Εικονογράφηση από το Global Voices

Ο Arturo Torres είναι ένας από τους μόνους δημοσιογράφους του Ισημερινού, που εστιάζει σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο όλο και πιο παρόν στις κοινωνίες μας: την παραπληροφόρηση. Οι έρευνές του ξεκίνησαν το 2020, όταν ο COVID-19 άρχισε να έχει παγκόσμια επίδραση. Αποκάλυψε 13 ταυτόχρονες εκστρατείες  παραπληροφόρησης υποκινούμενες από πολιτικά συμφέροντα, με στόχο την αποδυνάμωση της κυβέρνησης του τότε προέδρου Λένιν Μορένο. Δημοσίευσε αυτή την έρευνα στον ειδησεογραφικό ιστότοπο που συνίδρυσε, το Código Vidrio. 

Το δημοσιογραφικό έργο αποκάλυψε τη διάδοση ανησυχητικού περιεχομένου και συγκλονιστικών βίντεο για την πόλη Γκουαγιακίλ, που έγιναν viral σε όλο τον κόσμο. «Είδαμε ότι υπήρχε ένας σύνδεσμος, ότι υπήρχε ένα εργοστάσιο λογαριασμών. Όλα ήταν πολύ προγραμματισμένα, δεν υπήρχε τίποτα αυθόρμητο. Εκεί διαπιστώσαμε ότι υπήρχαν πολλά περισσότερα πίσω από αυτό, ότι υπήρχε ένα μυαλό που σκεφτόταν και άνθρωποι που ήξεραν πολύ καλά τι έκαναν», είπε ο Torres. Αυτό σήμαινε ότι είναι παραπληροφόρηση, όχι έλλειψη πληροφόρησης. Η διαφορά είναι σημαντική: η έλλειψη πληροφόρησης είναι ψευδείς πληροφορίες, που κοινοποιούνται εν αγνοία τους, ενώ η παραπληροφόρηση είναι ψευδείς πληροφορίες, που κοινοποιούνται εσκεμμένα με σκοπό την εξαπάτηση.

Ο δημοσιογράφος υπογραμμίζει, περαιτέρω, ότι υπήρχε τεχνογνωσία. Ήταν επιτυχής, επειδή εστίασε σε μια οντότητα υπεύθυνη για τη διαχείριση της πανδημίας – στην προκειμένη περίπτωση, την κυβέρνηση του Μορένο – «που, ναι, έκανε λάθη, όπως όλες οι κυβερνήσεις τους πρώτους μήνες της πανδημίας, επειδή αντιμετωπίζαμε μια άγνωστη κατάσταση, αλλά η έκταση ήταν πολύ υπερβολική και υπερεκτιμημένη. Υπήρχε ένας πολιτικός στόχος να υπονομεύσει την κυβέρνηση».

Global Voices (GV): Arturo, πώς μπορούμε να το εξηγήσουμε αυτό σε άτομα μη εξοικειωμένα με την ιδέα; Λέγοντας παραπληροφόρηση φαίνεται ότι όλα όσα ειπώθηκαν για το Γκουαγιακίλ ήταν ψέματα.

Arturo Torres (AT) : Στην αρχή ήταν δύσκολο να το διακρίνεις. Αυτή ακριβώς είναι η τέχνη της παραπληροφόρησης, επειδή σου πουλάει πληροφορίες ως κάτι δύσκολο. Είναι η μισή αλήθεια, που βασικά έχει έναν συνδυασμό αληθινών και παραποιημένων δεδομένων. Αυτό τροφοδοτεί την παραπληροφόρηση και την ενισχύει. Για παράδειγμα, καίνε πτώματα στο Γκουαγιακίλ. Στο Γκουαγιακίλ, υπήρξε, ουσιαστικά, μια υπερχείλιση πτωμάτων, που είχαν οι άνθρωποι στους δρόμους και κανείς δεν τα μάζευε από τα σπίτια. Και τα πτώματα έγιναν πηγές μόλυνσης και βγήκαν στους δρόμους. Αυτό είναι αλήθεια. Όμως, μετά από αυτό ήρθε η ιδέα της ανάμειξης εικόνων, αφού έκαιγαν στα ίδια μέρη έπιπλα, που είχαν χρησιμοποιηθεί από άτομα μολυσμένα από τον ιό. Δεδομένου ότι δεν είχαμε πληροφορίες, ήμασταν όλοι πανικόβλητοι για το αν αυτό το άτομο είχε αγγίξει ή είχε επαφή με αντικείμενα, αν ο ιός θα ήταν επίσης εκεί. Έτσι αποφασίστηκε σε αυτή την περίπτωση ότι έκαιγαν πτώματα στους δρόμους του Γκουαγιακίλ. Αυτό ήταν ψευδές, γιατί βασικά αυτό που χρησιμοποιούσαν ήταν [εικόνες] σορών, τις οποίες συνδύασαν με εικόνες ανθρώπων που έκαιγαν έπιπλα. Αλλά δεν έκαιγαν πτώματα στο Γκουαγιακίλ. Το ίδιο έγινε και με τους τάφους, για παράδειγμα, γινόταν ήδη λόγος για τεράστιους τάφους στο Γκουαγιακίλ για να θάβουν τα πτώματα, γιατί όλα ήταν εκτός ελέγχου και χρησιμοποιούσαν εικόνες από άλλες χώρες με πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό. Όλα ήταν θέμα υπερεκτίμησης της κρίσης και, από την άλλη, εμφάνισης μιας κυβέρνησης εντελώς ανενεργής, συντετριμμένης, χωρίς σχέδιο. Αυτό, προφανώς, προκάλεσε ανησυχία, και μάλιστα για ένα θέμα κεντρικό εκείνη την εποχή.

GV: Από τότε που ξεκινήσατε να ερευνάτε την παραπληροφόρηση ως δημοσιογράφος στην αρχή της πανδημίας μέχρι σήμερα, ποια είναι η κατάσταση στη χώρα;

AT : Στον Ισημερινό, η κυβέρνηση του Ραφαέλ Κορέα [2007 – 2017] πρωτοστάτησε στον τρόπο διαχείρισης της παραπληροφόρησης. Ήταν πολύ μεθοδικοί, αυτό πρέπει να αναγνωριστεί, μοιράζονταν πάντα πολλές μελέτες, πληροφορίες με δεδομένα, χαρτογραφούσαν συνεχώς την πραγματικότητα. Από το 2010, γνώριζαν ήδη τι ερχόταν, τη δύναμη που επρόκειτο να αποκτήσουν και τη συνάφεια του περιεχομένου στα κοινωνικά δίκτυα. Ήδη οραματίστηκαν αυτή τη μετάβαση από τα μέσα στα δίκτυα και άρχισαν να εργάζονται από εκείνη τη στιγμή με συνεχή τρόπο, από το 2012, δημιουργώντας λογαριασμούς, μέσα συνδεδεμένα με κοινωνικά δίκτυα, παρακάμπτοντας τα μεγάλα μέσα και δημιουργώντας τα δικά τους ψηφιακά μέσα και τη δική τους συσκευή λογαριασμού στο Twitter, Facebook, Instagram, που είχε ήδη ξεκινήσει, αλλά κυρίως στο Facebook και στο Twitter. Γιατί άρχισαν την παραπληροφόρηση; Επειδή βασικά η κυβέρνηση άρχισε να διώκει αντιπολιτευόμενους παράγοντες, δημοσιογράφους, κοινωνικούς ηγέτες, περιβαλλοντικούς ακτιβιστές, άρχισαν να τους επιτίθενται από τη δική τους δεξαμενή μέσων στα κοινωνικά δίκτυα […]. Από εκεί ξεκίνησαν οι εκστρατείες συκοφαντικής δυσφήμισης εναντίον προσώπων άβολων. Υπήρχε, λοιπόν, μια μόνιμη και συνεχής αφήγηση δαιμονοποίησης, κατηγοριών […]. Αυτή τη στιγμή το κίνημα του πρώην Προέδρου Κορέα [κορεϊσμός] είναι αυτό που διαχειρίζεται καλύτερα τα κοινωνικά δίκτυα. Είναι πάντα trend στο Twitter, όλη την ώρα. Κάθε εβδομάδα οι τάσεις τους είναι νούμερο ένα στο Twitter. Επιπλέον, έχουν εντοπιστεί αυτά τα παράτυπα, ακόμη και εγκληματικά πρότυπα, και γι’ αυτό εκατοντάδες λογαριασμοί τους στο Facebook και στο Twitter έχουν κλείσει.

GV: Ενώ εξηγείτε ότι με τον Κορεϊσμό υπάρχει ένα είδος γένεσης παραπληροφόρησης στον Εκουαδόρ, δεδομένου ότι βρισκόμαστε στην παραμονή των εκλογών τοπικής αυτοδιοίκησης του επόμενου έτους, ποιοι άλλοι παράγοντες χρησιμοποιούν αυτές τις πρακτικές; 

AT : Αυτή η [παραπληροφόρηση] έχει εξαπλωθεί σαν μύκητας. Βασικά, οι περισσότεροι πολιτικοί καταφεύγουν στην ίδια τακτική της πρόσληψης μιας διαφημιστικής εταιρείας για να αποκαλύψει πληροφορίες σχετικά με έναν υποψήφιο, αλλά το κέντρο τρολ* είναι σιωπηρό, δηλαδή είναι μέρος αυτής της σύμβασης. Αυτό το μοντέλο ήταν πολύ αποτελεσματικό και αφού, μετά την πανδημία, η έκθεση που έχουμε στα κινητά τηλέφωνα και σε οτιδήποτε ψηφιακό είναι πολύ μεγαλύτερη από τα συμβατικά μέσα. Καθορίζουν τις εκλογές. Υπήρχαν υποψήφιοι που έγιναν δημοφιλείς στα κοινωνικά δίκτυα και έφτασαν στον δεύτερο γύρο [στις εθνικές εκλογές του 2021] από πλατφόρμες όπως το Facebook, το Twitter και το TikTok. Αυτή η πρακτική ξεκίνησε από τον Κορεϊσμό και τώρα πιστεύω ότι οι περισσότεροι υποψήφιοι τη χρησιμοποιούν.

GV: Είναι λοιπόν η παραπληροφόρηση ένα φαινόμενο, με το οποίο πρέπει να ζήσουμε;

ΑΤ: Ναι, είναι ένα φαινόμενο, με το οποίο πρέπει να ζήσουμε. Αυτό συμβαίνει και στον πραγματικό κόσμο, στις εκλογές. Λόγω του πώς είναι οι νόμοι, αυτός που διαθέτει τους μεγαλύτερους οικονομικούς πόρους σχεδόν πάντα κερδίζει, επειδή οι θεσμοί μας είναι αδύναμοι και οι άνθρωποι είναι επίσης γενικά πεπεισμένοι. Δεν θέλω να εστιάσω μόνο στον Ισημερινό, γιατί είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Βλέπουμε τι έγινε με το Brexit, τι συνέβη με τον Τραμπ στις ΗΠΑ. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι πέφτουμε στα δίχτυα των συναισθημάτων είναι έμφυτο θέμα. Το συναίσθημα είναι πολύ πιο δυνατό από τη λογική. Έτσι, όταν βρήκαν και ανακάλυψαν τη φόρμουλα για να προσεγγίσουν συναισθήματα μέσω των κοινωνικών δικτύων και να πουλήσουν ένα συναίσθημα ως γεγονός, βρισκόμαστε στον τομέα των fake news…

GV: Τέλος, στην περίπτωση του Ισημερινού, υπάρχει κάποια πλατφόρμα που να ξεχωρίζει ως χώρος όπου κυκλοφορεί περισσότερη  παραπληροφόρηση;

AT : Ναι, το WhatsApp, γιατί οτιδήποτε μοιράζεται σε ομάδες. Είναι το μέσο, που χρησιμοποιείται περισσότερο για παραπληροφόρηση, επειδή είναι τόσο οικείο: πιστεύεις στον φίλο που μοιράζεται κάτι μαζί σου και ανοίγεις αυτό το περιεχόμενο, οπότε βασικά δεν υπάρχουν φίλτρα […]. Πιστεύω επίσης ότι το TikTok [είναι ώριμο με παραπληροφόρηση]. Το TikTok είναι βασικά βίντεο, αλλά πώς θα φιλτράρεις την παραπληροφόρηση μέσω βίντεο; Με άλλα λόγια, είναι πολύ πιο περίπλοκο να φιλτράρεις την παραπληροφόρηση στην πλατφόρμα TikTok, η οποία είναι επίσης κινεζική, παρά να φιλτράρεις στο Facebook ή το Twitter, που έχουν κάνει πολύ πιο εκτεταμένη δουλειά. Όμως, στο TikTok, λόγω της μορφής, είναι πιο δύσκολο να διακρίνει κανείς τι είναι παραπληροφόρηση από το τι είναι πληροφορία. Νομίζω ότι αυτό θα είναι ένα είδος, που θα χρησιμοποιηθεί πολύ περισσότερο από τους πολιτικούς, και δεν μπαίνω ακόμα στο θέμα του Meta. Δηλαδή όλο το ερώτημα που έρχεται με την εικονικότητα και τι σκοπεύουν να κάνουν με το Facebook, της εικονικής πραγματικότητας. Αυτό θα είναι επίσης ένα άλλο επίπεδο παραπληροφόρησης, που αναγκάζει εμάς τους δημοσιογράφους να ερμηνεύσουμε πρώτα την πραγματικότητα, να την αναλύσουμε και μετά να δούμε πώς θα αναλάβουμε, συγκεκριμένα, να ευαισθητοποιήσουμε την κοινότητα. Αλλά, φυσικά, αυτή η κρίση είναι και μια ευκαιρία, γιατί σιγά σιγά ο κόσμος διακρίνει την κακοφωνία, τον θόρυβο. Οι άνθρωποι εξοικειώνονται περισσότερο με την παραπληροφόρηση, το τι προκαλεί, και σχεδόν πάντα καταφεύγουν σε σοβαρά μέσα για να επαληθεύσουν ορισμένα δεδομένα. Είναι μια πρακτική, που αρχίζει να αποκτά πολύ μεγαλύτερη δύναμη και προφανώς ενισχύει τα ΜΜΕ, ώστε να διατηρούν ένα αυστηρό σύστημα επαλήθευσης.