[1]Στιγμιότυπο από την ταινία “Outbreak” του 1995.
Το τελευταίο ξέσπασμα του ιού Έμπολα στη Δυτική Αφρική [2] έχει στοιχίσει μέχρι στιγμής τη ζωή σε τουλάχιστον 712 ανθρώπους, [3] ενώ υπάρχουν και υποψίες για εκατοντάδες άλλους. Τη στιγμή που ο φόβος μπροστά στον ιό εξαπλώνεται σε όλο τον κόσμο, αυτή η πραγματική κρίση της διεθνούς δημόσιας υγείας θύμισε σε ορισμένους μια φανταστική κρίση, που έγινε ταινία πριν από σχεδόν 20 χρόνια με πρωταγωνιστές τους Ντάστιν Χόφμαν, Ρενέ Ρούσο, Κέβιν Σπέισι και Μόργκαν Φρίμαν.
Το “Ξέσπασμα” (“The Outbreak”) αφηγείται την ιστορία ενός φανταστικού ιού, όμοιου με τον Έμπολα, που ονομάζεται Motaba και ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, και πώς οι υγειονομικές Αρχές των ΗΠΑ και ο στρατός περιορίζουν την εξάπλωσή του. Η ταινία ξεκινά, όταν δύο Αμερικανοί στρατιώτες καταστρέφουν το αφρικανικό χωριό, στο οποίο βρέθηκε ο ιός, για να κρατήσουν μυστικό το θανατηφόρο μικρόβιο. Η βομβιστική επίθεση εισάγει την ταινία. Παρόλ’ αυτά, η δράση από εκεί και πέρα απομακρύνεται από την αφρικανική ήπειρο και τα θύματα έχουν δευτερεύοντα ρόλο.
Ο υποβιβασμός των Αφρικανών ως θύματα είναι ένα συνεχώς επαναλαμβανόμενο θέμα σε πολλές ταινίες του Χόλιγουντ. Σύμφωνα με τη διαδικτυακή βάση δεδομένων IMDB, 1.367 ταινίες αναφέρουν [4] την αφρικανική ήπειρο. Στις τέσσερις πιο δημοφιλείς από αυτές, μια αφρικανική χώρα,που μαστίζεται από τη βία, γίνεται το σκηνικό για Δυτικούς, που αναζητούν λύτρωση. Αυτές είναι το “Ματωμένο διαμάντι”, “Τα δάκρυα του ήλιου”, ο “Κυρίαρχος του Παιχνιδιού” και “Ο τελευταίος βασιλιάς της Σκωτίας”. Σε τρεις άλλες κορυφαίες ταινίες, οι Αφρικανοί πολίτες παρουσιάζονται ως ανυποψίαστα ιατρικά πειραματόζωα ή εκτίθενται σε άλλους κινδύνους για την υγεία. Συγκεκριμένα στις ταινίες “Ο επίμονος κηπουρός”, “Το ξέσπασμα” και “Σαχάρα”. Και ας μην ξεχνάμε τις
πραγματικές ανακρίβειες, που εμφανίζονται σε ταινίες όπως “Ονειρεύτηκα την Αφρική”, “Οι μισθοφόροι” ή στην τριλογία “Μαδαγασκάρη”.
Σίγουρα το Χόλιγουντ έχει ωριμάσει ως προς το πώς αντιλαμβάνεται την αφρικανική ήπειρο μετά την ταινία “Ο πρίγκιπας της Ζαμούντα” με τον Έντι Μέρφι το 1988. Όμως, ακόμα είναι δύσκολο να συναντήσεις μια ρεαλιστική απεικόνιση της ηπείρου από τους κινηματογραφιστές. Όπως ισχυρίζεται ο ηθοποιός Μπεν Άφλεκ [5], πολλοί παραγωγοί του Χόλιγουντ δεν φαίνεται να ενδιαφέρονται να γυρίσουν ταινίες για την αφρικανική ήπειρο. Και τελικά, ας μην ξεχνάμε ότι το Χόλιγουντ εξακολουθεί να διαμορφώνει ένα μεγάλο μέρος της δυτικής οπτικής για τον υπόλοιπο κόσμο.
Ακόμα “η Καρδιά του Σκότους”;
Μπορεί η Αφρική να μην αποκαλείται πλέον “Καρδιά του Σκότους”, όμως η αίσθηση ότι δεν είναι ένα ασφαλές μέρος εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στις πρόσφατες ταινίες. Μένει να δούμε τι αντίκτυπο θα έχει αυτή η άποψη στην οικονομία και τις διεθνείς σχέσεις. Ωστόσο, αξίζει να αναρωτηθούμε αν οι αεροπορικές εταιρείες θα είχαν ακυρώσει τόσο γρήγορα τις πτήσεις [6] τους λόγω φόβου μπροστά στον Έμπολα, αν το ξέσπασμα είχε εκδηλωθεί σε άλλη ήπειρο. Και αν η απόφαση της ομάδας μπάσκετ των ΗΠΑ να ακυρώσει το ταξίδι της στη Σενεγάλη ήταν λόγω του ιού [7], παρόλο που η χώρα δεν έχει προσβληθεί από αυτόν, βασίζεται αποκλειστικά στο ξέσπασμα της επιδημίας ή μήπως παίζουν ρόλο οι γενικές ανησυχίες αναφορικά με την υγεία σε ολόκληρη την ήπειρο;
Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι το ξέσπασμα του Έμπολα δεν αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα. Η κατάσταση εκεί σίγουρα είναι ήδη ολοένα και πιο ανησυχητική. Η αρχηγός του κράτους της Λιβερίας, Έλεν Τζόνσον-Σίρλιφ, κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης [8] λόγω του Έμπολα, ενώ γειτονικές χώρες, όπως η Ακτή Ελεφαντοστού, αναβάθμισαν τα μέτρα πρόληψης και ευαισθητοποίησης [9]. Ωστόσο, οι εοδήσεις για την Αφρική
ευνοούν αντιδράσεις όπως αυτό το τουίτ από το περιοδικό Economist:
The spread of Ebola in west Africa is deeply troubling for the region and the world http://t.co/UHKMdoyzt1 [10] pic.twitter.com/8XYrJFPlUp [11]
— The Economist (@TheEconomist) August 17, 2014 [12]
Η εξάπλωση του Έμπολα στη Δυτική Αφρική δημιουργεί έντονη ανησυχία για την περιοχή και τον κόσμο.
Και λιγότερο τουίτ σαν αυτό της Jina Moore:
The more time I spend in #Liberia [13], the more I see #Ebola [14]‘s secret weapon: Our innate instinct to show our love w/ touch, compassion & care.
— @itsjina (@itsjina) August 17, 2014 [15]
Όσο περισσότερο χρόνο περνάω στη Λιβερία, τόσο περισσότερο βλέπω το μυστικό όπλο του Έμπολα: το έμφυτο ένστικτό μας να δείχνουμε την αγάπη μας με το άγγιγμα, τη συμπόνια και τη φροντίδα.
Ο Saverio Bellizzi, επιδημιολόγος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Γουινέα, συμφωνεί με το τουίτ της Jina Moore: [16]
In Telimele, Guinea we achieved a significant reduction in mortality, down to 25 per cent, thanks to our relations of trust and dialogue with the local community. People would come to us within 48 hours from the first appearance of symptoms and we could provide them with the best assistance.
Στο Τελιμέλε της Γουινέας, καταφέραμε μια σημαντική μείωση της θνησιμότητας σε ποσοστό 25%. Αυτό χάρη στις σχέσεις εμπιστοσύνης και το διάλογο με την τοπική κοινότητα. Άνθρωποι έρχονται σε εμάς τις πρώτες 48 ώρες από την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων και είμαστε σε θέση να τους παρέχουμε την καλύτερη δυνατή φροντίδα.
Το πώς αντιλαμβανόμαστε κάτι είναι καθοριστικό, διότι σε τελική ανάλυση, σε αντίθεση με τη ρίψη βομβών, όπως στην ταινία “Το Ξέσπασμα”, στην πραγματική ζωή η λύση για να καταπολεμηθεί ο ιός θα μπορούσε απλά να είναι περισσότερα γάντια και αποστειρωμένες σύριγγες. [17]
Σε αναζήτηση εταίρων, όχι σωτήρων
Μια άλλη κοινή “αφήγηση” στο Χόλιγουντ είναι ότι η Αφρική είναι μια ήπειρος, που “μαστίζεται από συγκρούσεις”. Αν και η βία στην ήπειρο έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, κάθε ταξιδιώτης μπορεί εξίσου εύκολα να πέσει πάνω σε συγκρούσεις σε άλλα μέρη του κόσμου [18], όπως φαίνεται σε αυτόν τον χάρτη με τα μέρη, όπου λαμβάνουν χώρα ένοπλες συγκρούσεις παγκοσμίως: [19]
[20]Άδεια CC BY-SA 3.0
Η ταινία “Τα δάκρυα του ήλιου” περιγράφει τη συνηθισμένη ιστορία μιας αφρικανικής χώρας, που μαστίζεται από τη βία και οι Δυτικοί προσπαθούν να σώσουν ζωές. Σε μια σκηνή, ο υπολοχαγός Γουότερς, τον οποίο υποδύεται ο Μπρους Γουίλις, λέει [21]:
It's been strongly suggested that we turn over Arthur and abandon these refugees out here in the bush. I'll tell you right now: I'm not gonna do that. Can't do that. Broke my own rule – started to give a fuck.
Προτάθηκε έντονα να παραδώσουμε τον Άρθουρ και να παρατήσουμε στην τύχη τους τους πρόσφυγες εδώ. Σας το λέω εδώ και τώρα: δεν πρόκειται να το κάνω αυτό. Δεν μπορώ να το κάνω αυτό. Παραβίασα τους κανόνες μου – “Δε δίνω δεκάρα”.
Επιλέγοντας μια σκηνή, όπου ένα άτομο αποφάσισε να σώσει άλλους συνανθρώπους του, μπορεί να φαίνεται σκληρό, όμως το επικρατέστερο συναίσθημα εδώ είναι ότι οι Αφρικανοί πρόσφυγες έχουν την απεγνωσμένη ανάγκη για έναν “λευκό σωτήρα”. Το πρόβλημα είναι ότι οι δυτικές στρατιωτικές επεμβάσεις δεν έχουν ιστορικό επιτυχίας στην Αφρική. Μόλις πρόσφατα η Λιβύη διαλύθηκε, η κατάσταση στο Μάλι εξακολουθεί να είναι πολύ ασταθής και εκατοντάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, παρά την υποστήριξη του γαλλικού στρατού.
Εδώ χρειάζεται μια νέα μορφή αφήγησης του Χόλιγουντ για την Αφρική. Πράγματι, είναι πολύ σημαντικό ότι μία από τις ταινίες, που πρόσφατα επαινέθηκε στο Χόλιγουντ για την Αφρική, η ταινία “Ανίκητος”, δεν περιλαμβάνει καμία ξένη συμμετοχή. Η ταινία “Ανίκητος” αναφέρεται στο πώς η Νότια Αφρική αναπτύχθηκε σε ένα πιο ενωμένο έθνος μετά την κατάργηση του απαρτχάιντ. Έτσι κι αλλιώς, το ποίημα, από το οποίο προέρχεται ο τίτλος της ταινίας, δηλώνει με έμφαση: [22]
It matters not how strait the gate,
How charged with punishments the scroll,
I am the master of my fate,
I am the captain of my soul.
Δεν έχει σημασία πόσο στενή είναι η πύλη
πόσο μεγάλο είναι το τίμημα
εγώ είμαι ο κυρίαρχος της μοίρας μου
εγώ είμαι ο καπετάνιος της ψυχής μου.