Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ Uspomene 677. Φωτογραφία: Mirko Pincelli/PCRC, χρήση κατόπιν αδείας.

Το άρθρο αυτό των Alec Anderson και Chiara Zardoni αρχικά δημοσιεύτηκε στο Balkan Diskurs, ένα εγχείρημα του Μεταπολεμικού Κέντρου Ερευνών (PCRC). Μια επεξεργασμένη έκδοση αναδημοσιεύεται από το Global Voices ως μέρος συμφωνίας κοινής χρήσης περιεχομένου.

“Είναι πολύ δύσκολη η στιγμή που πρέπει να πεις την αλήθεια για όσα κουβαλάς μέσα σου για 18 χρόνια. Είναι δύσκολο, επειδή τραυματιζόμαστε εκ νέου. Είναι δύσκολο να επανερχόμαστε σε στιγμές βασανισμού, βιασμού και σεξουαλικής βίας, που έχεις βιώσει. Είναι δύσκολο να κουβαλάς αυτά τα πράγματα μέσα σου, αλλά πρέπει να συνεχίζεις. Ίσως είμαι γενναίος άνθρωπος, ή απλώς ένας δειλός. Η γνώμη είναι δική σας”. –  Παρουσίαση του Διεθνούς Πρωτοκόλλου PSVI στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Μεταπολεμικό Κέντρο Ερευνών

Όταν ο ακαδημαϊκός κόσμος και το κοινό σκέφτεται τη μάστιγα, που ήταν η σεξουαλική βία σχετιζόμενη με συγκρούσεις (CRSV) κατά τη διάρκεια του Πολέμου στη Βοσνία, κυρίως σκέφτονται τα ειδεχθή εγκλήματα κατά γυναικών. Ωστόσο, δεν επέζησαν μόνο γυναίκες της σεξουαλικής βίας στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη (ΒκΕ) σήμερα. Παρά τις αδιαμφισβήτητες αποδείξεις ανεξέλεγκτης σεξουαλικής βίας σχετιζόμενης με συγκρούσεις (CRSV) κατά αντρών ανάμεσα στα χρόνια 1992-1995, πολλοί παράγοντες εμποδίζουν ακόμα τους άντρες επιζώντες από το να βρουν αποτελεσματική στήριξη, δικαιοσύνη και αναγνώριση από την κοινωνία.

H σεξουαλική βία που σχετίζεται με συγκρούσεις (CRSV) κατά αντρών στον πόλεμο της Βοσνίας είναι ενδελεχώς τεκμηριωμένη από τον Thomas Osorio, που εργάστηκε για περισσότερα από 20 χρόνια στην περιοχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας με τα Ηνωμένα Έθνη και ως επιστημονικός συνεργάτης στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβέν, όπου διενήργησε έρευνα πεδίου και πήρε συνεντεύξεις από άντρες επιζώντες σεξουαλικής βίας σε συγκρούσεις (CRSV). O Osorio καταλήγει σε μερικά κρίσιμα συμπεράσματα στην έρευνά του: ότι αναμφίβολα η σεξουαλική βία αποτέλεσε εργαλείο πολέμου κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, ότι η βία υπήρξε συστηματική και ευρεία, ότι η σεξουαλική βία που σχετίζεται με συγκρούσεις (CRSV) διαπράχθηκε με βεβαιότητα τόσο κατά γυναικών όσο και αντρών, όπως σημειώνεται από το 1993 σε αναφορές του Ειδικού Εισηγητή των ΗΕ Tadeusz Mazowiecki και έρευνας, που διενεργήθηκε από επιτροπή ειδικών των ΗΕ αργότερα. Πέρα από τον ΟΗΕ, διεθνείς οργανισμοί, όπως ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) και το Κέντρο Ανθρωπιστικού Δικαίου, έχουν παραδώσει στοιχεία διάπραξης σεξουαλικής βίας κατά αντρών τόσο ως πράξης ταπείνωσης όσο και ως τμήμα μιας τακτικής “εθνοκάθαρσης”.

Σύμφωνα με τον Osorio και την Τελική Αναφορά της Επιτροπής Ειδικών Βάσει της Απόφασης 780 του Συμβουλίου Ασφαλείας της 27 Μαίου, 1994, άντρες αιχμάλωτοι πολέμου συχνά υπόκεινταν σε σεξουαλική βία κατά τη διάρκεια της κράτησής τους στα στρατόπεδα. Η βία αυτή μπορούσε να πάρει διάφορες μορφές: φυλακισμένοι αναγκάζονταν να βιάσουν γυναίκες, υπόκεινταν σε σεξουαλικό ακρωτηριασμό, ευνουχισμό και η αναγκαστική αιμομιξία ήταν επίσης πολύ κοινή. Όπως τονίζει ο Osorio, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι χώροι κράτησης σε όλες τις βαλκανικές συγκρούσεις προστατεύονταν και φυλάσσονταν κυρίως από στρατολογημένους ή εθελοντές πολίτες επαγγελματίες φύλακες φυλακών ή πρώην αξιωματικούς της αστυνομίας. Πολλοί από αυτούς, υπό το ρόλο τους ως στρατιωτικοί φύλακες ή στρατιωτική αστυνομία, δεν έκαναν διάκριση ανάμεσα στους αιχμάλωτους πολέμου και τους κοινούς εγκληματίες. Αυτό δεν δικαιολογεί με κανέναν τρόπο τις πράξεις τους ούτε υπονοεί ότι αυτές οι συμπεριφορές θα ήταν αποδεκτές σε πολιτικές φυλακές, αλλά μάλλον απεικονίζει την τραγική πραγματικότητα, που οδήγησε σε τόσο ειδεχθή εγκλήματα πολέμου. Σύμφωνα με μαρτυρίες, το συστηματικό πεδίο εφαρμογής και η φύση της διάπραξης σεξουαλικής βίας που σχετίζεται με συγκρούσεις (CRSV) κατά αντρών καταδεικνύει ότι η βία ήταν αποτέλεσε εργαλείο εθνοκάθαρσης μέσα από τη διάλυση οικογενειών και κοινοτήτων.

Σπάνια έχουν παρουσιαστεί άντρες, που αναζητούν την απόδοση δικαιοσύνης ή άλλη στήριξη, με κάποιους από αυτούς να αποκρύπτουν τις εμπειρίες τους από τα μέλη της οικογένειάς τους. Από αυτή την άποψη, το μεταπολεμικό πλαίσιο των αντρών και των γυναικών επιζώντων είναι εντελώς διαφορετικό. Πράγματι, παρά την εφαρμογή προστατευτικών μέτρων στο νομικό σύστημα, κοινότητες μικρών χωριών συχνά γνωρίζουν την ταυτότητα των γυναικών που επέζησαν, ενώ οι αντίστοιχοι άντρες παραμένουν άγνωστοι. Αυτή είναι μία μόνο πλευρά του διαχωρισμού σε σχέση με το φύλο, που χαρακτηρίζει τον τρόπο, με τον οποίο η σεξουαλική βία που σχετίζεται με συγκρούσεις (CRSV) αντιμετωπίζεται στη ΒκΕ. Ωστόσο, υπάρχει πρόοδος, όπως ο Κροατικός νόμος περί την αποζημίωση των θυμάτων βιασμού, που δεν διαχωρίζει σε σχέση με το φύλο τους επιζώντες σεξουαλικής βίας που σχετίζεται με συγκρούσεις (CRSV) και παραχωρεί μια αξιοπρεπή εφάπαξ οικονομική αποζημίωση, για πρώτη φορά στην περιοχή.

Τα νομικά πλαίσια σε πολλές χώρες, που επηρεάζονται από συγκρούσεις, δεν αναγνωρίζουν τους άντρες ως πιθανά θύματα της σεξουαλικής βίας που σχετίζεται με αυτές (CRSV). Κάποια στοιχεία από το ενημερωτικό σημείωμα του Chris Dolan σχετικά με τη βία κατά αντρών και αγοριών βοηθούν να σκιαγραφηθεί μια πιο καθαρή εικόνα του προβλήματος. Το σημείωμα δείχνει ότι, σύμφωνα με τους νόμους πολλών χωρών, το 90% των αντρών σε χώρες που επηρεάζονται από συγκρούσεις δεν μπορούν να αναγνωριστούν ως θύματα σεξουαλικής βίας. Περαιτέρω, μόνο 62 χώρες παγκοσμίως αναγνωρίζουν τις γυναίκες ως θύματα βιασμού, 67 κράτη ποινικοποιούν τους άντρες, που καταγγέλλουν κακοποίηση, και σε 28 χώρες μόνο άντρες αναγνωρίζονται ως δράστες σεξουαλικής βίας. Ούτως ειπείν, τα νομικά πλαίσια συχνά αποτελούν ανυπέρβλητα εμπόδια στην απόδοση δικαιοσύνης σε άντρες επιζώντες.

Φυσικά, το νομικό δεδικασμένο απέχει πόρρω από το να αποτελεί την μοναδική αιτία, για την οποία οι άντρες επιζώντες αναγνωρίζονται λιγότερο από τις γυναίκες. Το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι η κυριαρχία συμπεριφορών, που χαρακτηρίζονται έντονα από διακρίσεις και ομοφοβία απέναντι στους άντρες θύματα της CRSV σε ολόκληρη την κοινωνία, καθώς και αντιλήψεων περί αρρενωπότητας που δεν συναντώνται αποκλειστικά στη ΒκΕ. Όντως, όπως εξηγεί ο Osorio, οι άντρες επιζώντες δεν αισθάνονται άνετα να μιλήσουν ανοιχτά εξαιτίας αυτού. Μόλις τρεις υποθέσεις CRSV εναντίον αντρών έχουν φτάσει στο Δικαστήριο της ΒκΕ από το τέλος του πολέμου. Δεν μπορεί να επιτευχθεί δικαιοσύνη, αν οι άντρες επιζώντες δεν αισθάνονται άνετα να μιλήσουν ανοιχτά. Και όπως επισημαίνει η Lamija Grebo, δικαστική δημοσιογράφος και συνεργάτιδα του Βαλκανικού Δικτύου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας, οι άντρες στη Βοσνία έχουν δει το πόσο πολύ υπέφεραν οι γυναίκες που μίλησαν ανοιχτά. Σχολιάζει: “Μόνο να φανταστώ μπορώ το ποιο πιστεύουν εκείνοι οι άντρες ότι θα είναι το δικό τους ταξίδι, αν προβούν σε καταγγελία, αν το πουν σε γείτονες και συγγενείς ή ακόμα κι αν το παραδεχτούν στον εαυτό τους”.

Η αναμονή περί ομοφοβικών αντιδράσεων πιέζει τους επιζώντες. Δικαίως, δεδομένου ότι στατιστικά δεδομένα δείχνουν ότι οι ομοφοβικοί άνθρωποι είναι εξαιρετικά αντίθετοι στο να στηρίξουν άντρες επιζώντες με οποιονδήποτε τρόπο. Επιπλέον, η δημιουργία οργανώσεων, που επικεντρώνονται αποκλειστικά στη στήριξη γυναικών που επέζησαν, παρά την τρομερά σημαντική δουλειά που κάνουν, έχει οδηγήσει τους άντρες επιζώντες να αισθάνονται ότι δεν έχουν σε ποιον να πουν την ιστορία τους. Η αποκορύφωση αυτής της κοινωνικής πίεσης έχει δημιουργήσει ένα τεράστιο στίγμα, το οποίο οι άντρες πρέπει να ξεπεράσουν. Η Grebo συνεχίζει: “Η κοινωνία το θεωρεί απαράδεκτο [να βιάζονται γυναίκες], αλλά πιο κοινό…[όσον αφορά τους άντρες], εκεί μπαίνει το ζήτημα της “διπλής ντροπής””.

Αυτή η ευρέως διαδεδομένη κουλτούρα διακρίσεων επηρεάζει όλα τα τμήματα της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των πολιτών, των κοινωνικών λειτουργών και των εργαζομένων στην υγεία και τους φορείς. Πράγματι, πολλοί εργαζόμενοι στην υγεία, τη νομική επιστήμη και τον τομέα της κοινωνικής εργασίας, που συνήθως παρέχουν βοήθεια σε γυναίκες επιζήσασες, δεν μπόρεσαν να βοηθήσουν άντρες επιζώντες κατά τη διάρκεια του πολέμου και δεν είναι ακόμα έτοιμοι να το κάνουν. Σημαντικό παράδειγμα έχουμε από την Alma Taso-Deljkovic, Επικεφαλής του Γραφείου Στήριξης Μαρτύρων (Witness Support Office) του Δικαστηρίου της ΒκΕ. Κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης της 6ης Ιουλίου, η Taso-Deljkovic παραδέχτηκε ότι το γραφείο της, το οποίο προσφέρει σημαντική βοήθεια σε γυναίκες επιζήσασες, δεν είναι επαρκώς εξοπλισμένο να αντιμετωπίσει συγκεκριμένες ανάγκες αντρών. Πράγματι, καθώς οι άντρες σπάνια μιλούν για το θέμα, το Γραφείο Στήριξης Μαρτύρων έχει ελάχιστη εμπειρία σχετικά με άντρες επιζώντες και οι περισσότερες υπηρεσίες του είναι σχεδιασμένες για τη στήριξη γυναικών. Ωστόσο, όπως υποστηρίζουν οι Taso-Deljkovic και Osorio, έχει σημειωθεί πρόοδος χάρη στο Τμήμα Προστασίας Μαρτύρων της Κρατικής Υπηρεσίας Έρευνας και Προστασίας (SIPA) και της σχετικής εκπαίδευσης που παρέχεται στους αστυνομικούς και τους δικαστικούς υπαλλήλους από το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των ΗΕ στη ΒκΕ.

Η δυσκολία της κοινωνίας να αναγνωρίσει το βιασμό κατά αντρών μπορεί να συνδεθεί στη συγκεκριμένη προσέγγιση τόσο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την Πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY) όσο και των κρατικών δικαστηρίων να διώκουν τους δράστες βάσει κατάλληλων νομοθετημάτων. Παρά το γεγονός ότι ο βιασμός ορίζεται ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας στο Καταστατικό του ICTY και ο δικαστικός του ορισμός δεν κάνει αναφορά στο φύλο του θύματος, τα εγκλήματα αυτά διώκονται κυρίως ως βιασμός, όταν η επιζήσασα είναι γυναίκα. Περιπτώσεις όπου φρουροί άμεσα βίασαν άντρες θύματα (όπως ορίζεται από το ICTY) συχνότερα διώκονται για το έγκλημα του βασανισμού ή της απάνθρωπης συμπεριφοράς παρά για σεξουαλική επίθεση, σύμφωνα με τον Osorio, ο οποίος λέει ότι “η σεξουαλική βία σπάνια εκδικάζεται ως ένα έγκλημα, συνδέεται πάντα με άλλα”. Ως αποτέλεσμα, άντρες μάρτυρες σπάνια καταθέτουν και παρέχουν ενώπιον του δικαστηρίου λεπτομερή περιγραφή των γεγονότων, που αφορούν σεξουαλική βία τη σχετική με συγκρούσεις.

Η προσέγγιση σχετικά με το φύλο, που ακολουθεί ακούσια το ICTY, φαίνεται σε μια συγκεκριμένη υπόθεση δίωξης για βιασμό. Στην υπόθεση της Εισαγγελίας κατά Brđanin, περιγράφεται μια περίπτωση, κατά την οποία ένας φύλακας προσπάθησε να εξαναγκάσει έναν κρατούμενο να κάνει σεξ με μια κρατούμενη απειλώντας με όπλο και τους δύο. Όταν ο άντρας αρνήθηκε, τον σκότωσαν. Κι όμως το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι “η απειλή βιασμού αποτέλεσε σεξουαλική επίθεση έναντι της κρατούμενης”. Ο Andrew Pitt συνοψίζει τον ανατριχιαστικό τρόπο, με τον οποίο το δικαστήριο αγνόησε τη σεξουαλική βία απέναντι στον άντρα: “Ο άντρας θύμα εδώ απλά δεν υπάρχει”.

Δυστυχώς, η πρακτική αυτή υιοθετήθηκε από τα κρατικά δικαστήρια στη Βοσνία, επίσης. Υποθέσεις όπως εκείνες κατά των Macić Ibro, Akeljić Minet, Begović Gligor, και αμέτρητων άλλων, δεν περιλαμβάνουν απαγγελία κατηγορίας για βιασμό, παρά τις ξεκάθαρες περιγραφές σεξουαλικών επιθέσεων στις δικαστικές αποφάσεις. Προφανώς, η μερική απόδοση δικαιοσύνης είναι προτιμότερη από το να μην αποδοθεί καθόλου δικαιοσύνη, αλλά όταν ένα δικαστήριο δεν αναγνωρίζει το βιασμό κατά των αντρών για αυτό που είναι δημιουργεί ένα ακόμα εμπόδιο στην ευρύτερη αναγνώριση από την κοινωνία όσων αυτοί οι άντρες έχουν υποφέρει.

Παρά τις τεράστιες δυσκολίες, ίσως υπάρχει φως στο τέλος του τούνελ. Χάρη στις ακούραστες προσπάθειες τοπικών οργανώσεων και δημοσιογράφων που αφιερώθηκαν σε αυτό, κάποιοι άντρες επιζώντες μπορούν να πουν την ιστορία τους. Παράδειγμα αποτελούν τα ντοκιμαντέρ Silent Scream και The Unforgiven. Οργανώσεις όπως η Medica Zenica βοήθησαν άντρες να αποκτήσουν το στάτους του πολίτη θύματος πολέμου. Είναι σημαντικό να γίνει μεγαλύτερη προσπάθεια, ώστε να αναγνωριστεί ότι και οι άντρες μπορεί να βιαστούν και ότι και οι άντρες έχουν ως αποτέλεσμα υποφέρει σωματικά και ψυχολογικά. Η διαδικασία αυτή ξεκινά με την αποξήλωση της νόρμας περί αρσενικού φύλου, που στιγματίζει τους άντρες επιζώντες, που παραμένουν σιωπηλοί. Αυτή η διαδικασία θα πρέπει να γίνει όχι μόνο στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, αλλά παντού στον κόσμο.