Φωτογραφία της Cristina Calderón. Χρήση με άδεια της εγγονής της, Cristina Zárraga.
Η Γιαγιά Cristina Calderón, η οποία πέθανε στις 16 Φεβρουαρίου 2022 σε ηλικία 93 ετών, ήταν αγαπητή στην κοινότητα των ιθαγενών Γιαγκάν της Μπαχία Μεχιγιόνες, που βρίσκεται στο Πουέρτο Γουίλιαμς στο νησί Ναβαρίνο στο νοτιότερο άκρο της Χιλής. Ως η τελευταία γνωστή ομιλήτρια της γιαγκάν (γνωστή ως “Yágankuta” από την κοινότητα Γιαγκάν και επίσης ως “Yamana” στην επιστημονική βιβλιογραφία), αντιπροσώπευε έναν από τους τελευταίους ζωντανούς δεσμούς με τον κόσμο των προγόνων Γιαγκάν. Την έλεγαν χαϊδευτικά Abuela Cristina (γιαγιά Cristina).
Μια γλώσσα αντιπροσωπεύει μια πόρτα για την κατανόηση του βάθους της ανθρώπινης εμπειρίας μέσα από τα μάτια των πολιτιστικών φορέων. Η απώλειά της σημαίνει ότι ο σύνδεσμος, που εμπλέκεται στη μετάδοση μιας γλώσσας από τη μια γενιά στην άλλη, έχει σπάσει. Αν δεν τεκμηριωθεί η γνώση, που διατηρείται στη γλώσσα, δεν θα είναι διαθέσιμη στην κοινότητα για μελλοντική χρήση. Πριν πεθάνει, η Calderón φρόντισε να προστατεύεται η γλώσσα της μέσω βιβλίων και άλλων πόρων.
Οι γονείς της Calderón ήταν κομμάτι της τελευταίας γενιάς, που συμμετείχε στις παραδοσιακές τελετουργίες μύησης ενηλικίωσης Γιαγκάν, γνωστές ως Čiaxaus, μια αρχαία πνευματική πρακτική, όπου αγόρια και κορίτσια προετοιμάζονταν για τη ζωή ως ενήλικα μέλη της κοινότητάς τους υποβαλλόμενα σωματικές δοκιμές και μαθαίνοντας τακτικές επιβίωσης. Σε όλη της τη ζωή, η Calderón είδε από πρώτο χέρι την τεράστια αναταραχή, που προκλήθηκε από τον συνεχιζόμενο αποικισμό της περιοχής Γιαγκάν από Ευρωπαίους αποίκους, καθώς και την πολιτιστική αφομοίωση του λαού της μέσω ιεραποστολής, εκτοπισμού από παραδοσιακές χώρες και διακρίσεων κατά του νομαδικού τρόπου ζωής.
Cristina Calderón. Φωτογραφία με ελεύθερη χρήση [1].
Οι Γιαγκάν είναι ιθαγενείς της Γης του Πυρός, γνωστοί ως Οναασάκα στη γλώσσα τους, στη νοτιότερη περιοχή της Νότιας Αμερικής. Ο λαός Γιαγκάν έχει καταλάβει αυτήν την περιοχή για πάνω από 10.000 χρόνια. Η γλώσσα τους αντανακλά μια στενή σχέση με τη γη και τη θάλασσα και όλα τα είδη σε αυτήν.
Σύμφωνα με το δοκίμιο της εγγονής της, Cristina Zárraga, στο περιοδικό Langscape [2], η Calderón μεγάλωσε μιλώντας μόνο γιαγκάν μέχρι την ηλικία των 9 ετών, όταν άρχισε να μαθαίνει μερικά ισπανικά, αγγλικά και άλλες αυτόχθονες γλώσσες, που ομιλούνταν κοντά. Έζησε έναν ημινομαδικό τρόπο ζωής μεγαλώνοντας κοντά στη φύση, ταξιδεύοντας με βάρκα σε πολλά μέρη στη Γη του Πυρός πριν τα σύνορα Χιλής-Αργεντινής χωρίσουν την περιοχή σε δύο διαφορετικά έθνη-κράτη. Η Calderón έμεινε ορφανή σε νεαρή ηλικία και την μεγάλωσαν οι συγγενείς και η νονά της. Εκείνη την εποχή, πολλοί Γιαγκάν, δυστυχώς, πέθαναν από πνευμονική νόσο και οι γονείς της Calderón δεν αποτελούσαν εξαίρεση.
Οι στρατηγικές επιβίωσης της οικογένειάς της περιελάμβαναν το κούρεμα των προβάτων το καλοκαίρι και το κυνήγι τοπικών ζώων, όπως γκουανάκο και ενυδρίδες, σε άλλες εποχές του χρόνου. Η Calderón απολάμβανε πολλές ελευθερίες, όπως το κυνήγι και το να ταξιδεύει ελεύθερα με βάρκα στην παραδοσιακή επικράτεια των Γιαγκάν, αλλά υπέμεινε και διάφορες κακουχίες. Προκειμένου να εξασφαλίσει την ασφάλειά της, η οικογένειά της την ενθάρρυνε να παντρευτεί έναν πολύ μεγαλύτερο άνδρα σε ηλικία 15 ετών. Επέζησε από τη φτώχεια, τον εκτοπισμό και πολλές κοινωνικές αλλαγές κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής της. Έγινε κορυφαία καλαθοπλέκτρια και αναγνωρίστηκε για τις ικανότητές της. Προς το τέλος της ζωής της, ειδικά μετά τον θάνατο της αγαπημένης της αδερφής, Ursula Calderón, με την οποία μιλούσε γιαγκάν, έγινε ευρέως σεβαστή ως η τελευταία, που μιλούσε άπταιστα τη γλώσσα.
Η επίδραση της Calderón ως τελευταίας ομιλήτριας έγινε αισθητή τοπικά στη Γη του Πυρός και παγκοσμίως. Αναγνωρίστηκε ως Ζωντανός Ανθρώπινος Θησαυρός [3] από την κυβέρνηση της Χιλής το 2009. Έκανε συχνές εμφανίσεις στα ΜΜΕ και επικεντρώθηκε στο να μοιράζεται τη γλώσσα της με τους γύρω της. Ήταν ειλικρινής για το σοβαρά απειλούμενο καθεστώς της γιαγκάν και ανέλαβε ενεργό ρόλο στην παραγωγή πολυάριθμων υλικών στη γλώσσα αυτή. Τα πολλά έργα λογοτεχνίας και τέχνης που άφησε πίσω της θα γίνουν πρωταρχικό υλικό πηγής για τις προσπάθειες αναζωογόνησης της γιαγκάν τώρα και στο μέλλον.
Εξώφυλλο του βιβλίου “Hai kur mamášhu čhis” (Θέλω να σου πω μια ιστορία) της Cristina Zárraga και της Ursula Calderón.
Το βάθος και η ομορφιά της γλώσσας γιαγκάν μπορεί να εκτιμηθεί και να μεταδοθεί διαβάζοντας το “Yágankuta: Ένα μικρό λεξικό γιαγκάν”, ένα εικονογραφημένο βιβλίο [4] που δημιουργήθηκε από την Cristina Calderón και την εγγονή της, Cristina Zárraga, σε συνεργασία με ερευνητές και καλλιτέχνες όπως οι Oliver Vogel. Yoram Meroz, Anna Kolle και άλλοι.
Υπάρχει επίσης ένας κατάλογος λέξεων γιαγκάν με 715 λέξεις [5], που συντάχθηκε από τη γλωσσολόγο Ana María Guerra Eissmann, διαθέσιμος στο διαδίκτυο μέσω της σειράς λεξικών Intercontinental. Ένα βιβλίο με παραμύθια των Γιαγκάν, που τα αφηγήθηκε στην Zárraga η Cristina Calderón και η αδελφή της, Ursula Calderón, με τίτλο “Hai kur mamášhu čhis” (που σημαίνει “θέλω να σου πω μια ιστορία”) είναι διαθέσιμο στο Amazon [6] από τις εκδόσεις Ediciones Pix με έδρα τη Χιλή και τη Γερμανία. Η Cristina Zárraga έγραψε επίσης τη βιογραφία της γιαγιάς της στα ισπανικά [7] στο βιβλίο με τίτλο “Memorias de mi abuela yagan” (Αναμνήσεις της Γιαγκάν γιαγιάς μου).
Ο θάνατος της Calderón συμβολίζει μια μνημειώδη απώλεια. Ως η τελευταία ομιλήτρια της γιαγκανκούτα και μια από τις τελευταίες μάρτυρες της παραδοσιακής ζωής των Γιαγκάν, είχε την ευχέρεια και τη γνώση να εκφράσει τον πολιτισμό της με τρόπους, που κανένα άλλο άτομο δεν μπορεί σήμερα.
Ωστόσο, η εγγονή της, Cristina Zárraga, είπε πρόσφατα στο περιοδικό Pousta [8] της Χιλής σε μια συνέντευξη ότι η Calderón δεν ήθελε να θεωρείται ως η τελευταία των Γιαγκάν. “Δεν είμαι η μόνη ούτε η τελευταία. Κοιτάξτε εδώ γύρω, όλο Γιαγκάν”, παρατηρούσε, αναφερόμενη στην παρουσία των απογόνων Γιαγκάν στην κοινότητά της. Ήταν η τελευταία ομιλήτρια, αλλά όχι η τελευταία του λαού της.
Κυκλοφορία του βιβλίου “Cristina Calderón. Αναμνήσεις της Γιαγκάν γιαγιάς μου” (CC BY-NC-SA 2.0 [9])
Η Zárraga καταβάλλει τώρα ριζικές προσπάθειες για την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς και για την κοινή χρήση της γλώσσας γιαγκάν διοργανώνοντας συναντήσεις Zoom για μαθητές ξένων γλωσσών. Οι άλλοι συγγενείς της κατοικούν στην Μπαχία Μεχιγιόνες στο νησί Ναβαρίνο στη Χιλή, όπου διατηρούν τον πολιτισμό τους ζωντανό [10] με πολλές μορφές και δραστηριοποιούνται στην προστασία των δικαιωμάτων των αυτόχθονων πληθυσμών στη Χιλή.
Χάρη στην κληρονομιά της Calderón, υπάρχει πολύ υλικό για να μάθουν νέοι ομιλητές και μαθητές με προγονικές ρίζες. Με αυτόν τον τρόπο, η κληρονομιά της γιαγιάς της θα παραμείνει ζωντανή.