Στιγμιότυπο οθόνης από τους Χάρτες Google.

Η τελευταία φορά που το Αζερμπαϊτζάν και το Ιράν αντιμάχονταν και αντάλλαζαν εχθρική ρητορική ήταν τον Νοέμβριο του 2022. Εκείνη την εποχή, οι Υπηρεσίες Κρατικής Ασφάλειας του Αζερμπαϊτζάν (SSS) συνέλαβαν μια ομάδα 19 ανδρών, που φέρεται να εκπαιδεύτηκαν να εκτελούν εκβιασμό και άλλες βίαιες πράξεις στο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν. Οι Υπηρεσίες Κρατικής Ασφάλειας ισχυρίστηκαν ότι η ομάδα ελεγχόταν από τις Ιρανικές Ειδικές Υπηρεσίες και ήταν οπλισμένη. Στη συνέχεια, οι Αρχές του Ιράν κατηγόρησαν έναν άνδρα από το Αζερμπαϊτζάν για την ενορχήστρωση της επίθεσης στο ιερό Σαχ Σεράγ, με 15 νεκρούς και 40 τραυματίες. Αυτή τη φορά, οι εντάσεις σιγοκαίνονται από τον Ιανουάριο του 2023, όταν ένοπλος εισέβαλε στην πρεσβεία του Αζερμπαϊτζάν στην Τεχεράνη, πρωτεύουσα του Ιράν. Ο ένοπλος σκότωσε τον αρχηγό ασφαλείας και τραυμάτισε δύο φρουρούς στην πρεσβεία. Το υπουργείο Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν εκκένωσε το προσωπικό και τις οικογένειές τους μετά την επίθεση. Έκτοτε, οι εντάσεις έχουν αυξηθεί. Στην τελευταία κλιμάκωση, το Αζερμπαϊτζάν απέλασε τέσσερις από τους διπλωμάτες του Ιράν στις 6 Απριλίου, αφού τους κήρυξε personae-non-gratae.

Νωρίτερα, στις 28 Μαρτίου, ο βουλευτής του Αζερμπαϊτζάν Fazil Mustafa πυροβολήθηκε έξω από το σπίτι του. Ο βουλευτής, ο οποίος επέζησε από την επίθεση με τραύματα στον ώμο και τον μηρό, είναι γνωστός για την κριτική του στο Ιράν. Ο νομοθέτης φέρεται να αποκάλεσε το Ιράν «τρομοκρατικό κράτος». Στις 27 Μαρτίου, η Υπηρεσία Κρατικής Ασφάλειας του Αζερμπαϊτζάν δήλωσε σε εκπομπή της δημόσιας τηλεόρασης ότι περίμενε δολοφονία γνωστού δημόσιου προσώπου.

Δύο ημέρες μετά την επίθεση στον Fazil Mustafa, διατυπώθηκαν αμοιβαίες κατηγορίες, όταν ο υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν Jeyhun Bayramov πέταξε στο Ισραήλ για τα εγκαίνια της πρεσβείας του Αζερμπαϊτζάν στην Ιερουσαλήμ. Το Ιράν και το Ισραήλ έχουν μια μακροχρόνια σύγκρουση και, ως εκ τούτου, ορισμένοι βουλευτές του Αζερμπαϊτζάν συνέδεσαν το χρονοδιάγραμμα της επίθεσης στον βουλευτή με το άνοιγμα της πρεσβείας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η Τεχεράνη ήταν ο ένοχος. Ο Γραμματέας Τύπου του Υπουργείου Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν εξέδωσε ξεχωριστή δήλωση λέγοντας ότι τα προκαταρκτικά αποτελέσματα της έρευνας υποδεικνύουν τη συμμετοχή του Ιράν στην επίθεση, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Meydan TV.

Το Ιράν εξέδωσε σκληρές καταδίκες μετά το άνοιγμα της πρεσβείας. Ως εκ τούτου, καταρχάς, ο εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών του Ιράν, Nasir Kanani, είπε ότι το άνοιγμα της πρεσβείας και οι δηλώσεις του Ισραηλινού Υπουργού Εξωτερικών, Eli Cohen, ο οποίος είπε ότι το Ισραήλ και το Αζερμπαϊτζάν «πρέπει να δράσουν μαζί κατά του Ιράν» ήταν «σιωπηρή επιβεβαίωση του αντιιρανικού προσανατολισμού», απαιτώντας επίσημη εξήγηση από το Αζερμπαϊτζάν. Στη συνέχεια, ο Kioumars Heydari, ο διοικητής των χερσαίων δυνάμεων του Ιράν, είπε ότι το Ιράν δεν θα ανεχθεί «σιωνιστικά στοιχεία» στα σύνορά του. Ο Heydari προχώρησε παραπέρα κατηγορώντας το Αζερμπαϊτζάν ότι ανέπτυξε Σύριους μαχητές στον Β’ Πόλεμο του Καραμπάχ το 2020. Το υπουργείο Άμυνας του Αζερμπαϊτζάν καταδίκασε τις κατηγορίες του Heydari.

Στις 11 Μαρτίου, μετά την πτήση στρατιωτικού αεροσκάφους του Ιράν κατά μήκος των κρατικών συνόρων Αζερμπαϊτζάν-Ιράν, το Υπουργείο Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν εξέδωσε κοινή δήλωση με το Υπουργείο Άμυνας καταδικάζοντας το Ιράν για προκλήσεις, προσθέτοντας: «Η πτήση ενός στρατιωτικού αεροσκάφους για περισσότερο από μισή ώρα κοντά στα απελευθερωμένα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν είναι πρόκληση και εχθρική συμπεριφορά προς το Αζερμπαϊτζάν». Η δήλωση αναφέρθηκε επίσης στις στρατιωτικές ασκήσεις, που ξεκίνησε το Ιράν στις 17 Οκτωβρίου 2022 στα σύνορά του με το Αζερμπαϊτζάν.

Στις 6 Απριλίου, έξι άνδρες συνελήφθησαν για διασυνδέσεις με τις μυστικές υπηρεσίες του Ιράν. Αυτές ήταν οι τελευταίες σε ένα κύμα συλλήψεων από τα τέλη Ιανουαρίου, με τις Αρχές να χαρακτηρίζουν αυτά τα άτομα ως «Ιρανούς κατασκόπους». Επικαλούμενο ανεπίσημες πληροφορίες, το Meydan TV ανέφερε στις 3 Απριλίου ότι περίπου 400 πιστοί συνελήφθησαν συνολικά μετά την επίθεση στην Πρεσβεία του Αζερμπαϊτζάν στην Τεχεράνη για φερόμενες σχέσεις με το Ιράν. Οι περισσότεροι κατηγορήθηκαν επίσημα για κατοχή ναρκωτικών.

Το Ιράν βλέπει το Αζερμπαϊτζάν ως πληρεξούσιο του Ισραήλ. Και οι δύο χώρες μοιράζονται μια στρατιωτική συμμαχία και το Αζερμπαϊτζάν έχει λάβει ισραηλινό στρατιωτικό εξοπλισμό και εξοπλισμό επιτήρησης.

Ασυνήθιστοι γείτονες

Το Ιράν και το Αζερμπαϊτζάν χωρίζονται από σύνορα 700 χιλιομέτρων. Τμήματα αυτού του εδάφους και οι δρόμοι εισόδου βρίσκονταν για πολύ καιρό υπό τον έλεγχο της Αρμενίας μετά τον Α’ Πόλεμο του Καραμπάχ, που έληξε με την εκεχειρία του 1994. Το 2020, μετά τον Β’ πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, διάρκειας 44 ημερών, το Αζερμπαϊτζάν ανέκτησε τον έλεγχο σε μεγάλες εκτάσεις αυτής της επικράτειας, συμπεριλαμβανομένων των δρόμων εισόδου και της ξηράς στα ιρανικά σύνορα. Το Αζερμπαϊτζάν επίσης αγανακτούσε με τις αντιλήψεις ότι η Τεχεράνη υποστήριξε την Αρμενία κατά τη διάρκεια του πολέμου του 2020.

Παρόλα αυτά, οι σχέσεις ήταν κάπως φυσιολογικές, μέχρι που το Αζερμπαϊτζάν αποφάσισε τον Σεπτέμβριο του 2021 να επιβάλει τέλη κυκλοφορίας στα ιρανικά φορτηγά, που χρησιμοποιούν οδικούς άξονες, που βρίσκονται τώρα υπό τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν. Όταν η Αρμενία έλεγχε αυτούς τους δρόμους, τα οχήματα μπορούσαν να περάσουν ελεύθερα χωρίς να χρειάζεται να πληρώσουν φόρο. Υπάρχει επίσης το θέμα των εθνοτικών Αζέρων στο βόρειο Ιράν, οι οποίοι αποτελούν τη μεγαλύτερη μη περσική μειονότητα στο Ιράν.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν το 2020, οι Αζέροι οργάνωσαν διαδηλώσεις για την υποστήριξη του πολέμου σε πολλές πόλεις του Ιράν. Το Ιράν έχει κατηγορήσει εδώ και καιρό τον γείτονά του «ότι προκαλεί δυσαρέσκεια στον τουρκόφωνο αζέρικο πληθυσμό του Ιράν. Από το καλοκαίρι του 2022, οι φιλοκυβερνητικές εφημερίδες στο Αζερμπαϊτζάν είναι πιο έντονες για εκκλήσεις για διαδοχή και το Αζερμπαϊτζάν εντείνει την υποστήριξή του σε ένα «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα» στο Νότιο Αζερμπαϊτζάν (ή στο βόρειο Ιράν).

Ωστόσο, υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με το εάν ο Fazil Moustafa πυροβολήθηκε πράγματι από κατασκόπους υπέρ του Ιράν και ακόμη και αν πυροβολήθηκε γενικά. Ορισμένοι πολιτικοί ακτιβιστές ανέφεραν ότι οι μαζικές συλλήψεις και κρατήσεις πιστών δεν συνδέονταν απαραίτητα με αυτό που το κράτος χαρακτήρισε ως «ομάδα αντίστασης με στόχο την ίδρυση κράτους της Σαρία στο Αζερμπαϊτζάν», αλλά αντίθετα μια προσπάθεια απειλής και αποστολής μηνύματος στο Ιράν. Οι κατηγορίες για τα ναρκωτικά που απαγγέλθηκαν στους περισσότερους από τους συλληφθέντες είναι επίσης αστείες, είπε ένα από τα μέλη της οικογένειας του συλληφθέντος πιστού: «Πρώτα απ’ όλα, αν τόσοι πολλοί πολίτες ενός κράτους είναι κατάσκοποι ενός άλλου κράτους, όπως λένε, τότε αυτό είναι ένα ντροπή για αυτό το κράτος. Δεύτερον, πώς είναι δυνατόν τόσοι θρησκευόμενοι ναρκομανείς να έγιναν έμποροι ναρκωτικών; Υπάρχει πιο γελοίο από αυτό;»

Σύμφωνα με αυτό το άρθρο στους Tehran Times, το μήνυμα μπορεί να μην έγινε δεκτό σωστά. Το Μπακού πρέπει να πάρει μαθήματα από τον πόλεμο στην Ουκρανία, όπου η δυτική υποστήριξη προς τους συμμάχους του έχει εγκαταλειφθεί, έλεγε το άρθρο του Sadegh Fereydounabadi στις 9 Απριλίου.

Προοπτικές για έναν ακόμη περιφερειακό πόλεμο

Αλλά αν αυτές οι κλιμακώσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια πραγματική κατάσταση πολέμου είναι απίθανο, σύμφωνα με τον Vali Kaleji, αναλυτή Καυκάσου και Κεντρικής Ασίας με έδρα την Τεχεράνη. Σε συνέντευξή του στο AlJazeera, ο Kaleji είπε: «Αν και οι πρόσφατες εντάσεις είναι πολύ σοβαρές, υπάρχουν πολλοί παράγοντες, που εμποδίζουν τη στρατιωτική σύγκρουση, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής και εμπορικής αλληλεξάρτησης, των διαδρομών διέλευσης μεταξύ Ιράν, Αζερμπαϊτζάν και Ρωσίας, καθώς και της εξάρτηση του Αζερμπαϊτζάν από την οδό επικοινωνίας του Ιράν για το Ναχτσιβάν». Το Ναχτσιβάν είναι ο απομακρυσμένος θύλακας του Αζερμπαϊτζάν ανάμεσα στην Αρμενία, την Τουρκία και το Ιράν.

Σύμφωνα με τον Mohammad Ayatollahi Tabaar, αυτό που μπορεί να συνιστά στρατιωτική επιχείρηση είναι εάν το Ιράν επιλέξει «να πραγματοποιήσει επιθέσεις με πυραύλους και μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε αυτό που η ιρανική κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι είναι ισραηλινές βάσεις στο Αζερμπαϊτζάν, παρόμοιες με τις επιχειρήσεις που ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες εναντίον ισραηλινών «στρατηγικών κέντρων» στο τις κουρδικές περιοχές του Ιράκ. (Ιρακινοί Κούρδοι αξιωματούχοι έχουν αρνηθεί τον ισχυρισμό ότι υπάρχουν τέτοιες βάσεις.) Στη συνέχεια, το Αζερμπαϊτζάν και το Ισραήλ —ίσως με τη συνεργασία της Τουρκίας— ενδέχεται να επιδιώξουν να υποδαυλίσουν μια εξέγερση μεταξύ των Αζέρων στο Ιράν, η οποία θα μπορούσε με τη σειρά της να προκαλέσει τον ιρανικό στρατό να επιχειρήσει στο ίδιο το Αζερμπαϊτζάν».

Στις 8 Απριλίου, οι Υπουργοί Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν και του Ιράν μίλησαν τηλεφωνικά για τις πρόσφατες εντάσεις. Σε ξεχωριστές αναγνώσεις της συνομιλίας από τα υπουργεία, οι δυο τους συζήτησαν τις παρεξηγήσεις και σημείωσαν τη σημασία της συνέχισης των διαπραγματεύσεων. Μιλώντας στο ειδησεογραφικό πρακτορείο Turan, ο πρώην υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν Tofig Zulfugarov είπε ότι η τηλεφωνική συνομιλία στις 8 Απριλίου ήταν ένα θετικό σημάδι. Ο πρώην υπουργός κατηγόρησε τους εκπροσώπους του IRGC (Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης) και τον ανώτατο πνευματικό ηγέτη του Ιράν για υποκίνηση εντάσεων, ενώ το υπουργείο Εξωτερικών του Ιράν και η πολιτική ελίτ γενικότερα δεν ενδιαφέρθηκαν για αυτές τις κλιμακώσεις. «Υπάρχει κατανόηση ότι η περαιτέρω αύξηση της έντασης δεν προμηνύει καλό ούτε για το Ιράν ούτε για το Αζερμπαϊτζάν», είπε ο Zulfugarov. Εν τω μεταξύ, σύμφωνα με το πρακτορείο ειδήσεων Turan, ένας άλλος θρησκευτικός ακτιβιστής συνελήφθη στις 10 Απριλίου.