“Αφρικανικά τεχνουργήματα, Ινστιτούτο τέχνης του Σικάγο, Σικάγο, Ιλινόις [1]” από Ken Lund [2] με άδεια CC BY-SA 2.0 [3].
Ένα πρόσφατο συνέδριο ανακίνησε μια συχνά παραγνωρισμένη πτυχή της συζήτησης για την επιστροφή των κλεμμένων πολιτιστικών αντικειμένων της Αφρικής: τη σημασία του οπτικοακουστικού υλικού.
Πάνω από το 90% της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς της υποσαχάριας Αφρικής παραμένει διατηρημένη και στεγασμένη εκτός της αφρικανικής ηπείρου, πιστεύουν οι ειδικοί [4]. Ήδη από το 1944, [5]όταν οι απόγονοι της πρώην αυτοκρατορίας των Τουκουλέρ άρχισαν να ζητούν την επιστροφή χιλιάδων κομματιών σημαντικής πολιτιστικής κληρονομιάς στην κοινότητά τους, συμπεριλαμβανομένης της σπάθης του ιδρυτή τους, El Hadj Omar Tall, υπήρξαν εκκλήσεις και συνεχείς συζητήσεις σχετικά με την επιστροφή πολλών κλεμμένων αφρικανικών αντικειμένων, που εξακολουθούν να βρίσκονται στις συλλογές δυτικών μουσείων.
Ό,τι ξεκίνησε ως εξειδικευμένη συζήτηση μεταξύ συγκεκριμένων κύκλων έχει έκτοτε εισέλθει στον δημόσιο τομέα. [6] Πλέον, πληθαίνουν [4] οι εκκλήσεις από τους Αφρικανούς στην ήπειρο και στη διασπορά για την αποκατάσταση – τη διαδικασία μέσω της οποίας τα αντικείμενα που έχουν κλαπεί από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις μπορούν να επιστραφούν στις κοινότητες προέλευσής τους – καθώς και για τον επαναπατρισμό – τη διαδικασία μέσω της οποίας κλεμμένο ή λεηλατημένο πολιτιστικό υλικό επιστρέφεται σε ένα έθνος ή κράτος κατόπιν αιτήματος μιας κυβέρνησης.
Τα απτά υλικά έχουν βρεθεί στο επίκεντρο [5] της συζήτησης, επισκιάζοντας το μεγάλο απόθεμα οπτικοακουστικού υλικού, που φυλάσσεται στα ευρωπαϊκά αρχεία.
Η κλοπή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αφρικής κατά την εποχή της αποικιοκρατίας δεν περιορίστηκε μόνο σε γλυπτά, κοσμήματα και άλλα απτά πολιτιστικά αντικείμενα. Επεκτάθηκε επίσης σε ηχητικές και οπτικές εγγραφές. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα τεχνουργήματα, λίγες οργανώσεις, κοινότητες ή κυβερνήσεις έχουν θέσει ως προτεραιότητα το αίτημά τους για την επιστροφή του πλούσιου αρχειακού κινηματογραφικού υλικού και ηχογραφήσεων από την περίοδο της αποικιοκρατίας. [7]
«Ο πολιτισμός μας δεν θα αναπτυχθεί αν δεν έχουμε πρόσβαση σε αυτή την πτυχή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς πέρα από τα γλυπτά και τα αντικείμενα». Δρ Nyairo
Αυτή η φράση της Δρ Nyairo, [8] πολιτιστικής αναλύτριας, ανεξάρτητης ερευνήτριας που ασχολείται με έργα πολιτιστικής μνήμης και συγγραφέα του βιβλίου Kenya @50, συνοψίζει τις συζητήσεις μιας διήμερης πολιτιστικής εκδήλωσης, που διοργάνωσε πρόσφατα το Βρετανικό Συμβούλιο στο Ναϊρόμπι. Σημείωσε η Δρ Nyairo:
Δεν μιλάμε για ταινίες, ηχογραφήσεις πεδίου. Πρέπει επίσης να δώσουμε προσοχή στις ηχητικές και οπτικές καταγραφές και να αρχίσουμε να υποστηρίζουμε την επιστροφή ή την κοινή χρήση και αυτών των καταγραφών. Ο πολιτισμός μας δεν θα αναπτυχθεί αν δεν έχουμε πρόσβαση σε αυτή την πτυχή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς πέρα από τα γλυπτά και τα αντικείμενα.
Η Δρ Nyairo ήταν η κύρια ομιλήτρια στο φετινό ετήσιο συμπόσιο Culture Grows, όπου το θέμα ήταν “Αποαποικιοποίηση και πολιτιστική κληρονομιά στην Αφρική [9]“.
(το πλήρες υλικό της 1ης ημέρας της διήμερης εκδήλωσης)
Αποκατάσταση της οπτικοακουστικής κληρονομιάς της Αφρικής
Το 2015, μια ηχογράφηση 65 ετών ενός τραγουδιού με τίτλο “Chemirocha”, [10] που τραγουδήθηκε από μια ομάδα νεαρών κοριτσιών της κοινότητας Kipsigis στην κοιλάδα Ριφτ Βάλεϊ της Κένυας, επιστράφηκε στην πατρίδα της, όπου πρωτοσυλλέχθηκε. Είναι μεταξύ των χιλιάδων ηχογραφήσεων πεδίου, που έκανε ο εθνομουσικολόγος Huey Tracey, Βρετανός μετανάστης που έφτασε στη Ζιμπάμπουε το 1921. Μαζί με τη σύζυγό του, Barbara Tracey, ταξίδεψε σε όλη την Αφρική κάνοντας επιτόπιες ηχογραφήσεις παραδοσιακών δημοτικών τραγουδιών. Μεταξύ της δεκαετίας του '20 και της δεκαετίας του '70, έκαναν πάνω από 35.000 ηχογραφήσεις αφρικανικής λαϊκής μουσικής.
Αργότεραμ ίδρυσε τη Διεθνή Βιβλιοθήκη Αφρικανικής Μουσικής [11](ILAM), το μεγαλύτερο αποθετήριο αφρικανικής μουσικής στον κόσμο, το οποίο διατηρεί χιλιάδες ιστορικές ηχογραφήσεις από το 1929.
Δυστυχώς, παρόμοιες ιστορίες με αυτή του Chemirocha, που αφηγούνται την επιτυχή και χαρούμενη αποκατάσταση της ηχητικής ή οπτικής κληρονομιάς της Αφρικής, είναι δύσκολο να βρεθούν. [11]
Το δυσκολότερο μέρος αυτής της διαδικασίας επιστροφής ήταν να γνωρίζουμε ποιος κατέχει τι και πού, σημείωσαν [12] οι Jim Chuchu και Njoki Ngumi από το The Nest Collective μιλώντας στο DW. Η πρωτοβουλία τους, το Πρόγραμμα Διεθνούς Καταλόγου, [13]έχει δημιουργήσει μια ψηφιακή και διαδικτυακή βάση δεδομένων με 32.000 κενυατικά πολιτιστικά αντικείμενα, που βρίσκονται στον “Παγκόσμιο Βορρά”. Είπε ο Jim Chuchu στο DW: [12]
Θεωρήσαμε ότι ήταν σημαντικό, γιατί πώς μπορείς να ζητήσεις πράγματα αν δεν ξέρεις πώς μοιάζουν και πού βρίσκονται;
Η γενιά του sampling: Πώς χρησιμοποιούμε αυτά που παίρνουμε πίσω;
Καθώς η Δρ Nyairo προέτρεψε τη συζήτηση και τις πρωτοβουλίες για την αποκατάσταση να απαιτήσουν και να βρουν τρόπους για την αντιμετώπιση των τεχνολογικών προκλήσεων των ηχογραφήσεων και των βιντεοσκοπήσεων, η ομιλία της προσπάθησε να εστιάσει πέρα από την επιστροφή τους.
Όταν κάνουμε sampling, έχουμε χίλιες ευκαιρίες να δημιουργήσουμε κομμάτια, να αναθεωρήσουμε και να αναμείξουμε, καθώς δημιουργούμε ξανά. Έτσι αναπτύσσεται ο πολιτισμός.
Το επιχείρημά της κλίνει προς την κατάδυση αυτών των άφθονων ποσοτήτων βίντεο και ηχητικού υλικού, διότι, όπως υποστήριξε:
Ο πολιτισμός δεν είναι στατικός. Ο πολιτισμός επιχειρεί να διαλέξει από το παρόν. Όχι για να θαφτεί στην καθαρότητα.
Η προειδοποίησή της να μην θάψουμε τον πολιτισμό στην καθαρότητα βρήκε απήχηση στις εκκλήσεις άλλων ομιλητών [14]στο πολιτιστικό φόρουμ.
“The museum as we've known it was a colonial construct. The new digitized museums are a deconstruction of the concept of what the future for museums is and how functional it should be to our everyday reality” ~ Carolyn Mwenda of @museumsofkenya [15]#CultureGrows [16]
— Njeri Wangarĩ (@Kenyanpoet) 17 Μαρτίου 2022 [17]
“Το μουσείο όπως το γνωρίζουμε ήταν ένα αποικιακό κατασκεύασμα. Τα νέα ψηφιοποιημένα μουσεία είναι μια αποδόμηση της έννοιας του μέλλοντος των μουσείων και του πόσο λειτουργικά πρέπει να είναι στην καθημερινή μας πραγματικότητα” ~ Carolyn Mwenda of @museumsofkenya [18] #CultureGrows [19]
Όπως εξήγησε περαιτέρω, η επιστροφή θα έπρεπε να έχει έναν πιο λειτουργικό ρόλο από το να κερδίζει η Αφρική τα δικαιώματα καυχησιολογίας για τα επιστρεφόμενα αντικείμενα. Είδε τη μεγάλη βιωσιμότητα που έχουν το sampling, η αναμίξη και η αναθεώρηση για να τροφοδοτήσουν τον δημιουργικό τομέα της Αφρικής.
Ο δημιουργικός μας τομέας δεν θα αναπτυχθεί απλώς παγώνοντας υλικά πράγματα σε μουσεία και δυσπρόσιτα αρχεία, αλλά ανοίγοντάς τα για επανερμηνεία, ώστε να ταιριάζουν στο σημερινό μας πλαίσιο.
Πράγματι, το επιχείρημά της είναι έχει ήδη αποδειχθεί από τους δημιουργούς και τους επαγγελματίες του πολιτισμού ότι είναι ο πιο βιώσιμος δρόμος προς τα εμπρός. Αφρικανοί εθνομουσικολόγοι και καλλιτέχνες συγχωνεύουν αφρικανικά λαϊκά τραγούδια [11], όπως αυτά που συνέλεξε ο Huey Tracey, με τη σύγχρονη μουσική.
Αυτός είναι ο μόνος τρόπος, με τον οποίο η συζήτηση για την αποκατάσταση θα βγάλει νόημα για τη νέα φήμη των νέων αφρικανών δημιουργών, οι οποίοι έχουν επωμιστεί το μεγαλύτερο βάρος της διαγραφής της ιστορίας τους, καθώς αποαποικιοποιούνται, διεκδικούν τη δική τους δράση και προσπαθούν να σφυρηλατήσουν ένα καλύτερο μέλλον για τους εαυτούς τους.
Σε αντίθεση με τα τεχνουργήματα, των οποίων η λειτουργικότητα και η αξία δεν εξαρτώνται από το μέσο, με το οποίο είναι προσβάσιμα, οι οπτικές και ηχητικές εγγραφές υπόκεινται στις ιδιοτροπίες της τεχνολογίας. Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την κληρονομιά αυτή είναι η ικανότητα εκείνων, στους οποίους επιστρέφεται να τη χρησιμοποιήσουν στην τρέχουσα μορφή της, καθώς οι περισσότερες τεχνολογίες έχουν πλέον ξεπεραστεί.
Ο αγώνας για την αποκατάσταση της ηχητικής και οπτικής κληρονομιάς της Αφρικής είναι ένας αγώνας δρόμου ενάντια στο γεγονός ότι το υλικό δεν μπορεί να διαβαστεί, καθιστώντας το ουσιαστικά εξαφανισμένο. Εν τω μεταξύ, οι αφρικανικές κυβερνήσεις και τα θεσμικά όργανα υπερπηδούν αμέτρητα νομικά και πολιτικά εμπόδια, που έχουν υψωθεί από τις δυτικές κυβερνήσεις ενάντια στην ομαλή επιστροφή αυτών των τεχνουργημάτων.