Το τάι τσι είναι μια κινεζική πολεμική τέχνη, που ασκείται σε όλο τον κόσμο και χρησιμοποιείται από καλλιτέχνες διαφορετικών μέσων, συμπεριλαμβανομένου του θεάτρου.

Γνωστή στα κινέζικα ως πυγμαχία Taiji [太極拳, Taijiquan στα παραδοσιακά κινέζικα], η πολεμική τέχνη αναπτύχθηκε στην Κίνα από προηγούμενες ταοϊστικές και βουδιστικές πρακτικές γύρω στον 17ο αιώνα. Τον 20ό αιώνα, έγιναν προσπάθειες τυποποίησης του taijiquan με τη δημιουργία εθνικών ενώσεων με εκπροσώπους των σχολείων τους σε διεθνείς αθλητικές εκδηλώσεις. Το 2020 συμπεριλήφθηκε στον Κατάλογο της UNESCO της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας. Το taijiquan είναι επίσης γνωστό για τα ιατρικά του οφέλη και μπορεί να το δει κανείς να εφαρμόζεται ευρέως σε πάρκα, σε πόλεις στον σινόφωνο κόσμο και αλλού.

Αλλά το taijiquan χρησιμοποιείται επίσης στις τέχνες του θεάματος, είτε ως μέρος της ίδιας της παράστασης είτε στη μεθοδολογία εκπαίδευσης. Το Global Voices πήρε συνέντευξη από δύο ασκούμενους και ερευνητές, που μελετούν τη διασταύρωση taijiquan και θεάτρου. Η Ho Ai-cheng είναι μια μελετητής από την Ταϊβάν, που σπούδασε στη Γαλλία και ερευνά τις χρήσεις της πρακτικής και της φιλοσοφίας του taijiquan στην προετοιμασία ηθοποιών και θεατρικών παραστάσεων. Εκπαιδεύτηκε επίσης στην Κινέζικη Όπερα Κουν στην Ταϊβάν και εργάζεται ως δασκάλα θεάτρου, δασκάλα taijiquan και ηθοποιός. Τώρα ζει στην Ταϊπέι.

Ο Alexandre Mathys είναι ένας Ελβετός ερευνητής, που εκπαιδεύτηκε ως ιστορικός και ειδικεύτηκε στις ασιατικές σπουδές. Η έρευνά του περιστρέφεται γύρω από την παγκοσμιοποίηση των κινεζικών πολεμικών τεχνών στο πλαίσιο της ήπιας δύναμης, με ιδιαίτερη έμφαση στην Αφρική. Είναι ο συνιδρυτής του ακαδημαϊκού δικτύου Martial Arts Project με την Ho Ai-Cheng. Είναι πρώην αθλητής wushu και διδάσκει παραδοσιακές κινεζικές πολεμικές τέχνες. Επί του παρόντος, είναι ακαδημαϊκός επισκέπτης στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Ταϊβάν στην Ταϊπέι.

Η συνέντευξη έλαβε χώρα στα γαλλικά μέσω email μετά από παρατεταμένες συνομιλίες σε ένα καφέ στην Ταϊπέι. 

Πορτραίτο του Alexandre Mathys, φωτογραφία που χρησιμοποιείται με άδεια.

Filip Noubel (FN): Μπορείτε να μιλήσετε για τη σχέση δασκάλου-μαθητή στην παράδοση του taijiquan;

Alexandre Mathys (AM): Le lien est complexe et mouvant. Il diffère du rapport enseignant-élève qui existe aussi dans les arts martiaux chinois. Il se caractérise par un rite de passage sous forme de cérémonie relativement codifiée, le baishi 拜師, qui symbolise l’entrée dans la famille martiale à l’image d’une porte que l’on franchit. Le disciple accepte implicitement un certain nombre d’obligations comme celle de pérenniser l’héritage qu’il a reçu. La taille de la famille martiale modifie aussi les modalités et les rapports. Ainsi, un maître qui n’a qu’un ou qu’une disciple n’entretiendra sans doute pas le même rapport que certains maîtres de Taijiquan célèbres qui comptent des centaines de disciples répartis dans le monde. Il est possible de rencontrer des pratiquants ayant plusieurs maîtres. Dans ce cas, leurs maîtres ne dispensent généralement pas le même style. En général, cela implique le consentement du chacun mutuel des maîtres. Il peut y avoir aussi des contextes très spécifiques (un décès du premier maître par exemple).

AM: Η σύνδεση είναι πολύπλοκη και εξελισσόμενη. Διαφέρει από τη σχέση δασκάλου-μαθητή, που υπάρχει και στις κινεζικές πολεμικές τέχνες. Χαρακτηρίζεται από μια ιεροτελεστία μετάβασης με τη μορφή μιας σχετικά κωδικοποιημένης τελετής, του baishi 拜師, που συμβολίζει μια πράξη ένταξης στην οικογένεια της πολεμικής τέχνης, μια πόρτα από την οποία περνά κανείς. Ο μαθητής αποδέχεται σιωπηρά έναν ορισμένο αριθμό υποχρεώσεων, όπως η διαιώνιση της κληρονομιάς που λαμβάνει. Το μέγεθος της οικογένειας των πολεμικών τεχνών επηρεάζει επίσης τους τρόπους και τις σχέσεις. Έτσι, ένας δάσκαλος που έχει μόνο έναν μαθητή πιθανότατα δεν θα έχει την ίδια σχέση με ορισμένους διάσημους δασκάλους του taijiquan, που έχουν εκατοντάδες μαθητές διασκορπισμένους σε όλο τον κόσμο. Είναι δυνατό να συναντήσετε ασκούμενους με πολλούς δασκάλους. Σε αυτή την περίπτωση, οι κύριοί τους γενικά δεν παρέχουν το ίδιο στυλ. Γενικά, αυτό σημαίνει ότι υπάρχει αμοιβαία συναίνεση καθενός από τους κυρίους. Μπορεί επίσης να υπάρχουν πολύ συγκεκριμένα πλαίσια (ο θάνατος του αρχικού κύριου για παράδειγμα).

Πορτραίτο της Ho Ai-cheng, φωτογραφία που χρησιμοποιείται με άδεια.

Ho Ai-Cheng (HAC) : Traditionnellement, l’enseignement de Taijiquan passe du maître aux élèves. Selon un adage chinois, « l’enseignement oral inspire la vraie compréhension » (kuochuan xinshou 口傳心授). Il faut enseigner avec le cœur. C’est à la personne qui l’enseigne de faire en sorte que soit conservée l’essence du Taijiquan. Néanmoins, « le maître initie l’apprenti mais sa technique dépend de l’effort de l’élève. «Tu peux guider un cheval vers l’eau, mais tu ne peux pas boire pour lui. » La maîtrise de la technique ne peut être acquise que par l’élève lui-même. Chaque maître porte des spécialités différentes dans la pratique. C’est nourrissant d’apprendre avec des maîtres différents. Ainsi Maître Wang Likun est clair : « Le Taiji n’est pas le trésor caché d’un maître, il appartient à tout le monde. Il faut le partager, et échanger entre pratiques différentes, pour en prendre le meilleur. » Le rapport du maître-disciple devrait être comme le mouvement spiral du Taijiquan. L’un a besoin de l’autre, vice versa. C’est dans cet esprit et mouvement là que tous les deux évoluent ensemble.

HAC: Παραδοσιακά, η διδασκαλία του taijiquan περνά από τον δάσκαλο στους μαθητές. Σύμφωνα με μια κινεζική παροιμία, «η προφορική διδασκαλία εμπνέει την αληθινή κατανόηση» (kuochuan xinshou 口傳心授). Πρέπει να διδάσκεις από καρδιάς. Εναπόκειται στο άτομο που διδάσκει να διασφαλίσει ότι η ουσία του taijiquan διατηρείται. Παρόλα αυτά, «ο δάσκαλος μυεί τον μαθητευόμενο, αλλά η τεχνική του εξαρτάται από την προσπάθεια του μαθητή. Όπως λέει και η παροιμία: «Μπορείς να οδηγήσεις ένα άλογο στο νερό, αλλά δεν μπορείς να πιεις γι’ αυτό». Η κυριαρχία της τεχνικής μπορεί να αποκτηθεί μόνο από τον ίδιο τον μαθητή. Κάθε κύριος φέρει διαφορετικές ειδικότητες στην πράξη. Είναι πολύ ικανοποιητικό για το πνεύμα σου να μαθαίνεις με διαφορετικούς δασκάλους. Έτσι ο Δάσκαλος Wang Likun είναι ξεκάθαρος: «Το τάι τσι δεν είναι ο κρυμμένος θησαυρός ενός δασκάλου, ανήκει σε όλους. Πρέπει να το μοιραστούμε και να ανταλλάξουμε διαφορετικές πρακτικές, για να αξιοποιήσουμε το καλύτερο. Η σχέση δασκάλου-μαθητή πρέπει να είναι σαν τη σπειροειδή κίνηση του taijiquan». Ο ένας χρειάζεται τον άλλο και το αντίστροφο. Σε αυτό το πνεύμα και την κίνηση εξελίσσονται και τα δύο μαζί.

Αυτό το βίντεο παρουσιάζει τη σχολή taijiquan, που προπονεί ο Γάλλος δάσκαλος Wang Likun:

FN: Τι ρόλο παίζει το taijiquan στην Ταϊβάν;

AM: Que ce soit dans des structures associatives, des universités ou dans des modes plus informels, le Taijiquan est populaire à Taïwan. Il se pratique aussi dans certains parcs ou places publiques. Même si dans ces formes traditionnelles, il attire un public parfois d’aînés, il se pratique aussi par de très jeunes gens pour ce qui est de ses formes les plus sportives. Il est sans doute aussi l’un des arts martiaux les moins genrés. Ainsi, il est difficile de dresser le profil typique d’un pratiquant. Il existe cinq styles majeurs qui peuvent être appris dans le but de préserver la santé, mais aussi dans une voie sportive. Il y a notamment des compétitions nationales, un championnat du monde et le Taijiquan a même été sport de démonstration aux JO en 2008.

AM: Είτε υπάρχει σε σύλλογους, πανεπιστήμια ή σε πιο ανεπίσημους φορείς, το taijiquan είναι δημοφιλές στην Ταϊβάν. Ασκείται επίσης σε πάρκα ή δημόσιες πλατείες. Ακόμα κι αν σε αυτές τις παραδοσιακές μορφές, μερικές φορές προσελκύει ένα κοινό ηλικιωμένων, ασκείται επίσης από πολύ νέους ανθρώπους στις πιο αθλητικές του μορφές. Είναι αναμφίβολα επίσης μια από τις λιγότερο έμφυλες πολεμικές τέχνες. Έτσι, είναι δύσκολο να διαμορφωθεί το τυπικό προφίλ ενός ασκούμενου. Υπάρχουν πέντε βασικά στυλ, που μπορείτε να μάθετε με στόχο τη διατήρηση της υγείας, αλλά και με αθλητικό τρόπο. Υπάρχουν εθνικοί αγώνες, ένα παγκόσμιο πρωτάθλημα και το taijiquan ήταν ακόμη και άθλημα επίδειξης στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2008.

FN: Ποιος είναι ο ρόλος των γυναικών σε αυτή την πολεμική τέχνη;

AM: Même si ce n’est pas le cas de tous les arts martiaux chinois, les femmes sont très présentes dans le Taijiquan. Il y a des championnss célèbres et aussi des maîtresses. Que ce soit à Taïwan ou en Chine, les femmes maîtres ont toujours joué un rôle, même si elles demeurent moins nombreuses. Au 20e siècle, on peut penser par exemple à l'influence de Sun Jianyuan dans la diffusion du style Sun dans le monde, développé par son père Sun Lutang. Taiwan compte de nombreuses maîtres ou instructrices de taijiquan ou d’arts martiaux chinois de nos joursl. Le Taijiquan n’est donc pas genré et cette réalité est aisémeent observable à travers ausis une certaine parité parmi les pratiquants.

AM: Παρόλο που αυτό δεν ισχύει για όλες τις κινεζικές πολεμικές τέχνες, οι γυναίκες είναι πολύ παρούσες στο taijiquan. Υπάρχουν διάσημες πρωταθλήτριες αλλά και δασκάλες. Είτε στην Ταϊβάν είτε στην Κίνα, οι δασκάλες έπαιζαν πάντα ρόλο, ακόμα κι αν παραμένουν λιγότερες σε αριθμό. Στον 20ό αιώνα, μπορούμε να σκεφτούμε για παράδειγμα την επιρροή της Sun Jianyuan στη διάδοση του στυλ Ήλιου σε όλο τον κόσμο, που αναπτύχθηκε από τον πατέρα της, Sun Lutang. Η Ταϊβάν έχει πολλές δασκάλες ή εκπαιδεύτριες κινέζικων πολεμικών τεχνών ή taijiquan σήμερα. Επομένως, το taijiquan δεν έχει φύλο και αυτή η πραγματικότητα είναι εύκολα παρατηρήσιμη και μέσω μιας ορισμένης ισοτιμίας μεταξύ των ασκούμενων.

FN: Είστε μέρος μιας πρωτότυπης πρωτοβουλίας, που εφαρμόζει τις τεχνικές του taijiquan στο θέατρο. Πώς γίνεται αυτή η σύντηξη;

HAC: Il y a diverses façons d’appliquer les arts martiaux chinois au théâtre. Il y a des artistes qui les utilisent comme l’élément inspirateur ou prennent ses formes pour nourrir l’esthétique de leur création. Pour moi, j’envisage l’application du Taijiquan au jeu de l’acteur comme un processus d'«expérience vécue ». Durant le déroulement du jeu et celui du combat, l’acteur ou le combattant s’inscrit dans un processus de vie. Tous deux doivent effectuer des transformations de leur conscience.

Premièrement, avant d’entrer en scène, l’acteur se prépare pour entrer dans un état qui favorise un jeu créatif et pour avoir une présence capable de capter l’attention du spectateur. La technique du Taijiquan entraîne le pratiquant à avoir un « corps émerveillé » (shenling 身靈) et à obtenir une vigilance interactive. Puis, lorsque l’acteur interprète des émotions, il doit être capable de distinguer sa propre émotion de celle de son personnage pour parvenir à un jeu abouti. Pareillement, puisque le combattant entre dans une action lors d’une confrontation belliqueuse, au lieu d’être obsédé par l’envie de gagner ou de nuire à son adversaire, il est nécessaire de « s’abandonner et suivre l’autre pour accomplir le “dao” [la voie] véritable de l’art martial. Par conséquent, durant le processus du jeu de l’acteur et du combat, l’acteur ou le pratiquant en duel du Taijiquan fait l’expérience de son éveil intérieur en deux étapes : « état prêt à réagir » et « état qui engage une action dramatique ou conflictuelle ».

J’avais expérimenté le Taijiquan avec les élève-acteurs à l’université Franche-Comté en France. Ils étaient très curieux et enthousiastes pour découvrir une nouvelle technique du corps pour perfectionner leur jeu de l’acteur. Mais ce qui est dur est la lenteur. Lorsque on est tellement habitué à penser à mille choses à la fois et de tout organiser en avance dans notre société, les élève-acteurs se lassent facilement des mouvements lents ou parfois immobiles à certain moment. Pour dépasser cet ennui ou calmer l’agitation mentale, il leur est demandé de revenir dans le présent, de prendre conscience de leur respiration et d’effectuer les actions en pleine conscience. Par le souffle, on donne la direction à l’esprit. La conscience ne réagit pas aveuglément. En prenant le temps, on devient plus conscient de son corps et on découvre une autre dimension de soi. Lorsque cette expérimentation a été effectuée pendant la pandémie Covid 19, le résultat était spectaculaire. De nombreux élève-acteurs ont constaté que par la prise de conscience du corps, le Taijiquan aide à augmenter considérablement leur concentration, à favoriser une meilleure gestion émotionnelle dans leur jeu ainsi que dans leur quotidien. Lorsqu’ils continuent à prendre conscience de leur corps, le Taijiquan leur permet de laisser passer les impulsions les plus intuitives et de penser par leur corps.

HAC: Υπάρχουν διάφοροι τρόποι εφαρμογής των κινεζικών πολεμικών τεχνών στο θέατρο. Υπάρχουν καλλιτέχνες, που τις χρησιμοποιούν ως στοιχείο έμπνευσης ή παίρνουν τις μορφές τους για να ενισχύσουν την αισθητική της δημιουργίας τους. Για μένα, θεωρώ την εφαρμογή του taijiquan στη δράση ως μια διαδικασία «βιωματικής εμπειρίας». Κατά τη διάρκεια του έργου και του αγώνα της πολεμικής τέχνης, ο ηθοποιός ή ο μαχητής είναι μέρος μιας διαδικασίας ζωής. Και οι δύο πρέπει να πραγματοποιήσουν αλλαγές της συνείδησής τους.

Πρώτα, πριν μπει στη σκηνή, ο ηθοποιός προετοιμάζεται να μπει σε μια κατάσταση που ευνοεί το δημιουργικό παιχνίδι, να έχει μια παρουσία ικανή να τραβήξει την προσοχή του κοινού. Η τεχνική taijiquan εκπαιδεύει τον ασκούμενο να έχει ένα «μαγεμένο σώμα» (shenling 身靈) και να αποκτά διαδραστική εγρήγορση. Στη συνέχεια, όταν ο ηθοποιός ερμηνεύει συναισθήματα, πρέπει να μπορεί να διακρίνει το δικό του συναίσθημα από αυτό του χαρακτήρα για να πετύχει μια επιτυχημένη παράσταση. Ομοίως, εφόσον ο μαχητής αναλαμβάνει δράση κατά τη διάρκεια μιας πολεμικής αντιπαράθεσης, αντί να έχει εμμονή με την επιθυμία να κερδίσει ή να βλάψει τον αντίπαλό του, είναι απαραίτητο να «εγκαταλείψει τον εαυτό του και να ακολουθήσει τον άλλον για να επιτύχει τον αληθινό ντάο [τρόπο] της πολεμικής τέχνης. Ως εκ τούτου, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της δράσης και της μάχης, ο ηθοποιός ή ο ασκούμενος μονομαχίας taijiquan βιώνει την εσωτερική του αφύπνιση σε δύο στάδια: «κατάσταση ετοιμότητας για αντίδραση» και «κατάσταση έναρξης δραματικής ή συγκρουσιακής δράσης».

Βίωσα το taijiquan με φοιτητές ηθοποιούς στο Πανεπιστήμιο Franche-Comté στη Γαλλία. Είναι πολύ περίεργοι και ενθουσιώδεις να ανακαλύψουν μια νέα τεχνική σώματος για να τελειοποιήσουν τις υποκριτικές τους ικανότητες. Αλλά αυτό που είναι δύσκολο είναι η βραδύτητα. Όταν έχουμε συνηθίσει τόσο πολύ να σκεφτόμαστε χίλια πράγματα ταυτόχρονα, να οργανώνουμε τα πάντα εκ των προτέρων στην κοινωνία μας, οι μαθητές ηθοποιοί κουράζονται εύκολα από αργές ή μερικές φορές ακίνητες κινήσεις σε συγκεκριμένες στιγμές. Για να ξεπεράσουν αυτή την πλήξη ή την ήρεμη ψυχική διέγερση, τους ζητείται να επιστρέψουν στο παρόν, να συνειδητοποιήσουν την αναπνοή τους και να πραγματοποιήσουν ενέργειες με πλήρη επίγνωση. Μέσω της αναπνοής δίνουμε κατεύθυνση στο μυαλό. Η συνείδηση δεν αντιδρά στα τυφλά. Αφιερώνοντας χρόνο, αποκτάτε μεγαλύτερη επίγνωση του σώματός σας και ανακαλύπτετε μια άλλη διάσταση του εαυτού σας. Όταν αυτό το πείραμα πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19, το αποτέλεσμα ήταν θεαματικό. Πολλοί φοιτητές ηθοποιοί σημείωσαν ότι μέσω της επίγνωσης του σώματος, το taijiquan βοήθησε να αυξηθεί σημαντικά η συγκέντρωσή τους, να προωθηθεί η καλύτερη συναισθηματική διαχείριση στην υποκριτική τους, καθώς και στην καθημερινή τους ζωή. Όταν παραμένουν ενήμεροι για το σώμα τους, το taijiquan τους επιτρέπει να αφήσουν τις πιο ενστικτώδεις παρορμήσεις να περάσουν, να σκεφτούν μέσα από το σώμα τους.