Εικονογράφηση από τo Global Voices

Το 2023 είναι, αναμφίβολα, καθοριστικό για τη Γουατεμάλα. Και, καθώς πολλοί αναρωτιούνται τι περιμένει τη χώρα, είναι επίσης επιτακτική η ανασκόπηση στο παρελθόν της.

Οι προεδρικές εκλογές πρόκειται να διεξαχθούν στις 25 Ιουνίου και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν υψηλό επίπεδο απαισιοδοξίας μεταξύ των πολιτών της Γουατεμάλας. Το πλαίσιο για αυτό είναι οι σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η περιορισμένη ελευθερία του Τύπου, οι βίαιοι θάνατοι λόγω οργανωμένου εγκλήματος, η υπερβολική χρήση βίας από τον στρατό και τους πράκτορες ιδιωτικής ασφάλειας και ο αποκλεισμός τριών υποψηφίων από την εκλογική κούρσα.

Πιο επικριτικά, κανένας από τους υποψηφίους για την προεδρία δεν συμπεριέλαβε την εφαρμογή της Συμφωνίας για μια σταθερή και διαρκή ειρήνη, που υπογράφηκε μεταξύ του κράτους και των ανταρτών, που εκπροσωπούνται από την Εθνική Επαναστατική Μονάδα της Γουατεμάλας το 1996, ούτε τη διαδικασία μεταβατικής δικαιοσύνης, που βρίσκεται σε εξέλιξη στη χώρα για περισσότερο από μια δεκαετία.

Για να προχωρήσει η χώρα στο μέλλον, πρέπει πρώτα να λύσει το παρελθόν της. Μεταξύ 1990 και 1996, η Γουατεμάλα βυθίστηκε σε μια εσωτερική ένοπλη σύγκρουση, που προκάλεσε φρικτές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε χιλιάδες θύματα, κυρίως αγρότες, μέλη ιθαγενών κοινοτήτων και γυναίκες. Στο πλαίσιο των διαφορών του Ψυχρού Πολέμου, οι λαοί των Μάγια έγιναν εσωτερικοί εχθροί του κράτους, εκτοπιζόμενοι εσωτερικά σε ένα πλαίσιο βίας και δυσανάλογης χρήσης κρατικής βίας. Αυτό οδήγησε σε πολλαπλές περιπτώσεις αυθαίρετων εκτελέσεων, αναγκαστικών εξαφανίσεων και υπερβολικής χρήσης βίας κατά των γυναικών, οι περισσότερες από τις οποίες συνέβησαν κατά τη διάρκεια των δικτατοριών του στρατηγού Ρομέο Λούκας Γκαρσία και του Εφραίμ Ρίος Μοντ. Στη συνέχεια, θεσπίστηκε μια κρίσιμη διαδικασία μεταβατικής δικαιοσύνης το 1996 για τη διερεύνηση των καταχρήσεων εκείνης της περιόδου, την παροχή αποζημιώσεων στα θύματα και τη δίωξη των υπευθύνων για τέτοιες φρικαλεότητες.

Ωστόσο, τα τελευταία πέντε χρόνια, σε τρεις διαφορετικές περιπτώσεις, συζητήθηκε νέα νομοθεσία. Αυτές οι πρωτοβουλίες επιδιώκουν να απαγορεύσουν τη δίωξη μελών του στρατού, των κρατικών δυνάμεων ασφαλείας και μελών των ανταρτικών ομάδων, εκτός από την απελευθέρωση ατόμων που καταδικάστηκαν ή αντιμετωπίζουν ποινικές διαδικασίες για οποιαδήποτε πράξη διαπράχθηκε κατά τη διάρκεια της ένοπλης σύγκρουσης. Εάν εγκριθεί, αυτή η νομοθεσία θα αποτελούσε μια δραστική οπισθοδρόμηση για τους επιζώντες, τα θύματα και τους συγγενείς τους. Ο Τύπος και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων το έχουν χαρακτηρίσει «νόμο αμνηστίας».

Ζωτικής σημασίας η μεταβατική δικαιοσύνη για την οικοδόμηση ειρήνης

Η περίπτωση της Γουατεμάλας είναι μία από τις πολλές, που καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα της μεταβατικής δικαιοσύνης στη Λατινική Αμερική, μια πρωτοπόρο ήπειρο στην εφαρμογή τέτοιων προσεγγίσεων, που στοχεύουν στην αντιμετώπιση των κληρονομιών μαζικών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσω της σύστασης επιτροπών αλήθειας, της χορήγησης αποζημιώσεων σε τα θύματα, και σε πολλές περιπτώσεις δικαστικές διαδικασίες κατά των δραστών.

Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, η μεταβατική δικαιοσύνη καλύπτει όλο το φάσμα των διαδικασιών και μηχανισμών, που σχετίζονται με την προσπάθεια μιας κοινωνίας να συμβιβαστεί με μια κληρονομιά μεγάλης κλίμακας προηγούμενων συγκρούσεων, καταστολής, παραβιάσεων και καταχρήσεων για να διασφαλιστεί η λογοδοσία, η εξυπηρέτηση της δικαιοσύνης και η επίτευξη συμφιλίωσης μέσω τεσσάρων θεμελιωδών πυλώνων: αλήθειας, δικαιοσύνης, επανόρθωσης και μέτρων μη επανάληψης, με πρωταρχικό στόχο την αναγνώριση της αξιοπρέπειας και την εκπλήρωση των δικαιωμάτων των θυμάτων.

Οι πρώτες χώρες, που εφάρμοσαν μοντέλα μεταβατικής δικαιοσύνης στην περιοχή, ήταν η Αργεντινή το 1984 και η Χιλή το 1990, δύο έθνη που υπέστησαν τον αντίκτυπο των στρατιωτικών δικτατοριών. Στη συνέχεια, το Περού ξεκίνησε μια μεταβατική περίοδο μετριάζοντας μια συστηματική εκστρατεία καταχρήσεων βάσει ενός νόμου έκτακτης ανάγκης, που θεσπίστηκε λίγα χρόνια αργότερα. Η Κολομβία ήταν η τελευταία χώρα, που υπέγραψε μια φιλόδοξη Γενική Συμφωνία για τον τερματισμό της σύγκρουσης και την οικοδόμηση μιας σταθερής και διαρκούς ειρήνης το 2016 τερματίζοντας την παλαιότερη εσωτερική ένοπλη σύγκρουση της ηπείρου. Επομένως, η μεταβατική δικαιοσύνη είναι θεμελιώδης για την προώθηση της οικοδόμησης της ειρήνης, καθώς δείχνει το δρόμο προς μια δημοκρατική κοινωνία, στην οποία οι πολίτες αντιμετωπίζονται με αξιοπρέπεια.

Οι νόμοι περί αμνηστίας θέτουν σε κίνδυνο τις εξελίξεις στη μεταβατική δικαιοσύνη της Γουατεμάλας

Πρωτοβουλίες που επιδιώκουν να εγκρίνουν νόμους περί αμνηστίας προάγουν την ατιμωρησία, αρνούνται τα δικαιώματα όσων έχουν υποστεί τις συνέπειες της σύγκρουσης, υπονομεύουν σοβαρά τις προσπάθειες για την προώθηση της οικοδόμησης της ειρήνης και την αναγνώριση της αλήθειας και αγνοούν την πολυπλοκότητα της ένοπλης σύγκρουσης και τις καταχρήσεις που διαπράχθηκαν κατά τοπικές κοινωνίες.

Η Γουατεμάλα έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο, όπως η θέσπιση του Εθνικού Προγράμματος Αποζημιώσεων, που δημιουργήθηκε το 2003 για την αποζημίωση των θυμάτων. Όσον αφορά τις πρωτοβουλίες αναζήτησης της αλήθειας, η έκθεση της Επιτροπής για την Ιστορική Διευκρίνιση (CEH), που δημιουργήθηκε για να διευκρινίσει τα γεγονότα και τις συνθήκες γύρω από τις ένοπλες συγκρούσεις, στην έκθεσή της το 1999 «Γουατεμάλα: Μνήμη της Σιωπής», έδωσε μια περιγραφή των φρικαλεοτήτων που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του πολέμου, που άφησε πάνω από 200.000 ανθρώπους που επλήγησαν. Η έκθεση εξέδωσε μια σειρά συστάσεων (μία από αυτές, ακριβώς, σχετικά με την έλλειψη μηχανισμών αλήθειας και κατάλληλων ερευνών για τα εγκλήματα και τους παραβάτες) για να γίνουν πιο προσιτοί οι τέσσερις πυλώνες της μεταβατικής δικαιοσύνης, αν και προς το παρόν μόνο λίγοι έχουν εφαρμοστεί πλήρως .

Ομοίως, το Διαμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει επαναλάβει σε διάφορες αποφάσεις ότι η έλλειψη έρευνας, δίωξης και τιμωρίας των υπευθύνων για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμβάλλει στην ατιμωρησία και περιορίζει τις αποζημιώσεις για τις ζημίες που προκλήθηκαν. Μέχρι σήμερα, το Δικαστήριο έχει εκδώσει 29 αποφάσεις σε υποθέσεις, που αφορούν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Γουατεμάλα, 15 εκ των οποίων για υποθέσεις, που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της εσωτερικής ένοπλης σύγκρουσης. Εξάλλου, το δικαστήριο όρισε ακόμη και ασφαλιστικά μέτρα στα θύματα διατάσσοντας το κράτος να αναστείλει τη διαδικασία της μεταρρύθμισης του Νόμου Εθνικής Συμφιλίωσης, πρόταση που βρίσκεται ακόμη στο Κογκρέσο εκκρεμεί έγκριση.

Εμπειρογνώμονες ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διεθνείς οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, οργανώσεις θυμάτων και επιζώντες του πολέμου επανέλαβαν τους κινδύνους, που πρέπει να προκύψουν από την πιθανή έγκριση αυτού του νόμου περί αμνηστίας. Αφενός, αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στην πρόοδο, που έχει επιτευχθεί στην καταπολέμηση της ατιμωρησίας για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και ιδιαίτερα για την εξέλιξη της μεταβατικής δικαιοσύνης, της λογοδοσίας και της απαραίτητης οικοδόμησης της ιστορικής μνήμης, καθώς θα συνέβαλλε στην επανάληψη από αυτές τις επιθέσεις και θα προωθούσε έναν κύκλο βίας και δεσποτισμού στη χώρα. Η έλλειψη έρευνας και δίωξης αυτών των αποτρόπαιων πράξεων θα παραβίαζε επίσης τις αρχές του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέλος, θα παρεμπόδιζε σε μεγάλο βαθμό το δικαστικό σύστημα της Γουατεμάλας και το κράτος δικαίου.

Μια πρόκληση και μια ευκαιρία

Οι επικείμενες εκλογές αντιπροσωπεύουν μια τεράστια πρόκληση για τη μεταβατική δικαιοσύνη στη Γουατεμάλα, αλλά και μια αξιοσημείωτη ευκαιρία για να γίνει ορατό το μέγεθος και η σοβαρότητα της βίας, καθώς και να επιστήσουμε την προσοχή στη σημασία της κρατικής παρέμβασης για να διασφαλιστεί ότι οι αδικίες που διαπράχθηκαν στο πλαίσιο της ένοπλης σύγκρουσης δεν επαναλαμβάνεται.

Ως εκ τούτου, η ανάπτυξη συγκεκριμένων δημόσιων πολιτικών με στόχο την επικύρωση της ευθύνης του Κράτους για την απονομή δικαιοσύνης και τη δημιουργία κυβερνητικών προγραμμάτων που στοχεύουν πρωτίστως αυτούς που τα χρειάζονται περισσότερο είναι καίριας σημασίας. Μόλις εκλεγεί, ο νέος πρόεδρος πρέπει να επαναλάβει τη δέσμευσή του να εφαρμόσει, χωρίς περαιτέρω καθυστέρηση, τις ειρηνευτικές συμφωνίες, να εντείνει το έργο της επιτροπής αλήθειας για την αναζήτηση αγνοουμένων, να προβεί σε αποζημιώσεις στα θύματα και να διασφαλίσει ότι τα γεγονότα, που υποκίνησαν τις φρικαλεότητες του πολέμου, δεν θα ξανασυμβούν ποτέ και ότι τα δομικά προβλήματα, που προκάλεσαν τη σύγκρουση, συμπεριλαμβανομένου του ρατσισμού, των ανισοτήτων και της έλλειψης πολιτικής συμμετοχής, δεν συμβάλλουν στο να γίνει απλώς ένα μακρινό όνειρο η πολυπόθητη ειρήνη.