Αναμνηστική Συνάντηση Αντίγκων/Κιρκάσιων στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας στην περιοχή Tuapse (Εικόνα τραβηγμένη πριν από το 2017). Φωτογραφία από τον χρήστη Nartyjoko μέσω του Wikimedia Commons. CC BY-SA 4.0.

Στις δημοκρατίες της Ρωσικής Ομοσπονδίας της Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια, της Δημοκρατίας της Αντιγκέγια, και του Καρατσάγεβο-Κιρκασίας, η 21η Μαΐου αναγνωρίζεται επίσημα ως Ημέρα Πένθους για τους Κιρκάσιους-θύματα γενοκτονίας κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Καυκάσου. Το περιοδικό Holod εξήγησε πώς ο ρωσικός στρατός κατέστρεψε τα χωριά των Αντίγκων κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου και τι συνέβη με τις ετήσιες πομπές πένθους στην Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια. Το Global Voices μετέφρασε το άρθρο και το επεξεργάστηκε για λόγους σαφήνειας, δημοσιεύοντάς το με άδεια από την Holod.

Ο Πόλεμος του Καυκάσου, που αναφέρεται από τους Κιρκάσιους ως Ρωσο-Καυκάσιος Πόλεμος, τελείωσε στις 21 Μαΐου 1864. Στο χωριό Κμπάντα (τώρα χιονοδρομικό κέντρο Κράσναγια Πολιάνα) πραγματοποιήθηκε επίσημη προσευχή και παρέλαση των ρωσικών στρατευμάτων για την εορταστική νίκη επί των λαών των βουνών.

Την ημέρα αυτή, η Ρωσική Αυτοκρατορία γιόρτασε τη νίκη. Για τους Κιρκάσιους, ήταν μια τραγωδία.

Πίνικας του Φρανς Ρουμπό «Το τέλος του Πολέμου του Καυκάσου». Μέσω του Wikimedia Commons, δημόσια χρήση, Διαβάζοντας το μανιφέστο το τέλος του Πολέμου του Καυκάσου από τον Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ Νικολάεβιτς (στο χωριό Κμπάντα, νυν Κράσναγια Πολιάνα).

Η Κράσναγια Πολιάνα σήμερα. Φωτογραφία από τον Sergei Kazantsev μέσω του Wikimedia Commons. Άδεια CC BY-SA 3.0.

Τα ρωσικά σχολικά εγχειρίδια ιστορίας χρονολογούν την έναρξη του Πολέμου του Καυκάσου το 1817, όταν τα ρωσικά στρατεύματα ξεκίνησαν ενεργές επιχειρήσεις εναντίον των αυτόχθονων πληθυσμών. Οι Αρχές στην Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια πιστεύουν ότι ο πόλεμος διήρκεσε 101 χρόνια, ξεκινώντας από το 1763, όταν η Ρωσική Αυτοκρατορία έχτισε το φρούριο Μόζντοκ στην επικράτεια της Μικρής Καμπάρντα. Ο τοπικός πρίγκιπας Kurgoko Kanchokin, ο οποίος ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και έλαβε χρηματικά οφέλη για αυτό, παραχώρησε τη γη του στη Ρωσία. Αυτό εξόργισε άλλους Κιρκάσιους ηγεμόνες.

Σύμφωνα με τον Sergey Arutyunov, Διδάκτορα Ιστορικών Επιστημών, επικεφαλής ερευνητή στο Ινστιτούτο Εθνολογίας και Ανθρωπολογίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών:

Οι Κιρκάσιοι δουλοπάροικοι άρχισαν να το σκάνε από τους πρίγκιπες και τους ευγενείς προς το φρούριο Μοζντόκ. Οι άνθρωποι άλλαξαν την υπηκοότητά τους σε ρωσική και ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό. Η Ρωσική Αυτοκρατορία αρνήθηκε να τους παραδώσει πίσω και οι Κιρκάσιοι γαιοκτήμονες έγιναν εχθρικοί προς τον ρωσικό πληθυσμό. Άρχισε μια αντιπαράθεση: από τη μια πλευρά ήταν οι Ρώσοι και αυτοί που ενώθηκαν μαζί τους, από την άλλη ήταν οι Κιρκάσιοι και τα εξαρτώμενα μέλη τους, οι Αμπαζίνοι και οι Καρατσαΐτες. Ήταν κυρίως ένας πόλεμος μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών.

Πίνακας με τίτλο «Καυκάσιος πολεμιστής ιππικού, του Oskar Schmerling, 1893. Μέσω του Wikimedia Commons.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου, ειδικά στο τελικό του στάδιο [1860–1864], τα ρωσικά στρατεύματα χρησιμοποίησαν την τακτική της «καμένης γης». Κατέστρεψαν χωριά, έκαψαν καλλιέργειες και έδιωξαν τα ζώα για να αναγκάσουν τους Κιρκάσιους να φύγουν από τα βουνά και στις πεδιάδες. Στερούμενοι στέγης και τροφής, μεγάλος αριθμός εκτοπισμένων πέθαναν από πείνα και επιδημίες τύφου και ευλογιάς.

Στις αρχές της δεκαετίας του '90, το Ανώτατο Συμβούλιο της Καμπαρντίνο-Μπαλκαριανής ΣΣΔ κήρυξε τη μαζική εξόντωση των Αντίγκων (Κιρκάσιων) και τον εκτοπισμό τους από την ιστορική τους πατρίδα κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου ως γενοκτονία. «Το μεγαλύτερο μέρος της εθνότητας των Αντίγκων, συμπεριλαμβανομένου του 90% του πληθυσμού της Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια, εξοντώθηκε σωματικά και περισσότεροι από 500.000 Αντίγκοι εκδιώχθηκαν βίαια από την τσαρική αυτοκρατορία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία», αναφέρει το ψήφισμα του συμβουλίου.

Πίνακας με τίτλο «Καυκάσιοι ιθαγενείς πολεμούν ενάντια στους Κοζάκους» από τον Φρανς Ρουμπό, 1847. Μέσω του Wikimedia Commons, δημόσια χρήση.

Οι περισσότεροι Κιρκάσιοι ζουν εκτός Ρωσίας

Κιρκάσιοι είναι το ρωσικό όνομα για τους λαούς των Αντίγκων. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι Καμπαρδιανοί, οι Αντίγκοι, οι Κιρκάσιοι της Καρατσάγεβο-Κιρκασίας και οι Σαψούγκοι, που ζουν στο Κράι του Κρασνοντάρ. Οι Αντίγκοι έχουν δύο λογοτεχνικές γλώσσες: την καμπαρντιανή και την αντιγκιανή. Πριν από τον Ρωσο-καυκάσιο πόλεμο, ζούσαν στα εδάφη του βορειοδυτικού και κεντρικού Καυκάσου, από τη χερσόνησο Ταμάν στα δυτικά έως τον ποταμό Τέρεκ στα ανατολικά.

Σύμφωνα με τον Arutyunov:

In the 19th century, there were more than one and a half dozen Adyghe tribes. About ten of them have survived to this day: tribal division is no longer very relevant, but people remember who their ancestors were.

Nowadays, Adyghes live in six regions of Russia, excluding Moscow, and mainly practice Islam. Kabardians make up about half of the population of Kabardino-Balkaria; in North Ossetia and Stavropol Krai, there is a group of Mozdok Kabardians, many of whom are Christians. A quarter of Adygea's population is Adyghean, and many Adygheans also live in Krasnodar Krai. There, in the Sochi and Tuapse regions, live the Shapsugs, who before the Russo-Caucasian War were one of the largest Adyghe tribes. Circassians make up a tenth of the population of Karachay-Cherkessia.

Τον 19ο αιώνα, υπήρχαν περισσότερες από καμιά δεκαριά φυλές Αντίγκων. Περίπου δέκα από αυτές έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα: η φυλετική διαίρεση δεν είναι πλέον πολύ σημαντική, αλλά οι άνθρωποι θυμούνται ποιοι ήταν οι πρόγονοί τους.

Σήμερα, οι Αντίγκοι ζουν σε έξι περιοχές της Ρωσίας, εξαιρουμένης της Μόσχας, και είναι κυρίως μουσουλμάνοι. Οι Καμπαρδιανοί αποτελούν περίπου το ήμισυ του πληθυσμού της Καμπαρντίνο-Μπαλκάριας, στη Βόρεια Οσετία και στο Κράι της Σταυρούπολης, υπάρχει μια ομάδα Μοζντόκ Καμπαρδιανών, πολλοί από τους οποίους είναι Χριστιανοί. Το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Αντιγκέγια είναι Αντίγκοι και πολλοί Αντίγκοι ζουν επίσης στο Κράι του Κρασνοντάρ. Εκεί, στις περιοχές του Σότσι και του Τουάψε, ζουν οι Σαψούγκοι, οι οποίοι πριν από τον Ρωσοκαυκάσιο πόλεμο ήταν μια από τις μεγαλύτερες φυλές των Αντίγκων. Οι Κιρκάσιοι αποτελούν το ένα δέκατο του πληθυσμού της Καρατσάγεβο-Κιρκασίας.

Σύμφωνα με την ερευνητική πρωτοβουλία Joshua Project, υπάρχουν περισσότεροι από 2,6 εκατομμύρια Αντίγκοι παγκοσμίως. Εκδιωχθέντες από τη Ρωσική Αυτοκρατορία από την ιστορική τους πατρίδα, περίπου το 70% εξ αυτών ζουν στο εξωτερικό. Η μεγαλύτερη διασπορά – πάνω από 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι – βρίσκεται στην Τουρκία.

Πολλοί εκτοπισμένοι Κιρκάσιοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία πέθαναν από πείνα και ασθένειες

«Μέχρι το 1860, ο Καυκάσιος στρατός της Ρωσικής Αυτοκρατορίας είχε κατακτήσει την Τσετσενία και την Καμπάρντα και αποφάσισε να αντιμετωπίσει επιτέλους τους δυτικούς Κιρκάσιους. Μερικοί άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετεγκατασταθούν στις πεδιάδες του Κουμπάν», λέει ο Arutyunov. Όσοι αρνήθηκαν οδηγήθηκαν στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και εξορίστηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τα τελευταία τέσσερα χρόνια του πολέμου, τα ρωσικά στρατεύματα κατέστρεψαν τουλάχιστον 500 κιρκασικά χωριά.

«Είχαμε την ευκαιρία να δούμε από κοντά την εντυπωσιακή φτώχεια αυτού του άτυχου λαού. Κάθε μέρα συναντούσαμε νέες ομάδες από αυτούς, που μετακινούνταν σε εδάφη που δεν είχαν ακόμη καταληφθεί από στρατεύματα, και οι πρόσφατες βροχές και οι πλημμύρες σκότωσαν μεγάλο αριθμό από αυτούς τους άποικους, ενώ συναντούσαμε συνεχώς πτώματα στο δρόμο μας. Η πείνα ήταν τρομερή, πολλοί άτυχοι πέθαναν από αυτήν», θυμάται ο Γάλλος στρατιωτικός σύμβουλος Alexandre Fonville, ο οποίος συμμετείχε στον πόλεμο στο πλευρό των Κιρκάσιων.

Χιλιάδες άνθρωποι περίμεναν για μήνες πλοία για την Τουρκία και πέθαναν στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας.

«Ήταν αργά, είχε κακό και κρύο καιρό και η σχεδόν παντελής έλλειψη μέσων επιβίωσης και οι μανιασμένες επιδημίες τύφου και ευλογιάς έκαναν την κατάστασή τους απελπιστική», έγραψε ο Καυκάσιος μελετητής Adolph Berge. Πολλοί από αυτούς που κατάφεραν να περιμένουν την αναχώρηση πέθαναν στο δρόμο. Σε σκάφη σχεδιασμένα για 50–60 άτομα, συνωστίζονταν 300–400 άποικοι: άνθρωποι πέθαναν στο πλήθος και τα πιο υπερφορτωμένα σκάφη βυθίστηκαν.

Ο Κιρκάσιος Nuri, αξιωματικός του τουρκικού στρατού, θυμάται:

Μας πέταξαν σαν τα σκυλιά σε ιστιοφόρα. Ήταν ασφυκτικά, ήμασταν πεινασμένοι, κουρελιασμένοι, άρρωστοι, περιμέναμε τον θάνατο ως την καλύτερη μοίρα, τίποτα δεν λογάριαζαν: ούτε βαθιά γεράματα, ούτε αρρώστια, ούτε εγκυμοσύνη! Όλα τα χρήματα που διέθεσε [η ρωσική] κυβέρνησή σας για τη στήριξη των αποίκων, όλα κάπου πήγαν, αλλά πού; Δεν τα είδαμε, μας φέρθηκαν σαν ζώα, μας στοίβαξαν σε κοινές κουκέτες κατά εκατοντάδες, μαζί υγιείς και άρρωστοι, και μας πέταξαν στην κοντινότερη τουρκική ακτή. Πολλοί από εμάς πέθαναν, οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν όπου μπορούσαν.

Χάρτης της εκδίωξης των Κιρκάσιων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ανοιχτοπράσινη περιοχή υποδηλώνει τα τελικά σύνορα των Κιρκάσιων, οι οποίοι είχαν ήδη απωθηθεί προς τα νότια πριν από την εκδίωξή τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στα τέλη του 18ου αιώνα, οι Κιρκάσιοι έχασαν τα βόρεια εδάφη τους, τα οποία δεν εμφανίζονται με πράσινο χρώμα σε αυτόν τον χάρτη. Εικόνα από τον χρήστη Ercwlff, χρησιμοποιώντας το paint.net, μέσω της Wikipedia. CC BY-SA 3.0

Στη δεκαετία του '90, η 21η Μαΐου κηρύχθηκε επίσημα ημέρα πένθους και μη εργάσιμη ημέρα στην Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια, την Αντιγκέγια και την Καρατσάγεβο-Κιρκασία. Συνήθως, σε αυτές τις δημοκρατίες, καθώς και στην Τουρκία και σε άλλες χώρες με μεγάλη διασπορά των Κιρκάσιων, γίνονται εκδηλώσεις πένθους. Οι Κιρκάσιοι πραγματοποιούν συγκεντρώσεις και πομπές και καταθέτουν λουλούδια σε μνημεία αφιερωμένα στα θύματα του πολέμου.

Κιρκάσιοι τιμούν την εκδίωξη των Κιρκάσιων από την πατρίδα τους (σήμερα στη ρωσική επικράτεια) στο Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης. Εικόνα από τον χρήστη Soerfm μέσω του Wikimedia Commons. CC BY-SA 3.0.

Το 2022, αυτή η παράδοση τερματίστηκε στη Ρωσία: οι Αρχές της Καμπαρντίνο-Μπαλκάριας δεν ενέκριναν τη πένθιμη πομπή. Σύμφωνα με ακτιβιστές, ο επικεφαλής της διοίκησης της δημοκρατίας τους προειδοποίησε σε μια συνάντηση ότι η εκδήλωση δεν θα εγκριθεί σε καμία περίπτωση. Ενώ ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι σε εξέλιξη, η Καμπαρντίνο-Μπαλκάρια θα πρέπει να «επιδείξει πλήρη αλληλεγγύη και να μην υπενθυμίσει στη Μόσχα άβολες σελίδες της ιστορίας», ανέφεραν οι ακτιβιστές επικαλούμενοι τον αξιωματούχο.