβαίωσε [8] την ετοιμότητά τους για διάλογο:
Η Αρμενία ήταν πάντα και παραμένει έτοιμη για τη διαδικασία εξομάλυνσης των σχέσεων με την Τουρκία χωρίς προϋποθέσεις, η οποία κατοχυρώνεται στο πρόγραμμα της κυβέρνησης της Αρμενίας. Από αυτή την άποψη, αξιολογούμε θετικά τη δήλωση του Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας για το διορισμό ειδικού εκπροσώπου για την εξομάλυνση των σχέσεων και επιβεβαιώνουμε ότι και η αρμενική πλευρά θα ορίσει ειδικό εκπρόσωπο για τον διάλογο.
Η Άγκυρα είπε [9] ότι διόριζε τον Serdar Kilic ως απεσταλμένο της, ενώ η Αρμενία δεν έχει ακόμη κατονομάσει κάποιο άτομο.
Ορισμένοι θεωρούν [10] την κίνηση ως μια προσπάθεια βελτίωσης της απελπιστικής οικονομικής κατάστασης [11] της Τουρκίας και βελτίωσης των σχέσεών της με τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν τεταθεί [10], από τότε που η Τουρκία αγόρασε αμυντικούς πυραύλους από τη Ρωσία. Άλλοι, όμως, διαφωνούν.
Ο βετεράνος δημοσιογράφος Cengiz Candar έγραψε [12] πρόσφατα ότι η απόφαση της χώρας να αλλάξει πορεία σε σχέση με την Αρμενία δεν είχε καμία σχέση με την αποκομιδή οφελών εξωτερικής πολιτικής ή οικονομικών. Ο Candar έγραψε ότι “η αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων στον Νότιο Καύκασο οδήγησε την Τουρκία και την Αρμενία να ομαλοποιήσουν τις αποφάσεις τους”.
Προηγούμενες προσπάθειες επίλυσης
Τουρκία και Αρμενία ήταν κοντά στο να βρουν κάποια κοινά στοιχεία το 2008, αφού εκπρόσωποι από κάθε έθνος συναντήθηκαν στη Ζυρίχη και συμφώνησαν σε μια σειρά πρωτοκόλλων [13], που αποσκοπούσαν στην εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών.
Μετά τη συνάντηση, ο τότε Πρόεδρος της Τουρκίας Αμπντουλάχ Γκιούλ ταξίδεψε [14] στο Ερεβάν για να παρακολουθήσει τον πρώτο από τους δύο προκριματικούς αγώνες του Παγκοσμίου Κυπέλλου μεταξύ Τουρκίας και Αρμενίας. Ένα χρόνο αργότερα, ο τότε Πρόεδρος της Αρμενίας, Σερζ Σαρκισιάν, ταξίδεψε στην τουρκική επαρχία της Προύσας για να παρακολουθήσει έναν άλλο ποδοσφαιρικό αγώνα μεταξύ των δύο εθνικών ομάδων. Οι επισκέψεις αυτές χαρακτηρίστηκαν τότε ως “ποδοσφαιρική διπλωματία”. [15]
Οι διαπραγματεύσεις τελικά απέτυχαν μετά την αποχώρηση της Τουρκίας λόγω της αυξανόμενης πίεσης από το Αζερμπαϊτζάν. Η Αρμενία κήρυξε [16] επίσημα τα πρωτόκολλα άκυρα το 2018.
Οι επιπτώσεις των ανανεωμένων δεσμών
Τώρα, οι πιθανότητες να παρέμβει [17] το Αζερμπαϊτζάν είναι ελάχιστες. “Πριν από την αποχώρηση της Αρμενίας από αυτή την περιοχή, το Μπακού είδε το άνοιγμα των συνόρων από την Τουρκία ως προδοσία και το επέκρινε σκληρά. Τώρα, μετά την εκεχειρία, αυτό το θέμα έχει φύγει από το τραπέζι και δεν θα αποτελεί έκπληξη να δούμε έναν πιο ήπιο τόνο από το Αζερμπαϊτζάν από το 2009″, δήλωσε ο πολιτικός αναλυτής Hasan Selim Özertem με έδρα την Άγκυρα σε συνέντευξή του στο Eurasianet. [17]
“Η εγκαθίδρυση διπλωματικών δεσμών και το ξεκλείδωμα των συνόρων είναι κρίσιμης σημασίας για την Άγκυρα για να πραγματοποιήσει τις στρατηγικές της φιλοδοξίες στον Νότιο Καύκασο και παραπέρα”, έγραψε [18] πρόσφατα ο Τούρκος δημοσιογράφος Fehim Tastekin για το AlMonitor.
Είναι επίσης ένα “οδυνηρό θέμα” στην Αρμενία, σύμφωνα [19] με ρεπορτάζ της περιφερειακής πλατφόρμας ειδήσεων JamNews. Το ζήτημα της μη αναγνώρισης της Τουρκίας των γεγονότων του 1915, η απουσία διπλωματικών σχέσεων και η υποστήριξη της Τουρκίας προς το Αζερμπαϊτζάν κατά τον πόλεμο 44 ημερών του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, καθιστά αδύνατο για πολλούς Αρμένιους να δουν την Τουρκία ως σύμμαχο.
Κατά την ομιλία του στο κοινοβούλιο, ο Τσαβούσογλου είπε ότι η Τουρκία θα διαβουλεύεται με το Αζερμπαϊτζάν σε κάθε βήμα, μεταφέροντας ένα σαφές μήνυμα ότι, σε αντίθεση με τα πρωτόκολλα της Ζυρίχης του 2009, η Άγκυρα δεν θα κρατήσει το Μπακού στο σκοτάδι, έγραψε [9] η δημοσιογράφος Amberin Zaman για το AlMonitor στις 15 Δεκεμβρίου. “Η Άγκυρα ουσιαστικά συνδέει την πρόοδο στις δικές της σχέσεις με το Ερεβάν με την πρόοδο μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας για να συνάψουν μια συνολική δική τους ειρηνευτική συμφωνία, η οποία δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένη”, έγραψε η Zaman.
Η εμπλοκή του Αζερμπαϊτζάν είναι κάτι, που γίνεται δεκτό με προσοχή στην Αρμενία. “Οι περισσότεροι Αρμένιοι αναλυτές και αξιωματούχοι πιστεύουν ότι το Ερεβάν θα πρέπει να επιδιώξει την εξομάλυνση με την Άγκυρα κατά μόνας, χωρίς να εμπλακεί η Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν ή οποιοσδήποτε άλλος. Η Τουρκία, εν τω μεταξύ, φαίνεται να ενδιαφέρεται [20] περισσότερο να επιδιώξει την εξομάλυνση στο πλαίσιο της προτεινόμενης πλατφόρμας “3+3″, περιφερειακού σώματος, που αποτελείται από τα κράτη του Νοτίου Καυκάσου και τους γείτονές τους: Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν και Γεωργία, συν Ιράν, Ρωσία και Τουρκία”, έγραψε η δημοσιογράφος Ani Mejlumyan για την Eurasianet.
Πέρα από το διπλωματικό πλαίσιο, η Τουρκία ενδιαφέρεται και για τις πιθανές οικονομικές προοπτικές. Σύμφωνα με το τελευταίο σημείο [21] της τριμερούς συμφωνίας, [22] στην οποία μεσολάβησε ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και συνυπόγραψαν ο Αρμένιος Πρωθυπουργός Νικόλ Πασινιάν και ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ τον Νοέμβριο του 2020, “όλες οι οικονομικές και μεταφορικές συνδέσεις στην περιοχή θα ξεμπλοκαριστούν”.
“Το ζήτημα είναι μια σειρά από οδούς μεταφοράς, που έχουν κλείσει από τις αρχές της δεκαετίας του '90 αποκόπτοντας την Αρμενία και τον αζέρικο θύλακα του Ναχτσιβάν από τη διεθνή πρόσβαση. Εάν αυτές οι κλειστές διαδρομές είναι όλες “ξεμπλοκαρισμένες”, όπως ορίζει η συμφωνία, οι πιο αισθητές επιπτώσεις θα είναι μια επαναδραστηριοποιημένη διαδρομή βορρά-νότου, που εκτείνεται από τη Ρωσία προς την Αρμενία και το Ιράν μέσω του Αζερμπαϊτζάν”, έγραψε [23] ο Thomas de Waal, ανώτερος συνεργάτης του Carnegie Europe με ειδίκευση στην Ανατολική Ευρώπη και την περιοχή του Καυκάσου. “Ένα νέο σιδηροδρομικό δίκτυο καλής ποιότητας με ελάχιστους συνοριακούς ελέγχους θα ενίσχυε επίσης το εμπόριο Ανατολής-Δύσης, ειδικά εάν τα σύνορα Αρμενίας-Τουρκίας, που ήταν κλειστά από το 1993, ανοίξουν ξανά”, σημείωσε ο de Waal.
Η εύθραυστη διαδικασία εξομάλυνσης Τουρκίας-Αρμενίας θα μπορούσε να εκτροχιαστεί [12] ανά πάσα στιγμή, αν και ο Candar πρότεινε ότι τα ακόλουθα βήματα θα μπορούσαν να ενισχύσουν περαιτέρω τη διαδικασία:
Πρώτον, Αρμένιοι και Τούρκοι ειδικοί απεσταλμένοι θα συναντηθούν για να συζητήσουν το άνοιγμα των χερσαίων συνόρων. Η διαδικασία πιθανότατα θα ακολουθηθεί με την προσγείωση του τουρκικού αερομεταφορέα στον αεροδιάδρομο του διεθνούς αεροδρομίου της αρμενικής πρωτεύουσας. Το επόμενο βήμα μπορεί να είναι ο διορισμός πρεσβευτών. Εάν επιτευχθούν όλα αυτά, θα μπορούσε να αναμένεται η σιδηροδρομική σύνδεση μεταξύ Αρμενίας και Τουρκίας, που συνδέει την τελευταία με το Αζερμπαϊτζάν.