Ο Μορίς Αλμπαχαρί το 2012. Στιγμιότυπο από το ντοκιμαντέρ “Saved by Language” των Susanna Zaraysky και Bryan Kirschen, χρησιμοποιημένο με άδεια.

Ο Μορίς Αλμπαχαρί, ένας από τους τελευταίους ομιλητές της γλώσσας Λαντίνο στη Βοσνία και θεματοφύλακας της εβραϊκής παράδοσης, πέθανε στο Σεράγεβο σε ηλικία 93 ετών, ανέφερε το N1 TV.

Η λαντίνο (λαδίνο) ή ισπανοεβραϊκή είναι μια ρομανική γλώσσα, που προέρχεται από τα παλιά ισπανικά, τα οποία εξαπλώθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, τη Βόρεια Αφρική και άλλες ευρωπαϊκές χώρες μετά την εκδίωξη των Σεφαραδιτών Εβραίων από την Ισπανία το 1492. Η γλώσσα θεωρείται υπό εξαφάνιση.

Σύμφωνα με το ρεπορτάζ του BBC «Οι Βόσνιοι που μιλούν τα μεσαιωνικά ισπανικά», μόνο τέσσερις ζωντανοί συνέχισαν να μιλούν λαντίνο ή (όπως την αποκαλούν) τζιντίο στη Βοσνία το 2018 και ένας από αυτούς ήταν ο Μορίς Αλμπαχαρί.

Ο Αλμπαχαρί γεννήθηκε το 1930 και, ως 11χρονο αγόρι, δραπέτευσε από τη μεταφορά στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος εντασσόμενος στους Γιουγκοσλάβους Παρτιζάνους. Παράλληλα με μια μακρά σταδιοδρομία στην αεροπορία, η οποία περιελάμβανε τη διαχείριση του αεροδρομίου του Σεράγεβο, ήταν διάσημος για το ότι μοιράστηκε τις τεράστιες γνώσεις του σχετικά με την ιστορία και τον πολιτισμό των Σεφαραδιτών Εβραίων στα Βαλκάνια.

Τα βοσνιακά ΜΜΕ τον χαρακτήριζαν επίσης ως «φύλακα της Αγκαντά», μιας διάσημης μεσαιωνικής συλλογής εβραϊκών κανονισμών και παραδόσεων.

Η εβραϊκή κοινότητα του Σαράγεβο δημοσίευσε μια ανάρτηση στο Facebook ανακοινώνοντας ότι ο Αλμπαχαρί, που τον αποκαλούσαν στοργικά «čika Moco» (Θείος Μόκο) πέθανε το Σάββατο 22 Οκτωβρίου. Η νεκρολογία τους περιείχε ένα απόφθεγμα από τον ίδιο, που θεώρησαν ότι αντικατόπτριζε τη σχέση του με τα άλλα ανθρώπινα όντα:

Posebno želim da vrata naše zajednice budu otvorena za sve dobronamjerne sugrađane, bez obzira koje su vjere ili nacije. Uvijek ih dočekujem raširenih ruku u želji da se besmislena mržnja pretvori u ljubav među ljudima. Moj kredo najbolje izražava jedna od divnih izreka iz Pirke avot (izreke otaca) a to je traktat iz Mišne: BUDI POPUT ARONOVlH UČENIKA. LJUBI MIR I STREMI KA MIRU, VOLI LJUDE I PRIBLIŽI IH TORI.

I especially desire that the doors of our community remain open to all fellow citizens of good will, regardless of their faith or nationality. I always welcome them with open arms, with a wish that senseless hatred turns into love among people. My credo is best expressed through a saying from Pirkei Avot (Chapters of the Fathers), a treatise from the Mishna: ‘Be of the disciples of Aaron, love peace and pursue peace, love your fellow men and bring them close to the Torah.’

Επιθυμώ ιδιαίτερα οι πόρτες της κοινότητάς μας να παραμείνουν ανοιχτές σε όλους τους συμπολίτες καλής θέλησης, ανεξαρτήτως πίστης ή εθνικότητας. Τους υποδέχομαι πάντα με ανοιχτές αγκάλες, με την ευχή το παράλογο μίσος να μετατραπεί σε αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Η πίστη μου εκφράζεται καλύτερα μέσα από ένα ρητό από το Pirkei Avot (Κεφάλαια των Πατέρων), μια πραγματεία από τη Μίσνα: «Να είστε από τους μαθητές του Ααρών, να αγαπάτε την ειρήνη και να επιδιώκετε την ειρήνη, να αγαπάτε τους συνανθρώπους σας και να τους φέρετε κοντά στην Τορά».

Το 2015, μέρος της ιστορίας της ζωής του Αλμπαχαρί καλύφθηκε από το ντοκιμαντέρ «Saved by Language», το οποίο σκηνοθέτησαν και παρήγαγαν οι Susanna Zaraysky και Bryan Kirschen.

Η ταινία περιγράφεται ως η ιστορία του πώς «ο Μορίς χρησιμοποίησε τα λαντίνο για να επικοινωνήσει με έναν Ιταλό συνταγματάρχη, που τον βοήθησε να δραπετεύσει σε ένα καταφύγιο των Παρτιζάνων, αφού έφυγε από το τρένο, που μετέφερε Γιουγκοσλάβους Εβραίους στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Μιλώντας στα λαντίνο σε έναν ισπανόφωνο πιλότο των ΗΠΑ το 1944 μπόρεσε να επιβιώσει και να οδηγήσει τον πιλότο, μαζί με τους Αμερικανούς και Βρετανούς συναδέλφους του, σε ένα ασφαλές αεροδρόμιο Παρτιζάνων».

I am sad to share news that Moris Albahari, one of the last speakers of #Ladino in #Bosnia, passed away this weekend. En ganeden ke este, Moris. Thank you for letting Susanna Zaraysky and I into your life and sharing your story of survival with the world. https://t.co/jPtRXxNdey pic.twitter.com/eGj73LmOgQ

— Bryan Kirschen (@LadinoLinguist) October 23, 2022

Με λύπη μοιράζομαι την είδηση ​​ότι ο Μορίς Αλμπαχαρί, ένας από τους τελευταίους ομιλητές της #Ladino στη #Βοσνία, πέθανε αυτό το Σαββατοκύριακο. En ganeden ke este, Moris. Σας ευχαριστώ που βάλατε τη Susanna Zaraysky και εμένα στη ζωή σας και που μοιραστήκατε την ιστορία της επιβίωσής σας με τον κόσμο. 

Το “Saved by Language” περιλαμβάνει επίσης πολλά τραγούδια λαντίνο και είναι διαθέσιμο δωρεάν στο YouTube.

Οι τελευταίοι τέσσερις ομιλητές της ισπανοεβραϊκής/λαντίνο «τζιντίο» στο Σεράγεβο (από αριστερά): Δαβίδ Καμχή, Ερν Ντέμπεβετς, Γιάκομπ Φίντσι, Μορίς Αλμπαχαρί. Φωτογραφία από το “Saved by Language” που δημιουργήθηκε το 2012, χρησιμοποιήθηκε με άδεια από τον Bryan Kirschen.

Πριν από το 1941, περίπου 14.000 Εβραίοι ζούσαν στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και 12.000 σκοτώθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, 2.000 Βόσνιοι Εβραίοι μετανάστευσαν στο Ισραήλ ή στις δυτικές χώρες κατά τη διάρκεια των Γιουγκοσλαβικών Πολέμων της δεκαετίας του '90. Τα τελευταία στοιχεία απογραφής δείχνουν ότι, από τους περίπου 1.000 Εβραίους που ζουν στη χώρα, 600–700 κατοικούν στο Σεράγεβο.

Το 1946, ο Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Ρόμπερτ Σεντ Τζον (1902 – 2003) επισκέφτηκε τη Γιουγκοσλαβία και δημοσίευσε το οδοιπορικό «The Silent People Speak» [Οι σιωπηλοί άνθρωποι μιλούν] το 1948. Ένα από τα κεφάλαια πραγματεύεται την τρομακτική εμπειρία των «δώδεκα χιλιάδων Εβραίων που αποκαλούσαν πατρίδα το Σεράγεβο, πριν έρθουν οι Ναζί. Οι δώδεκα χιλιάδες ήταν μαγαζάτορες, εργοστασιάρχες, διανοούμενοι και εργάτες. Ήταν το είδος των Εβραίων που έβρισκες στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις πριν από τον πόλεμο… Έχουν μείνει πεντακόσιοι».

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του το 1946, ο Σεντ Τζον μίλησε με τα επιζώντα μέλη της οικογένειας Αμπεναούμ, σημειώνοντας ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή αυτοί και άλλοι Σεφαραδίτες Εβραίοι είχαν ζήσει στο Σεράγεβο για 450 χρόνια.

Μία από τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος, μια νεαρή γυναίκα που δεν κατονομάζεται, που έμεινε σε μια σκοτεινή γωνιά καθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης, είπε ότι ήταν 17 ετών, όταν συνελήφθη από τους Ναζί και τους ντόπιους συνεργάτες τους, Ουστάσε. Ξέφυγε από το στρατόπεδο συγκέντρωσης, εντάχθηκε στην αντιφασιστική αντίσταση και μετά τον πόλεμο έπιασε δουλειά ως τηλεφωνήτρια. Τόνισε τον ρόλο της κληρονομιάς των λαντίνο κατά τη διάρκεια της δυστυχίας της.

Μπορώ να σας πω για εκείνα τα ναζιστικά στρατόπεδα. Ήμουν εκεί. Σκότωσαν τον πατέρα μου, τη μητέρα μου και τη γιαγιά μου. Ήμουν σε ένα από αυτά τα μέρη για δύο χρόνια. Τελικά, όταν άρχισαν οι μαζικές δολοφονίες, έχασα το μυαλό μου. Για πολλούς μήνες δεν θυμάμαι τίποτα. Είπαν, αργότερα, ήμουν εντελώς τρελή. Αλλά μετά βρήκα ξανά το μυαλό μου και δραπέτευσα. Εντόπισα ένα συγκρότημα Παρτιζάνων στους λόφους και εντάχθηκα. Υπηρέτησα με τους Παρτιζάνους για το υπόλοιπο του πολέμου.

[…]

Υπάρχει ένα παλιό ισπανικό τραγούδι, που λέει: «Θα ήθελα να γράψω τις αναμνήσεις μου, αλλά θα χρειαζόμουν μια θάλασσα από μελάνι και έναν ουρανό για το χαρτί», τραγουδήσαμε αυτό το τραγούδι όσο ήμασταν στην εξορία. Όσο ήμασταν σε αυτά τα στρατόπεδα. Ο καθένας μας θα μπορούσε να γράψει ένα μεγάλο βιβλίο, αλλά θα χρειαζόμασταν μια θάλασσα μελάνι και έναν ουρανό χαρτί.

Το εν λόγω δημοτικό τραγούδι είναι το «Secretos». Μια έκδοση έχει συμπεριληφθεί σε ένα άλμπουμ σεφαραδίτικων τραγουδιών, που δημοσιεύτηκε από την Ισραηλινή μουσικό και παιδαγωγό Claudia Nurit Henig το 1997 και είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο μέσω του YouTube: