O Iulian Ciocan στο Κισινάου. Φωτογραφία του Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Η Μολδαβία είναι μια χώρα στο σταυροδρόμι πολλαπλών γλωσσικών, εθνικών και θρησκευτικών ταυτοτήτων, ενώ αποτέλεσε και κομμάτι διαφόρων αυτοκρατοριών πριν αποκτήσει την ανεξαρτησία της το 1991. Προκειμένου να ξεκινήσει η συζήτηση γύρω από το ζήτημα της πλούσιας και αντιφατικής ιστορίας της, καθώς επίσης και τον αντίκτυπο της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, το Global Voices πήρε συνέντευξη από τον Μολδαβό συγγραφέα Iulian Ciocan. Η συνέντευξη έλαβε χώρα στο Κισινάου, πρωτεύουσα της Μολδαβίας, και διενεργήθηκε στα ρώσικα.

Η Μολδαβία είναι μια χώρα πολυγλωσσική και πολυεθνική, η οποία συνορεύει με την Ουκρανία και τη Ρουμανία. Ενώ οι Μολδαβοί αντιπροσωπεύουν το 75% του πληθυσμού, άλλες σημαντικές μειονότητες είναι επίσης παρούσες, μεταξύ των οποίων Ουκρανοί, Γκαγκαούζοι, Ρώσοι, Βούλγαροι και Ρομά. Τα ρουμάνικα είναι η επίσημη γλώσσα, αλλά τα ρώσικα ομιλούνται ευρέως, κυρίως στις πόλεις, και χρησιμοποιούνται στα ΜΜΕ, στην εκπαίδευση και στις επιχειρήσεις.

Κατά τη σοβιετική περίοδο, η Μόσχα δημιούργησε μια τεχνητή γλώσσα, που ονομάστηκε μολδαβική, και επέβαλε το κυριλλικό αλφάβητο, το οποίο χρησιμοποιείται και από τους Ρώσους για να γράφουν εκείνο το οποίο στην πραγματικότητα είναι η ρουμάνικη γλώσσα. Το 1994, η ανεξάρτητη Μολδαβία επανέφερε το λατινικό αλφάβητο, που χρησιμοποιείται στη Ρουμανία. Ωστόσο, η Μόσχα ποτέ δεν εγκατέλειψε τις φιλοδοξίες της για έλεγχο της Μολδαβίας και για τον λόγο αυτό υποστηρίζει την εξουσία της αυτοανακηρυχθείσας δημοκρατίας της Υπερδνειστερίας στα ανατολικά της χώρας. Ως επακόλουθο ενός φονικού πολέμου από το 1991 ως το 1992, η Υπερδνειστερία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της από τη Μολδαβία και έως και σήμερα διατηρεί τον κυβερνητικό, στρατιωτικό και οικονομικό έλεγχο του 12% της μολδαβικής επικράτειας. Η Υπερδνειστερία δεν έχει αναγνωριστεί ως ανεξάρτητο κράτος από τη διεθνή κοινότητα.

Το Global Voices ρώτησε τον Μολδαβό συγγραφέα και δημοσιογράφο Iulian Ciocan πώς αντιλαμβάνεται την τρέχουσα κατάσταση στη Μολδαβία δεδομένου του ρωσικού πολέμου στην Ουκρανία, αλλά και σε σχέση με τη ρητορική της Μόσχας γύρω από εκείνο που θα ονομάζαμε «Ρωσικός Κόσμος».

Μολδαβοί διαδηλωτές μπροστά από τη ρώσικη πρεσβεία στο Κισινάου. Φωτογραφία του Filip Noubel, χρήση με άδεια.

In 2015 I published a dystopian novel in which I imagine how Russia and Transnistria occupy Moldova; it is called “Iar dimineața vor veni rușii” which means “In the Morning, the Russians Will Arrive.” I wrote it before 2014, though, when Russia occupied Crimea. This is of course a piece of fiction, but many people in Moldova have an internalized fear because there have been Russian invasions in the past: in 1940, and in 1812. I speak to a lot of Russophones here, and to Russians who come to Moldova. My impression is that many of them consider this land to be “their [Russian] territory.” So I think that if Russia conquers Odesa [in Ukraine], they will also claim Moldova. Bessarabia [alternative historical name of most parts of today's Moldova] was a province of Tsarist Russia for over 100 years.

In my recent interview to the French daily Le Monde, I explained that there are preconditions in Moldova for an invasion to happen, it is always in the air, regardless of who is governing Moldova. I never felt very comfortable here as a writer: this is a zone between the Dniester and Prut rivers, of temporary arrangements where nothing is created to last very long. I always felt like that: Today this is Moldova, tomorrow it could be part of Russia, or of Romania. This awareness influences our mentality: What we start might not endure, it can be destroyed at any moment.

Το 2015, εξέδωσα ένα δυστοπικό μυθιστόρημα, στο οποίο φανταζόμουν ότι η Ρωσία και η Υπερδνειστερία κατέλαβαν τη Μολδαβία, [το μυθιστόρημα] ονομάζεται “Iar dimineața vor veni rușii” που σημαίνει “Το πρωί θα φτάσουν οι Ρώσοι“. Το είχα γράψει πριν το 2014, όταν η Ρωσία κατέλαβε την Κριμαία. Προφανώς και πρόκειται για δημιούργημα φαντασίας, αλλά πολλοί άνθρωποι στη Μολδαβία διακατέχονται από έναν εσωτερικό φόβο, καθώς έχουν υπάρξει στο παρελθόν ρωσικές εισβολές, το 1940 και το 1812. Έχω μιλήσει σε πολλούς ρωσόφωνους εδώ, αλλά και σε Ρώσους που έρχονται στη Μολδαβία. Η εντύπωσή μου είναι ότι πολλοί από αυτούς θεωρούν αυτή τη γη ως «δικό τους ρωσικό έδαφος». Έτσι, πιστεύω ότι, αν η Ρωσία κατακτήσει την Οδησσό στην Ουκρανία, θα διεκδικήσει και τη Μολδαβία. Η Βεσσαραβία [ιστορικό εναλλακτικό όνομα του μεγαλύτερου μέρους της σημερινής Μολδαβίας] υπήρξε επαρχία της τσαρικής Ρωσίας για πάνω από 100 χρόνια.

Στην τελευταία μου συνέντευξη στη γαλλική εφημερίδα Le Monde, εξήγησα ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις στη Μολδαβία για μια εισβολή, η οποία είναι πάντα πιθανή, ανεξάρτητα από το ποιος κυβερνά τη χώρα. Δεν έχω ποτέ αισθανθεί πολύ άνετα εδώ ως συγγραφέας: αυτή είναι μια ζώνη, ανάμεσα στους ποταμούς Δνείστερο και Προύθο, προσωρινών συμφωνιών, όπου τίποτα δεν γίνεται για να κρατήσει πολύ. Εγώ πάντα ένιωθα έτσι: σήμερα αυτή είναι η Μολδαβία, αύριο μπορεί να αποτελεί μέρος της Ρωσίας ή της Ρουμανίας. Αυτή η επίγνωση επηρεάζει τη νοοτροπία μας: ό,τι αρχίζουμε μπορεί να μην διαρκέσει, μπορεί να καταστραφεί οποιαδήποτε στιγμή.

Ο Ciocan, όπως όλοι οι συγγραφείς, διαμορφώνει τη γλώσσα για να εξυπηρετήσει καλύτερα το ύφος του. Κάποιες φορές, χρησιμοποιεί ρωσικές φράσεις ή λέξεις στα πεζογραφήματά του, γι’ αυτό το Global Voices τον ρώτησε τη γνώμη του σχετικά με την εκ των πραγμάτων κατάσταση διγλωσσίας στη Μολδαβία και τη δική του σχέση με τη ρωσική γλώσσα:

Here in daily life, people are very tolerant; nothing has changed since this war [Russia's second invasion of Ukraine that started on February 24, 2022]. What is problematic is the idea that Russians should come here, and occupy this land. The fact that my neighbor might speak Russian is not a problem in any way, unless that particular person wants Putin to come here and rule. So the main question is whether local Russophones are connected to Putin's narratives, or not. To be clear: We do speak Russian in Moldova, but don't want to have anything to do with the so-called “Russian World.”

Εδώ, στην καθημερινότητα οι άνθρωποι είναι πολύ ανεκτικοί και τίποτα δεν έχει αλλάξει από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος, η δεύτερη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Εκείνο που είναι προβληματικό είναι η ιδέα ότι οι Ρώσοι θα μπορούσαν να έρθουν εδώ και να καταλάβουν αυτά τα εδάφη. Το γεγονός ότι ο διπλανός μου μπορεί να μιλάει ρώσικα δεν αποτελεί πρόβλημα σε καμία περίπτωση, εκτός και αν αυτό το άτομο θα επιθυμούσε να έρθει ο Πούτιν εδώ και να κυβερνήσει. Επομένως, το βασικό ερώτημα είναι αν οι ντόπιοι ρωσόφωνοι είναι προσκολλημένοι στα αφηγήματα του Πούτιν ή όχι. Για να είμαστε ξεκάθαροι: μιλάμε ρώσικα στη Μολδαβία, αλλά δεν θέλουμε καμία σχέση με τον αποκαλούμενο «Ρωσικό Κόσμο».

Όπως εξηγεί ο Ciocan, γλωσσολογικά, πολιτιστικά και κυριολεκτικά η Μολδαβία έχει αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με τη Ρουμανία από το 1991, αλλά η σκιά της Ρωσίας παραμένει:

Since I write in Romanian, I consider myself to be a Romanian writer. Where I live is really beyond the point, so I position myself as Romanian writer with a post-Soviet background. We were under Russian and Soviet rule, thus our social experience departs from what Romanians have gone through: We are indeed close, yet different. At the same time Romania considers us to be Romanian writers, and invites us to events, projects and publication grants, and we can join the Union of Romanian Writers.

But despite that, when I am abroad, I constantly have to face confusing situations about where I am from, and have to explain where Moldova is located, though since this war, people seem to be more informed. I also notice that, to this day, any Russian writer is generally well regarded abroad, simply for being Russian, regardless of how well they actually write. I experienced that in France where people think any Russian writer is a second Dostoyevsky or Nabokov. But people in the West will never be able to understand what has happened and is happening in the post-Soviet space if all they read are texts by Russian authors.

Καθώς γράφω στα ρουμάνικα, θεωρώ τον αυτό μου Ρουμάνο συγγραφέα. Το πού ζω είναι πραγματικά εκτός θέματος κι έτσι τοποθετούμαι ως Ρουμάνος συγγραφέας με μετασοβιετικό υπόβαθρο. Ήμασταν υπό ρωσική και σοβιετική κατοχή, επομένως η δική μας κοινωνική εμπειρία απέχει από ό,τι βίωσαν οι Ρουμάνοι: είμαστε πραγματικά κοντά, αλλά διαφορετικοί. Ταυτόχρονα, η Ρουμανία μάς θεωρεί Ρουμάνους συγγραφείς και μας προσκαλεί σε εκδηλώσεις, έργα και επιχορηγήσεις εκδόσεων, ενώ μπορούμε να ενταχτούμε στην Ένωση Ρουμάνων Συγγραφέων.

Ωστόσο, όταν βρίσκομαι στο εξωτερικό, πρέπει διαρκώς να αντιμετωπίζω περίπλοκες καταστάσεις γύρω από την καταγωγή μου και πρέπει να εξηγώ πού βρίσκεται η Μολδαβία, αν και μετά από αυτόν τον πόλεμο οι άνθρωποι φαίνονται να είναι πιο ενημερωμένοι. Σημειώνω, επίσης, ότι έως και σήμερα κάθε Ρώσος συγγραφέας χαίρει γενικά εκτίμησης στο εξωτερικό και μόνο που είναι Ρώσος, ανεξάρτητα από το πόσο καλά γράφει στην πραγματικότητα. Το βίωσα στη Γαλλία, όπου οι άνθρωποι πιστεύουν ότι κάθε Ρώσος συγγραφέας είναι ένας νέος Ντοστογιέφσκι ή Ναμπόκοφ. Ο κόσμος, όμως, στη Δύση δεν θα είναι ποτέ σε θέση να κατανοήσει τι έχει συμβεί και  συμβαίνει στον μετασοβιετικό χώρο, αν όλοι αυτοί διαβάζουν κείμενα Ρώσων συγγραφέων.

Το Global Voices τον ρώτησε πώς σχετίζεται με την αμφιλεγόμενη έκφραση της ευρωπαϊκής λογοτεχίας:

I believe in the concept of European literature and can relate to it: World War I and II are a central theme defining European literature that we all share. Yet we are also very diverse, even within one language tradition.  My own journey, as I lived in the Soviet Union, started with Soviet authors, as we had no other choice, as well as with Russian classics, such as Gogol, Chekhov, Bulgakov. Dostoyevsky most likely inspired Freud to study the subconscious and publish his studies about psychoanalysis. Clearly, as a writer I cannot look at language in a negative way: Language is a tool, and I cannot accuse it of anything that Putin is doing. So for me, the fact that I speak Russian is a plus.

After 1991, I read in translation many other authors, mostly from Western Europe, and then realized it is best to read the so-called “smaller literatures” that are closer to our experience: Kadare from Albania, Hrabal from then Czechoslovakia, other writers from Hungary, Bulgaria, Serbia. They have been part of larger empires, or went through a Soviet invasion, so there is often a direct link between their literary characters and History with a Capital H in their books.

Πιστεύω στην έννοια της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και μπορώ να σχετιστώ μαζί της: ο πρώτος και δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος είναι το κεντρικό θέμα, που καθορίζει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία που όλοι μοιραζόμαστε. Ωστόσο, είμαστε επίσης πολύ διαφορετικοί ακόμα και εντός της ίδιας γλωσσικής παράδοσης. Το δικό μου ταξίδι, εφόσον ζούσα στη Σοβιετική Ένωση, άρχισε με τους σοβιετικούς συγγραφείς, δεδομένου ότι δεν υπήρχε άλλη επιλογή, όπως οι Ρώσοι κλασσικοί: Γκόγκολ, Τσέχωφ, Μπουλγάκοφ. Ο Ντοστογιέφσκι είναι πολύ πιθανό να ενέπνευσε τον Φρόιντ να μελετήσει το υποσυνείδητο και να εκδώσει τις μελέτες του για τη ψυχοανάλυση. Προφανώς, ως συγγραφέας δεν μπορώ να δω τη γλώσσα με τρόπο αρνητικό: η γλώσσα είναι ένα όργανο και δεν μπορώ να το κατηγορήσω για τίποτα από αυτά που κάνει ο Πούτιν. Επομένως, για εμένα το γεγονός ότι μιλάω ρώσικα είναι πλεονέκτημα.

Μετά το 1991, διάβασα σε μετάφραση πολλούς άλλους συγγραφές κυρίως της Δυτικής Ευρώπης και μετά κατάλαβα ότι είναι καλύτερα να διαβάζει κανείς τις λεγόμενες «μικρές λογοτεχνίες», που είναι πιο κοντινές στη δική μας εμπειρία: Κανταρέ από Αλβανία, Χραμπάλ από την τότε Τσεχοσλοβακία, άλλους συγγραφείς από την Ουγγαρία, τη Βουλγαρία, τη Σερβία. Πρόκειται για κράτη, που αποτέλεσαν τμήματα μεγαλύτερων βασιλείων ή βίωσαν αμέσως τη ρωσική εισβολή και έτσι συχνά υπάρχει μια άμεση συσχέτιση ανάμεσα στα λογοτεχνικά πρόσωπα και την Ιστορία (το “ι” κεφαλαίο) στα βιβλία τους.

Ο Ciocan ολοκληρώνει με τα επόμενα του σχέδια:

The war forced me to think about what might happen if it reaches Moldova: Will I stay or leave? — something I think about every day now. I did after all write a novel about Russian tanks on the streets of Chișinău. This is a huge tragedy, every morning I read Ukrainian, then Russian news websites, compare the gap between them. Now I am thinking about a novel that speaks about the war — I cannot write as an Ukrainian who has been through Mariupol, yet I can write about being very close to the war, and how it shapes our daily life.

Ο πόλεμος με ανάγκασε να σκεφτώ τι θα μπορούσε να συμβεί εάν έφτανε στη Μολδαβία: θα μείνω ή θα φύγω; Είναι κάτι που σκέφτομαι κάθε μέρα πλέον. Ωστόσο, έχω γράψει ένα μυθιστόρημα για τα ρωσικά άρματα μάχης στους δρόμους του Κισινάου.  Αυτή είναι μια τεράστια τραγωδία, κάθε πρωί διαβάζω ρωσικές και ουκρανικές ειδησιογραφικές ιστοσελίδες, συγκρίνω το χάσμα μεταξύ των δύο (χωρών). Τώρα, σκέφτομαι ένα μυθιστόρημα, το οποίο μιλάει για τον πόλεμο, δεν μπορώ να γράψω ως Ουκρανός που βρέθηκε στη Μαριούπολη, αλλά μπορώ να γράψω για το να είσαι πολύ κοντά στον πόλεμο και πώς αυτός επηρεάζει την καθημερινότητά μας.