Φωτογραφία του 2008 με την πλέον πλημμυρισμένη περιοχή Χασάνκεϊφ. Senol Demir μέσω CC BY 2.0

Το ακόλουθο κείμενο είναι μέρος μιας σειράς για το εγχείρημα του φράγματος Ιλισού της Τουρκίας και την πλημμύρα του Χασάνκεϊφ.

Το φράγμα Ιλισού, που ολοκληρώθηκε ως μέρος του Αναπτυξιακού Σχεδίου Νοτιοανατολικής Ανατολίας (ή GAP για συντομία στα τουρκικά) το 2019, έχει αντιμετωπίσει έντονη κριτική τόσο από ντόπιους όσο και από διεθνείς παρατηρητές και χώρες κατάντη στον Τίγρη. Με ύψος 135 μέτρα και με συνολική αποθήκευση νερού 10,6 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα, το φράγμα Ιλισού είναι το δεύτερο μεγαλύτερο εντός της Τουρκίας, μετά το φράγμα Ατατούρκ, και είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο από άποψη όγκου πλήρωσης μεταξύ “φρακτών πλήρωσης βράχων με όψη σκυροδέματος”.

Το φράγμα το οραματίστηκαν για πρώτη φορά πριν από περισσότερα από 70 χρόνια. Όμως, ανησυχίες περί χρηματοδότησης και διεθνής πίεση καθυστέρησαν την κατασκευή του. Σε μια συνέντευξη στο Global Voices, ο δημοσιογράφος Mehmet Kizmaz εξήγησε ότι, όταν αποφασίστηκε η κατασκευή του φράγματος Ιλισού το 2006, αρκετοί προηγούμενοι υποστηρικτές του έργου απέσυραν τις εγγυήσεις εξαγωγικής πίστωσης, όταν συνειδητοποίησαν την περιβαλλοντική, πολιτιστική και ιστορική ζημιά, που θα προκαλούσε η κατασκευή στους ντόπιους.

Το 2008, οι ευρωπαϊκές εταιρείες, που ήταν μέρος της κοινοπραξίας χρηματοδότησης, μεταβίβασαν τις μετοχές τους στην αυστριακή εταιρεία Andritz, η οποία παρέμεινε στο έργο σε όλα τα στάδια σχεδιασμού και κατασκευής. Το 2010, με δάνεια κυρίως από τουρκικές τράπεζες, που υποστηρίζονται από την τουρκική κυβέρνηση, ξεκίνησε τελικά η κατασκευή. Ο Korkmaz πρόσθεσε ότι, στην αρχή του σχεδιασμού, το εκτιμώμενο κόστος του φράγματος ήταν τουλάχιστον 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ, εκ των οποίων τα 800 εκατομμύρια ευρώ δαπανήθηκαν για εργασίες απαλλοτριώσεων και “επανεγκατάστασης”. Ο Kizmaz συνέχισε:

Το πραγματικό κόστος θεωρείται υψηλότερο. Η δαπάνη ενός τόσο μεγάλου χρηματικού ποσού σε ένα καταστροφικό έργο, που δεν έχει φέρει τίποτα εκτός από φτώχεια, άφησε την περιοχή, που ήδη υστερούσε οικονομικά, ακόμη πιο φτωχή.

Το φράγμα τέθηκε σε λειτουργία το 2019. Ωστόσο, στη διαδικασία δημιουργίας μιας δεξαμενής αποθήκευσης νερού, η πόλη Χασάνκεϊφ, ηλικίας 12.000 ετών, πλημμύρισε. Εκείνη την εποχή, η τουρκική κυβέρνηση τόνισε ότι η ισχύς ισχύος 1.200 μεγαβάτ θα παράγει 4,1 δισεκατομμύρια kWh ηλεκτρικής ενέργειας ετησίως (περίπου 3 δισεκατομμύρια τουρκικές λίρες σε ετήσια έσοδα — 300 εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ). Τα αναμενόμενα έσοδα από ενέργεια, άρδευση και τουρισμό χρησιμοποιήθηκαν για να δικαιολογήσουν την πλημμύρα της αρχαίας πόλης και τη μετεγκατάσταση των κατοίκων της πόλης.

Είναι ακόμα δύσκολο να εκτιμηθεί ο οικονομικός αντίκτυπος του φράγματος στην περιοχή. Το 2014, ο βουλευτής από το Χακκιάρι σημείωσε τον στρεβλό αντίκτυπο της ανάπτυξης, εξηγώντας ότι "η αξία της γης σε ορισμένες πόλεις επεκτάθηκε σκόπιμα μέσω του σχεδιασμού και των ζωνών. Αυτή είναι μια σκόπιμη κρατική πολιτική, η εισαγωγή του άγριου καπιταλισμού στην περιοχή. Αυτή είναι μια στρεβλή αναπτυξιακή πολιτική και κοινωνική μηχανική, μια προσπάθεια διαμόρφωσης μιας νέας ταυτότητας". Συνολικά, το Φράγμα Ιλισού δεν μείωσε την ανισότητα: "Το έργο επέτρεψε στο 61,4% των μικρών γεωργικών επιχειρήσεων να καλλιεργήσουν μόνο το 10,5% της γης, ενώ το 6,2% των μεγάλων γεωργικών επιχειρήσεων καλλιέργησε σχεδόν το ήμισυ της γης".

Ενώ τα οικονομικά οφέλη του φράγματος είναι ακόμη ασαφή, οι οικολογικές και κοινωνικές ζημιές παραμένουν στο επίκεντρο των κατοίκων της περιοχής. Ο Ridvan Ayhan, κάτοικος και ακτιβιστής από το Χασάνκεϊφ, που μίλησε στο Global Voices, είπε ότι οι άνθρωποι έχασαν τους αμπελώνες, τους κήπους, τη γη και τα σπίτια τους, καθώς πλημμύρισαν τα πάντα. "Περίπου 80.000–100.000 άνθρωποι έπρεπε να μεταναστεύσουν", εξήγησε ο Ayhan, προσθέτοντας: "Δεν υπάρχει μέλλον χωρίς παρελθόν, κατέστρεψαν την ιστορία μας, τον πολιτισμό μας, αυτή η ιστορία δεν είναι μόνο δική μας, είναι η ιστορία της ανθρωπότητας. Ιστορική σφαγή".

Η πλημμύρα της ιστορικής πόλης Χασάνκεϊφ βρέθηκε στο επίκεντρο της οργανωμένης αντίθεσης στο φράγμα. Μεταξύ των πιο έντονων αντιπάλων είναι ο Ismail Can, επικεφαλής της ανασκαφής στο Καραχάν Τεπέ, από τους παλαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Τουρκίας, ο οποίος μίλησε στο Global Voices για την έκταση της καταστροφής:

Από τότε που υπάρχει ο κόσμος, η ανθρωπότητα εργάζεται συνεχώς για να αφήνει σημάδια σε αυτόν τον κόσμο, όπου κι αν έχει ζήσει. Έχει αφήσει πίσω υπέροχες δομές, που την αντιπροσωπεύουν, και, δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε καν τι είδους ανθρωπότητα έχουμε καταστρέψει. Το Χασάνκεϊφ έχει φιλοξενήσει δεκάδες πολιτισμούς. Όλα αυτά τα καταστρέψαμε τώρα για χάρη ενός φράγματος. Είναι αδύνατο να συγκριθεί η πολιτιστική κληρονομιά χιλιάδων ετών του Χασάνκεϊφ μιας από τις κύριες κοιτίδες του ανθρώπινου πολιτισμού, με κάποια έσοδα από τον υδροηλεκτρικό σταθμό του φράγματος Ιλισού.

Οι διεθνείς συνέπειες του έργου

Το φράγμα Ιλισού δεν επηρεάζει μόνο τους πολίτες της Τουρκίας.

Το 2002, μια αντιπροσωπεία τριών μη κυβερνητικών οργανώσεων του Ηνωμένου Βασιλείου (The Ilisu Dam Campaign, Kurdish Human Rights Project και Corner House) δημοσίευσε μια έκθεση σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις των φραγμάτων κατάντη. Σύμφωνα με την έκθεση: "Τα φράγματα GAP έχουν ήδη προκαλέσει σημαντική αλλαγή στο καθεστώς ροής του Ευφράτη και σε μικρότερο βαθμό του Τίγρη, τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά. Η μειωμένη ροή του Ευφράτη έχει ήδη προκαλέσει αυξημένη αλατότητα στις κάτω ροές του ποταμού, επηρεάζοντας σοβαρά τη γεωργία, και η πλήρης εφαρμογή του GAP θα είχε σοβαρές αρνητικές συνέπειες για μεγάλο αριθμό ανθρώπων που ζουν στη Συρία και Ιράκ". Επίσης: "Η Τουρκία παραβιάζει το γράμμα ή το πνεύμα ή παραλείπει να συμμορφωθεί με…τις διεθνείς συμβάσεις για την κοινή χρήση του νερού, ιδιαίτερα τη σύμβαση του ΟΗΕ για το δίκαιο των μη πλωτών χρήσεων των διεθνών υδάτινων ρευμάτων".

Οι κυβερνήσεις του Ιράκ και του Ιράν, των οποίων οι λαοί βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στον ποταμό Τίγρη, έχουν αντιταχθεί έντονα στο GAP και στο φράγμα Ιλισού. Το 2018, ο Ιρακινός πρωθυπουργός Χαϊντάρ αλ-Αμπάντι κατηγόρησε την τουρκική κυβέρνηση για κατάχρηση του φράγματος Ιλισού για πολιτικούς λόγους, Ιρακινοί αξιωματούχοι σημείωσαν ότι τα φράγματα κατά μήκος δεκάδων παραποτάμων έχουν κόψει περισσότερο από το μισό νερό, που έρρεε στο Ιράκ σε σύγκριση με πριν από 20 χρόνια. Ο υπουργός Εξωτερικών του Ιράν Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν επέκρινε εδώ και καιρό τα υδρολογικά έργα της Τουρκίας τον Μάιο του 2022 χαρακτηρίζοντάς τα "απαράδεκτα" και εξαιρετικά επιζήμια για τους πολίτες του Ιράν.

Ένα ιρανικό ηλεκτρονικό ψήφισμα στο Change.org για να σταματήσει η Τουρκία την κατασκευή περισσότερων φραγμάτων.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι περισσότερο από το 50% όλων των περιφερειακών πηγών νερού μοιράζονται σε περισσότερες από μία χώρες, ο Mehmet Kizmaz κατέληξε στο συμπέρασμα για τις υπερμεγέθεις επιπτώσεις των έργων GAP διεθνώς: "Το φράγμα Ιλισού είχε πολύ αρνητικό αντίκτυπο στα κατάντη του ποταμού Τίγρη. Σοβαρά προβλήματα προέκυψαν στην παροχή πόσιμου νερού σε πολλές πόλεις του Ιράκ, ιδιαίτερα στη Βαγδάτη και τη Μοσούλη. Η ιρακινή γεωργία, η οποία βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στην άρδευση από τα ποτάμια, διέτρεχε επίσης μεγάλο κίνδυνο. Οι ιρανικές περιβαλλοντικές οργανώσεις ανακοίνωσαν ότι το έργο του φράγματος Ιλισού θα επιταχύνει τα περιβαλλοντικά ζητήματα και θα επιδεινώσει τα σύννεφα σκόνης, που σχηματίζονται από την αποξήρανση των ελών της Μεσοποταμίας (Αχβάρ), τα οποία θα καταστραφούν από το φράγμα Ιλισού".

Η τοπική και διεθνής αντίσταση στη μελλοντική ανάπτυξη των τουρκικών ποταμών παραμένει περιορισμένη. Ξεκίνησε ηλεκτρονικό ψήφισμα στο Change.org από Ιρανούς ακτιβιστές, προκειμένου να αποτραπεί η περαιτέρω ανάπτυξη υδροηλεκτρικής ενέργειας, που ευθύνεται για τις ξηρασίες σε όλο το Ιράν . Χρόνια διαδηλώσεων στο Νότιο Ιράκ κατηγόρησαν παρομοίως τα τουρκικά φράγματα για επιδείνωση των ανησυχιών για τη λειψυδρία. Ο Kizmaz κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τοπικά "δεν υπάρχει καμία αντίδραση στο Χασάνκεϊφ αυτή τη στιγμή. Επειδή οι άνθρωποι δικαίως πιστεύουν ότι όλα έχουν τελειώσει. Εξαιτίας αυτού, όλοι ήταν σιωπηλοί. Αυτό ισχύει και για άλλους ανθρώπους, ειδικά ακτιβιστές και δημοσιογράφους, που πολεμούν εδώ και χρόνια. Κι εγώ έχω αυτό το συναίσθημα. Υπάρχει περίπτωση να ξαναζωντανέψουν οι νεκροί;"