Η ιστορία των μη δημοφιλών έργων υδροηλεκτρικής ενέργειας της Τουρκίας στη Νοτιοανατολική Ανατολία

Χάρτης των έργων υδροηλεκτρικής ενέργειας GAP που δημιουργήθηκαν από την Πρωτοβουλία διατήρησης του Χασάνκεϊφ. Creative Commons.

Το ακόλουθο κείμενο είναι μέρος μιας σειράς για το έργο του φράγματος Ιλισού της Τουρκίας και την πλημμύρα του Χασάνκεϊφ. 

Το 1931, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο ιδρυτής της τουρκικής δημοκρατίας, επισκέφθηκε το Ντιγιάρμπακιρ, τη μεγαλύτερη πόλη με κουρδική πλειοψηφία στη Νοτιοανατολική Ανατολία. Σημειώνοντας τη διαφορά στην ποιότητα ζωής της περιοχής σε σύγκριση με τη Δυτική Τουρκία, διακήρυξε τον στόχο του να “δει εργοστάσια, αρδευόμενες καλλιέργειες, δρόμους, χωριά με ηλεκτρικό ρεύμα, σπίτια με υγιείς κατοίκους και καταπράσινα δάση” το συντομότερο δυνατό, γιατί “ο πολιτισμός και η ζωή στην Κωνσταντινούπολη πρέπει να μεταφερθεί και εδώ”.

Εικόνα Wikipedia Commons της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ανατολίας, που καλύπτεται από το GAP. CC BY-SA 4.0

Σαράντα χρόνια αργότερα, αυτό το όραμα υλοποιήθηκε με το Güneydoğu Anadolu Projesi (Αναπτυξιακό Σχέδιο Νοτιοανατολικής Ανατολίας ή GAP για συντομία στα τουρκικά). Σχεδιασμένο βάσει της διοικητικής δομής της Αρχής της Κοιλάδας του Τένεσι (TVA) στις Ηνωμένες Πολιτείες, το GAP είχε σκοπό να αξιοποιήσει τις δυνάμεις των ποταμών της περιοχής για την άντληση ενέργειας, την άρδευση χωραφιών και τις επενδύσεις. Από το 2017, το 74% των ενεργειακών έργων και το 26% των έργων άρδευσης στο πλαίσιο του GAP έχουν ολοκληρωθεί. Ωστόσο, τα οικονομικά οφέλη, καθώς και οι πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του έργου στην περιοχή, παραμένουν ασαφή.

Το Αναπτυξιακό Σχέδιο Νοτιοανατολικής Ανατολίας 

Το Αναπτυξιακό Σχέδιο Νοτιοανατολικής Ανατολίας (GAP) σκιαγραφήθηκε για πρώτη φορά από το Υπουργείο Βιομηχανίας και Τεχνολογίας της Τουρκίας τη δεκαετία του '70. Περιλάμβανε την κατασκευή 22 φραγμάτων και 19 υδροηλεκτρικών σταθμών, που θα παράγουν ετησίως 27 δισεκατομμύρια kWh υδροηλεκτρικής ενέργειας και θα ποτίζουν 1,7 εκατομμύρια εκτάρια γης. Στις δεκαετίες του '80 και του '90, το πεδίο εφαρμογής του έργου επεκτάθηκε για να καλύψει την εκπαίδευση, τις μεταφορές, τη βιομηχανία και τη μείωση της ανισότητας.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν εξωτερικό αντίκτυπο στο όραμα και την εφαρμογή του GAP. Οι ουτοπικές προθέσεις του έργου για “τοποθέτηση ενός άλλου μεγάλου πολιτισμού πάνω από όλους τους προηγούμενους πολιτισμούς στην Ανατολία”, βασίστηκαν κυρίως στις μεθόδους Σχεδιασμού Λεκάνης Απορροής Ποταμού. Αυτό σήμαινε εστίαση στην ανάπτυξη ολόκληρου του οικοσυστήματος ενός ποταμού και βάσει της λογιστικής ανάλυσης κόστους-οφέλους. Προοριζόταν να επιλύσει αποφάσεις για ανταγωνιστικές απαιτήσεις για υδάτινους πόρους από κεντρική διοίκηση και εισήχθη από και αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από την Αρχή της Κοιλάδας του Τενεσί (TVA). Σε συνέντευξή του το 2014, ένας βουλευτής από την Κωνσταντινούπολη σημείωσε ότι το μοντέλο TVA ήταν “το μεγαλύτερο παράδειγμα σε αυτή την κλίμακα”, που “μεταμόρφωσε μια μεγάλη γεωγραφική έκταση από έρημο σε παράδεισο όχι μόνο φυσικά, αλλά με εκπαιδευτικά ιδρύματα, πολιτιστικά ιδρύματα και νέες πόλεις”.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του '50, το Υπουργείο Αποκατάστασης των Ηνωμένων Πολιτειών, ο οργανισμός υπεύθυνος για τα μεγάλα δημόσια έργα υποδομής, εκπαίδευσε Τούρκους μηχανικούς στις μεθόδους ανάπτυξης αμερικανικών υποδομών. Ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, ένας από τους ιδρυτές του GAP και πρόεδρος της Τουρκίας από το 1993 έως το 2000, απέδωσε μεγάλο μέρος του κινήτρου του για το αναπτυξιακό έργο σε ένα διετές πρόγραμμα με το Υπουργείο Αποκατάστασης στη δεκαετία του '40. Στους προβληματισμούς του, έγραψε ο Ντεμιρέλ:“Είμαι ο πρώτος Τούρκος μηχανικός που στάλθηκε σε δυτικές πολιτείες των ΗΠΑ από την κυβέρνηση για να βελτιώσω τις γνώσεις και τις δεξιότητές μου το 1949. Εκεί είδα πολλά και είχα την ευκαιρία να τα εφαρμόσω στη χώρα μου. Όταν είδα το φράγμα [Χούβερ] στον ποταμό Κολοράντο στη Νεβάδα…Κάθισα σε έναν βράχο και τον έβλεπα για τρεις μέρες”.

Αλλά τα έργα υδρολογίας της ίδιας της Αμερικής δέχονταν και αυτά κριτική. Το φράγμα Χούβερ, που παρατήρησε ο Ντεμιρέλ το 1949, αντιμετωπίζει τη χειρότερη ξηρασία των τελευταίων 12 αιώνων, απειλώντας να αφήσει περισσότερους από 40 εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς πόσιμο νερό ή ηλεκτρισμό. Τα έργα υποδομής κατά μήκος του ποταμού Κολοράντο, που είναι το πιο ρυθμισμένο τμήμα νερού στον κόσμο, ευθύνονται ευρέως για τις “πιο τραγικές περιβαλλοντικές απώλειες” στον κόσμο.

Το GAP καλύπτει 9 επαρχίες — Αντίγιαμαν, Μπατμάν, Ντιγιάρμπακιρ, Γκαζιαντέπ, Κιλικία, Μαρντίν, Σύρτη, Σανλιούρφα και Σιρνάκ — που βρίσκονται στη λεκάνη του Ευφράτη-Τίγρη και στις πεδιάδες της άνω Μεσοποταμίας και αποτελεί το 20% της αρδευόμενης γης του έθνους και το 33% όλου του ενεργειακού δυναμικού της χώρας.

Εκείνη την εποχή, οι δικαιολογίες για το αναπτυξιακό σχέδιο επικεντρώθηκαν κυρίως στην αναβιωμένη ιστορική κληρονομιά, τις οικονομικές ευκαιρίες και την κοινωνική ένταξη. Τα πρώτα χρόνια, οι αρχιτέκτονες του σχεδίου επαίνεσαν συχνά την ιστορία της περιοχής ως “γενέτειρα για την εφεύρεση της πόλης, τη γραφή, τον τροχό, την εξημέρωση ζώων, τη γεωργία, την άρδευση και παρόμοιες πρωτοποριακές εξελίξεις στην ιστορία”. Το 1989, ο Ali İhsan Bağış έγραψε σε ένα άρθρο με τίτλο «Σχέδιο Νοτιοανατολικής Ανατολίας: Αναγέννηση του Λίκνου του Πολιτισμού” ότι η περιφερειακή ανάπτυξη θα φέρει μια “αναγέννηση της ευημερίας που απολάμβανε η Μεσοποταμία πριν από χιλιάδες χρόνια, συνοδευόμενη από σύγχρονη τεχνολογία”.

Το 1993, ο τότε πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ είπε ότι η υποδομή του GAP ήταν απαραίτητη για να “ενεργοποιήσει τους πόρους μιας χώρας και να τους διοχετεύσει στην ευημερία του πληθυσμού… Τίποτα δεν βγαίνει από τον λήθαργο. Πόροι υπήρχαν πάντα. Το σημαντικό είναι να τα συνδυάσουμε με τη γνώση, την επιστήμη και την τεχνολογία ως προϊόντα της ανθρώπινης διανόησης”.

Κόστος έργου GAP και πραγματοποιήσεις σε μετρητά ανά κλάδο στο τέλος του 2001 (εκατομμύρια δολάρια σε τιμές 2002). Creative Commons.

Η αιτία του “λήθαργου” αποδόθηκε στους κατοίκους της περιοχής. Ο τρόπος ζωής τους περιγράφηκε ως καθυστερημένος και αδαής. Το σχέδιο κοινωνικής δράσης GAP, που δημοσιεύθηκε το 1999, σημείωσε ότι η “παραδοσιακή κοινωνική και πολιτιστική δομή”, που περιελάμβανε “ημιφεουδαρχική δομή στη γεωργία, παραδοσιακούς τρόπους στην κτηνοτροφία και ημι- ή ακόμα και πλήρη νομαδισμό” κυριαρχούσε σε όλη την περιοχή. Η εξάρτηση των ντόπιων από ένα περίπλοκο σύστημα αρχαίων θεσμών όπως φυλές, σεΐχηδες και ιδιοκτήτες, σε σχέση με την παραγωγή και την κοινωνική οργάνωση περιγράφηκαν ως εμπόδια στην κοινωνική ανάπτυξη. Εκτός από αυτές τις τοπικές αποχρώσεις, οι συντάκτες της έκθεσης παραδέχτηκαν επίσης ότι υπήρχε έλλειψη συνολικής δέσμευσης ή διαβούλευσης με τον τοπικό πληθυσμό. Αντί για δέσμευση της κοινότητας, οι σχεδιαστές του GAP στην Κωνσταντινούπολη τόνισαν την ανάγκη για τεχνοκρατικές και από πάνω προς τα κάτω μεθόδους οικονομικής ανάπτυξης για να βγάλουν την περιοχή από την αντιληπτή “οπισθοδρόμησή” της.

Το 2011, ο υπουργός Ανάπτυξης της Τουρκίας Cevdet Yılmaz επιβεβαίωσε το ουτοπικό όραμα: “Βαδίζουμε προς ένα GAP, όπου χρησιμοποιούμε τις δυνατότητές μας στο μέγιστο επίπεδο, όπου χτίζουμε πλουσιότερες και καλύτερες πόλεις, όπου έχουμε ένα πιο ποικιλόμορφο και πολύχρωμο περιβάλλον με πανεπιστήμια, κοινωνία των πολιτών, ΜΜΕ και δραστηριότητες πολιτισμού και τεχνών και όπου οι άνθρωποι μας, ειδικά οι νέοι και οι γυναίκες μας, συμμετέχουν πολύ περισσότερο στην κοινωνική και οικονομική ζωή”.

Αλλά μια τέτοια προσέγγιση ήταν δαπανηρή και η αντίθεση στο έργο GAP ήταν επικείμενη. Το 2014, ένας Κούρδος βουλευτής από το Μους υποστήριξε ότι η τουρκική κυβέρνηση “στόχευε να καταστήσει την περιοχή ακατοίκητη μέσω μιας πολιτικής κατασκευής μεγάλων φραγμάτων και ΥΣ (Υδροηλεκτρικοί Σταθμοί) και εξόντωσης της φυτικής και ζωικής ποικιλότητας [στην περιοχή GAP]. Ένας άλλος βουλευτής από τη Σανλιούρφα δήλωσε: “Το κράτος κατέστρεψε το όλο θέμα, την ιστορία του [Χασάνκεϊφ] μόνο και μόνο για να παράγει μερικά κιλοβάτ επιπλέον ηλεκτρικής ενέργειας, [αλλά] οι απώλειες υπερίσχυαν των κερδών από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας”.

Οι σχεδιαστές του έργου αποδοκίμασαν τέτοιες επικρίσεις. Ένας μηχανικός για τα Υδροηλεκτρικά Έργα του Κράτους διαμαρτυρήθηκε για τους ακτιβιστές ότι ήταν “ενάντια σε όλα” και ότι έπρεπε να γίνουν θυσίες. Ένας άλλος μηχανικός του GAP, απαντώντας στις διεθνείς επικρίσεις για το έργο, σημείωσε το 2014 ότι “όποτε η Τουρκία ακολουθούσε πολιτικές που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της Δύσης, η Δύση παρείχε γενναιόδωρα αναγνώριση. Αλλά όταν η Τουρκία δεν το κάνει, η Δύση αρχίζει να κλαίει για το πώς τα φράγματα καταστρέφουν τον πολιτισμό και το περιβάλλον”.

Άλλοι, όπως ένας πρώην συντονιστής του GAP, παραδέχτηκαν τις αναπόφευκτες ζημιές της ανάπτυξης, αποδεχόμενοι ότι η κατασκευή υποδομών ήταν “επώδυνη” και “θα μπορούσε να έχει δυσανάλογες επιπτώσεις σε κάθε ομάδα [στην κοινωνία]”. Ενώ ο συντονιστής αναγνώρισε ότι χάθηκαν περιουσίες, εδάφη και νεκροταφεία κατά τη διάρκεια των βυθίσεων, αυτές οι απώλειες ήταν αναπόφευκτες ενόψει του αναπτυξιακού έργου. Και ότι αυτές οι απώλειες δεν αφορούσαν μόνο την Τουρκία, ο δημόσιος υπάλληλος συνέχισε: “Κάθε αναπτυξιακό έργο έχει παρόμοιες επιπτώσεις…Δεδομένου ότι ο στόχος είναι να αυξηθεί η ποιότητα ζωής [των ανθρώπων], είναι απολύτως φυσιολογικό να χάσουμε μια γενιά σε παρόμοια αναπτυξιακά έργα”.

Ξεκινήστε τη συζήτηση

Συντάκτες, παρακαλώ σύνδεση »

Οδηγίες

  • Όλα τα σχόλια ελέγχονται. Μην καταχωρείτε το σχόλιο σας πάνω από μία φορά γιατί θα θεωρηθεί spam.
  • Παρακαλούμε, δείξτε σεβασμό στους άλλους. Σχόλια τα οποία περιέχουν ρητορική μίσους, προσβολές ή προσωπικές επιθέσεις δεν θα καταχωρούνται.