Ο Ζελένσκι στο μνημείο του Ολοκαυτώματος Μάμπιν Γιαρ στο Κίεβο, 27.02.2023

Για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος στις 27 Ιανουαρίου, η χορωδία των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων κυκλοφόρησε ένα βίντεο στο YouTube, που δείχνει Ουκρανούς στρατιώτες να ερμηνεύουν ένα εβραϊκό τραγούδι στον χώρο μιας από τις μεγαλύτερες σφαγές του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη, που έκτοτε έχει μετατραπεί σε μνημείο. Το βίντεο παρουσιάζει έναν περίπλοκο συνδυασμό συμβόλων. Για μια στιγμή, ο φακός εστιάζει σε ένα από τα διακριτικά του ερμηνευτή, που δείχνει το ταταρικό κριμαϊκό οικόσημο Tamga δίπλα σε μια τρίαινα, ένα από τα σύμβολα του ουκρανικού κράτους. Αυτό το βίντεο παρουσιάζεται ενάντια στο πλαίσιο της Μόσχας, που ισχυρίζεται ότι επιτέθηκαν στην Ουκρανία για να “αποναζιστικοποιήσουν” το κράτος.

Ο συμβολισμός του βίντεο είναι πολυεπίπεδος. Το τραγούδι “Βαδίζοντας στην Καισάρεια” (1942) γράφτηκε από την Hannah Szenes, μια Ουγγρο-Ισραηλινή ποιήτρια και αντιστασιακή κατά των Ναζί, που συνελήφθη και σκοτώθηκε το 1944 στη Βουδαπέστη σε ηλικία 23 ετών. Το τραγούδι συνδέεται με την εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος του Ισραήλ, όπου πραγματοποιείται κάθε χρόνο υπονοώντας ότι οι δημιουργοί του βίντεο κλιπ είχαν σκοπό να απευθύνουν το μήνυμά τους σε ένα διεθνές κοινό.

Το βίντεο γυρίστηκε στο Μπάμπιν Γιαρ, μια διαβόητη τοποθεσία μαζικής γενοκτονίας στο Κίεβο. Χιλιάδες Εβραίοι και Ρομά του Κιέβου δολοφονήθηκαν από Ναζί εδώ και αφέθηκαν σε χαράδρες, μαζί με Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου, Ουκρανούς εθνικιστές και περιστασιακά συνεργάτες των Ναζί, που συχνά κατηγορούνται ως δράστες του Ολοκαυτώματος. Το Μπάμπιν Γιαρ έχει το δικό του διήμερο μνήμης στις 29–30 Σεπτεμβρίου, όπου οι πολίτες θρηνούν τους περίπου 33.770 Εβραίους, που σκοτώθηκαν από τους Ναζί σε αυτό το μέρος.

Δεδομένης της συνεχιζόμενης εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, η σηματοδότηση αυτής της ημέρας και η ιστορία της εβραϊκής κοινότητας στην Ουκρανία ήταν ιδιαίτερα σημαντική το 2022 και το 2023. Εσωτερικές διαφωνίες και ανταγωνισμοί παραμερίστηκαν, καθώς θεσμοί και ομάδες αντιμετώπισαν τη θλίψη τους από κοινού για τον τρέχοντα πόλεμο, αντί για προηγούμενους τρόμους.

Ζελένσκι: Σε αναζήτηση ισχυρού συμβολισμού 

Από τις 24 Φεβρουαρίου 2022, όταν η Μόσχα επιτέθηκε στην Ουκρανία, το Κίεβο αναζητούσε τρόπους να αντιμετωπίσει τη ρωσική προπαγάνδα. Μία από τις κρατικές στρατηγικές στην Ουκρανία είναι να επισημανθούν διαφορετικές γενοκτονίες, που έχουν λάβει χώρα στην επικράτειά της. Αυτές περιλαμβάνουν τον λιμό που προκάλεσε ο Στάλιν στις αρχές της δεκαετίας του '30, γνωστού ως Γολοντομόρ, το Ολοκαύτωμα και τον τρέχοντα ρωσικό πόλεμο και κατοχή, που πιστεύεται ότι έχει κοστίσει πάνω από 7.000 ζωές αμάχων στην Ουκρανία μέχρι στιγμής.

Αυτές τις μέρες, κάθε ουκρανική επίσημη ομιλία, που αναφέρει την εξόντωση Εβραίων υπό την ηγεσία των Ναζί, κάνει παραλληλισμό με τις ρωσικές θηριωδίες στην Ουκρανία το 2022.

🕯️Today the world is honors the memory of the Holocaust victims. Their tragedy should have served as a warning to prevent new crimes against humanity. But today, in the very center of Europe, a genocide of Ukrainians is occuring.

We will neither forgive nor forget anything.

— Andriy Yermak (@AndriyYermak) January 27, 2023

🕯️Σήμερα ο κόσμος τιμά τη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Η τραγωδία τους θα έπρεπε να έχει χρησιμεύσει ως προειδοποίηση για την αποτροπή νέων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Αλλά σήμερα, στο κέντρο της Ευρώπης, συμβαίνει μια γενοκτονία Ουκρανών.

Δεν θα συγχωρήσουμε ούτε θα ξεχάσουμε τίποτα.

Στη διεθνή πολιτική, είναι σχεδόν αδιανόητο να συγκρίνουμε το Ολοκαύτωμα με οτιδήποτε άλλο: αναίσθητο στην καλύτερη περίπτωση και ισοδύναμο με την άρνηση του Ολοκαυτώματος στη χειρότερη. Γι’ αυτό ακριβώς κατηγορήθηκε ο Ουκρανός Πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι από αρκετούς Ισραηλινούς πολιτικούς μετά την ομιλία του στο Zoom για το Ισραηλινό Κοινοβούλιο τον πρώτο μήνα της ρωσικής εισβολής πλήρους κλίμακας.

Επειδή όμως ο ίδιος ο Ζελένσκι προέρχεται από εβραϊκή οικογένεια, που υπέφερε άμεσα από τους Ναζί, μπορεί να πιστεύει ότι η προσωπική του ιστορία τον εξουσιοδοτεί να κάνει αυτόν τον παραλληλισμό.

Δεν ξεκίνησε τις συγκρίσεις ο Ζελένσκι, ωστόσο, ούτε τόνισε καν την εβραϊκή του καταγωγή. Αμέσως μετά την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία, μόλις έγινε σαφές ότι η ηγεσία του Κιέβου δεν επρόκειτο να φύγει και ο λαός της θα πολεμούσε, ο Ουκρανός πρόεδρος έγινε σύμβολο για τα εβραϊκά ΜΜΕ, που τον αποκαλούσαν “ο σύγχρονος Μακκαβαίος”, μια αναφορά στην ιστορία της εβραϊκής αντίστασης στην καταπίεση, συμπεριλαμβανομένης αυτής των Ναζί.

Ενώ η ουκρανική εβραϊκή ιστορία έχει συνδεθεί με διακρίσεις και διώξεις , το 2022, πολλοί Εβραίοι σε όλο τον κόσμο ανακάλυψαν ξανά με περηφάνια τις ουκρανικές ρίζες τους και μοιράστηκαν οικογενειακές ιστορίες για την καταπίεση που αντιμετώπισαν στα χέρια της Ρωσίας.

Τώρα στον πόλεμο, είναι πραγματικά η ώρα να ξαναμελετήσουμε την ιστορία; 

Ο παραλληλισμός που αναφέρθηκε παραπάνω εγείρει το ζήτημα των σχέσεων Εβραίων-Ουκρανίας, που παραμένει πηγή διαμάχης μεταξύ διαφορετικών τμημάτων και γενεών της ουκρανικής κοινωνίας. Η αλήθεια είναι ότι η χώρα δεν έχει ακόμη συμφιλιώσει τις αντικρουόμενες αφηγήσεις για την ιστορία της του 20ού αιώνα με τα πογκρόμ κατά των Εβραίων, τις διώξεις της ναζιστικής εποχής και τον αντισημιτισμό, που υποστηρίχθηκε από τη Σοβιετική Ένωση.

Ορισμένες ιστορικές προσωπικότητες, όπως ο Μπογντάν Χμελνίτσκι, ο Σιμόν Πετλιούρα ή ο Στεπάν Μπαντέρα, οι οποίοι σήμερα θεωρούνται υπέρμαχοι του ουκρανικού πατριωτισμού στον παραδοσιακά δημοφιλή λόγο, ιδιαίτερα για την αντίθεσή τους στη ρωσική και σοβιετική αποικιοκρατία, στο εξωτερικό συνήθως συνδέονται με μεγάλες μαζικές σφαγές Εβραίων και ως, εκ τούτου, άφησαν βαθιά ίχνη στην εβραϊκή συλλογική μνήμη.

Παραδόξως, στον παραλληλισμό τους με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, οι Ουκρανοί αξιωματούχοι, συμπεριλαμβανομένου του Ζελένσκι, αναφέρονται στους Εβραίους που υπέφεραν σε αυτόν τον τομέα, ως “εσείς”, αλλά όχι “εμείς”. Για παράδειγμα, στην ομιλία του ενώπιον της Κνεσέτ, ο Ζελένσκι είπε: “Έχω δικαίωμα σε αυτόν τον παραλληλισμό και σε αυτήν τη σύγκριση”, αναφερόμενος στο Ολοκαύτωμα και τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Και πρόσθεσε: “Η ιστορία μας και η ιστορία σας. Ο πόλεμος μας για την επιβίωσή μας και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος”, λες και οι Εβραίοι δεν ήταν ποτέ μέρος της τοπικής κοινωνίας.

Από τότε που η Ουκρανία κέρδισε την ανεξαρτησία της το 1991, οι εβραϊκές σπουδές και η έρευνα, η εκπαίδευση και η μνήμη του Ολοκαυτώματος ανθίζουν στη χώρα χάρη στην ξένη χρηματοδότηση, αλλά και στις τοπικές πρωτοβουλίες βάσης και τη γνήσια ενσυναίσθηση και ενδιαφέρον για την ιστορία και τον πολιτισμό που καταπιέζονται.

Εσωτερικά και διεθνώς, ωστόσο, με τον αγώνα κατά της ναζιστικής Γερμανίας συνδέεται η Ρωσία [ΣτΜ: διεθνώς, η πρώην Σοβιετική Ένωση αναφέρεται συχνά απλώς ως “Ρωσία”], ενώ οι Ουκρανοί εξακολουθούν να θεωρούνται ευρέως ως συνεργάτες των Ναζί: η έκφραση “Ουκρανοί συνεργάτες” χρησιμοποιείται ευρέως στα ΜΜΕ και στον ακαδημαϊκό χώρο περί της ιστορίας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γεγονός που ενισχύει την ιδέα ότι όλοι οι Ουκρανοί ήταν συνεργάτες των Ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η απόρριψη της Ουκρανίας του σοβιετικού παρελθόντος της και οι δραστηριότητες της Ρωσίας για διάδοση αντιουκρανικών ιστορικών αφηγήσεων συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό σε αυτήν την κατάσταση πραγμάτων. Στη σύγχρονη Ουκρανία, οι  μαχητές του Κόκκινου Στρατού γίνονται αντιληπτοί ως κατακτητές, παρόλο που εκατοντάδες χιλιάδες από αυτούς ήταν οι ίδιοι Ουκρανοί.

Η ανάρτηση στο Twitter του Andriy Yermak, του κύριου συμβούλου του προεδρικού γραφείου για θέματα ΜΜΕ, κάνοντας παραλληλισμούς μεταξύ του Ολοκαυτώματος και της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, συνάντησε ανάμεικτες αντιδράσεις από χρήστες, όπως:

We also remember the genocide of hundreds of thousands of Syrians just a few short years ago

— Free Syria Media Hub (@Free_Media_Hub) January 27, 2023

Θυμόμαστε επίσης τη γενοκτονία εκατοντάδων χιλιάδων Σύριων μόλις πριν από λίγα χρόνια

Και μια άλλη έγραψε:

It's just so bad to draw parallells from the Holocaust to the war in Ukraine.

— Anna Tema (@Anatema0) January 27, 2023

Είναι πολύ άσχημο να κάνουμε παραλληλισμούς μεταξύ Ολοκαυτώματος και του πολέμου στην Ουκρανία.

Έχουν γίνει προσπάθειες αναθεώρησης και επανεκτίμησης ιστορικών προσώπων και σχηματισμών όπως ο Στεπάν Μπαντέρα και η Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών. Όμως, η ρωσική εισβολή πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία τα έκανε για άλλη μια φορά άσχετα για πολλούς και τοξικά για κάποιους, καθώς η ουκρανική κοινωνία αντιμετωπίζει αδιάκοπες επιθέσεις παραπληροφόρησης από τη Ρωσία, αλλά και μια επείγουσα ανάγκη για πατριωτισμό και έμπνευση από την εθνική ιστορία.

Γεγονός είναι ότι σήμερα, η Ουκρανία είναι πλέον μεταξύ των λιγότερο αντισημιτικών χωρών στην Ευρώπη.