Φωτογραφία της Ana Toskić Cvetinović, LL.M. ευγενική προσφορά της συντάκτριας. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Αυτό το άρθρο γράφτηκε από την Ana Toskić Cvetinović, εκτελεστική διευθύντρια της οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών Συνεργάτες για Δημοκρατική Αλλαγή στη Σερβία, μέλος του δικτύου Αυξάνοντας την Συμμετοχή Πολιτών στην Ψηφιακή Ατζέντα (ICEDA). Μια επεξεργασμένη έκδοση αναδημοσιεύεται από το Global Voices με άδεια.

 «Το σύγχρονο ολοκληρωτικό κράτος βασίζεται στη μυστικότητα για το καθεστώς, αλλά στην υψηλή επιτήρηση και αποκάλυψη για όλες τις άλλες ομάδες. Η δημοκρατική κοινωνία βασίζεται στη δημοσιότητα ως έλεγχο της κυβέρνησης και στην ιδιωτική ζωή ως ασπίδα για την ομαδική και ατομική ζωή». – Alan Westin, 1967

Τον Δεκέμβριο του 2022, το Υπουργείο Εσωτερικών της Σερβίας δημοσίευσε το νομοσχέδιο για τις εσωτερικές υποθέσεις. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά μέσα σε 16 μήνες που το Υπουργείο πρότεινε αυτόν τον νόμο, που θα αύξανε σημαντικά την εξουσία των αστυνομικών, θα ενίσχυε την πολιτική επιρροή στην αστυνομία και τις επιχειρήσεις της και θα εισήγαγε τη νομική βάση για τη μαζική βιομετρική επιτήρηση στη Σερβία.

Αυτή ήταν επίσης η δεύτερη φορά μέσα σε 16 μήνες που το σχέδιο νόμου αποσύρθηκε από τη νομοθετική διαδικασία. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Σεπτέμβριο του 2021, όταν αυτό έγινε από τον Πρόεδρο Αλεξάνταρ Βούτσιτς, ο οποίος εξήγησε ότι η πολιτική ώθηση αυτού του νόμου δεν ήταν η σωστή (εκείνη την εποχή, η Σερβία προετοιμαζόταν για έναν ακόμη γύρο εθνικών εκλογών), αυτή τη φορά ξεκίνησε την απόσυρση η πρωθυπουργός Άνα Μπρνάμπιτς. Υποσχέθηκε ότι οι εργασίες για το νομοσχέδιο θα συνεχιστούν σε μια ολοκληρωμένη και περιεκτική διαδικασία διαβούλευσης με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη.

Και τις δύο απόπειρες υιοθέτησης του Νόμου για τις Εσωτερικές Υποθέσεις ακολούθησαν έντονες αντιδράσεις από σερβικές και διεθνείς οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, που σχολίασαν ως επί το πλείστον διατάξεις για τη μαζική βιομετρική επιτήρηση. Ο αγώνας τους, όμως, ξεκίνησε το 2019, όταν ο τότε υπουργός Εσωτερικών ανακοίνωσε ότι η πόλη του Βελιγραδίου θα καλυπτόταν από βιομετρικές κάμερες παρακολούθησης συνδεδεμένες με λογισμικό αναγνώρισης προσώπου, καθώς και από το σύστημα αυτόματης αναγνώρισης πινακίδων αυτοκινήτων. Η Σερβία απέκτησε αυτό το ανεπαρκώς δοκιμασμένο σύστημα παρακολούθησης από την κινεζική εταιρεία Huawei μέσω μυστικής σύμβασης, χωρίς προηγουμένως καθορισμένη νομική βάση για τη χρήση του, χωρίς να καθορίσει την αναγκαιότητα και την αναλογικότητα της χρήσης αυτού του συστήματος, αλλά και χωρίς να διενεργήσει αξιολόγηση του αντίκτυπου που θα είχε η χρήση τέτοιων παρεμβατικών τεχνολογιών στα δικαιώματα των πολιτών. Σε δημόσιες έρευνες, η απάντηση της κυβέρνησης ήταν έκτοτε η ίδια: έχουν εγκατασταθεί κάμερες, αλλά δεν έχει αποκτηθεί λογισμικό αναγνώρισης προσώπου και χρησιμοποιούν τη διαθέσιμη τεχνολογία ως συνηθισμένη παρακολούθηση βίντεο (CCTV).

Τέσσερα χρόνια αργότερα, είναι προφανές ότι το υπουργείο Εσωτερικών και η σερβική κυβέρνηση δεν έχουν εγκαταλείψει την εφαρμογή ενός τέτοιου επεμβατικού συστήματος παρακολούθησης πολιτών. Τον Ιανουάριο, η συνάντηση οργανώθηκε από την πρωθυπουργό Μπρνάμπιτς συγκεντρώνοντας εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών και των αρμόδιων υπουργείων για να συζητήσουν τις διατάξεις που επικρίθηκαν. Παρόλο που το ακριβές χρονοδιάγραμμα για τη νομοθετική διαδικασία δεν έχει ακόμη καθοριστεί, είναι βέβαιο ότι (πιθανώς σε μια πολιτικά βολική στιγμή) θα εμφανιστεί ένα νέο νομοσχέδιο, που θα επιχειρήσει να παράσχει νομική βάση για αυτό που ήταν η ιδέα των Αρχών μας για χρόνια.

Τι είναι όμως αυτό που κάνει αυτό το σύστημα τόσο ελκυστικό, ώστε οι σερβικές Αρχές να προσπαθούν για περισσότερα από τρία χρόνια να το καταστήσουν λειτουργικό, αρχικά ακόμη και χωρίς την έγκριση κανονισμού, που θα νομιμοποιούσε την εγκατάσταση και τη χρήση καμερών με δυνατότητα αυτόματης αναγνώρισης προσώπου;

Για να λέμε την αλήθεια, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο τη βιομετρική επιτήρηση, πρωτίστως για να αποτρέψουν ορισμένα εγκλήματα και να διώξουν τους δράστες τους. Ωστόσο, η συγκριτική εμπειρία έχει δείξει ότι, αν και αυτό το σύστημα μπορεί να βοηθήσει στην καταστολή ορισμένων εγκλημάτων, κυρίως θίγονται τα μικροεγκλήματα. Για το οργανωμένο έγκλημα, για παράδειγμα, οι κάμερες σε δημόσιους χώρους δεν είναι αποτρεπτικός παράγοντας. Όσον αφορά τη Σερβία, δεν έχει προσφερθεί μια ολοκληρωμένη ανάλυση για να δείξει την κατάσταση της εγκληματικότητας στη Σερβία, πόσο (μη) ασφαλής είναι η κοινωνία μας και γιατί η βιομετρική επιτήρηση είναι το ίδιο το εργαλείο, που πρέπει να συμβάλει στην ασφάλειά μας.

Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό λόγω του γεγονότος ότι η συγκριτική εμπειρία έχει δείξει ορισμένες αρνητικές επιπτώσεις της βιομετρικής επιτήρησης. Το ίδιο το σύστημα συνεπάγεται μόνιμο περιορισμό του δικαιώματος των πολιτών στην ιδιωτική ζωή, αλλά τα προβλήματα είναι πολύ μεγαλύτερα από αυτό. Οι περιπτώσεις εσφαλμένης αναγνώρισης και σφαλμάτων συστήματος έχουν οδηγήσει σε λανθασμένες καταδίκες. Ο αλγόριθμος αναγνωρίζει συχνότερα μέλη μειονοτικών ομάδων ως ύποπτα, ενώ οι Αρχές σε ορισμένες χώρες χρησιμοποιούν αυτό το σύστημα για να αντιμετωπίσουν όσα άτομα δεν μοιράζονται τις πολιτικές τους απόψεις. Τέλος, η έρευνα έχει δείξει ότι η εφαρμογή αυτών των τεχνολογιών σε δημόσιους χώρους έχει ολέθριες συνέπειες. Γνωρίζοντας ότι βρίσκονται συνεχώς υπό παρακολούθηση, οι πολίτες δεν αισθάνονται ελεύθεροι να επικοινωνούν, να συναντιούνται, να συμμετέχουν σε πολιτικές συγκεντρώσεις ή να εκφράσουν με άλλο τρόπο τις απόψεις και τις πεποιθήσεις τους.

Όλα αυτά αποτελούν επί του παρόντος θέμα εντατικής συζήτησης εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία αυτή τη στιγμή εκπονεί τον νόμο για την τεχνητή νοημοσύνη (AI), έναν κανονισμό που θα πρέπει να διέπει την ανάπτυξη και την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στα κράτη μέλη. Είναι ακόμη αβέβαιο πώς θα μοιάζει η τελική έκδοση του νόμου, αλλά η κοινωνία των πολιτών, οι ομάδες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τα περισσότερα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έχουν ζητήσει την απαγόρευση της μαζικής βιομετρικής επιτήρησης.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά, δεν πρέπει να επιτρέψουμε να ληφθούν βιαστικές αποφάσεις για την εισαγωγή της βιομετρικής επιτήρησης στη Σερβία. Αντί για βιαστικές, αδιαφανείς και βιαστικές λύσεις, χρειαζόμαστε μια ουσιαστική συζήτηση σχετικά με το εάν χρειαζόμαστε ένα τέτοιο σύστημα, τι θέλουμε να επιτύχει και, τέλος, εάν εμείς, ως κοινότητα, είμαστε έτοιμοι να εγκαταλείψουμε οριστικά μέρος της ελευθερίας μας.