Φωτογραφία από την είσοδο του Γαλλικού Ινστιτούτου του Τόγκο (Λομέ). Στιγμιότυπο από το YouTube κανάλι του Hodin Senyon

Λόγω του αποικιακού παρελθόντος του με τη Γαλλία, το Τόγκο υιοθέτησε τα γαλλικά ως επίσημη γλώσσα το 1960, κάτι που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 του Συντάγματός του. Αλλά ποια είναι η θέση αυτής της γλώσσας στο ποικιλόμορφο γλωσσικό τοπίο του Τόγκο;

Η αποικιοκρατική ιστορία του Τόγκο γνώρισε το πέρασμα πολλών δυτικών γλωσσών: πορτογαλικά, γερμανικά, αγγλικά και γαλλικά. Αυτές οι γλώσσες διέσχισαν τις ακτές της χώρας από την εποχή του δουλεμπορίου τον 18ο αιώνα έως την εποχή της αποικιοκρατίας (1884-1960), χωρίς όμως καμία να υιοθετηθεί πριν το τέλος του 20ού αιώνα. Στη χώρα, περισσότερες από πενήντα τοπικές γλώσσες, διασκορπισμένες στο σύνολο της επικράτειας, ομιλούνται από έναν πληθυσμό άνω των εννιά εκατομμυρίων κατοίκων. Η έουε (éwé – γλώσσα της νιγηροκονγκολέζικης οικογένειας) και η καμπιγιέ (γλώσσα της οικογένειας γκουρ) είναι κατοχυρωμένες στο Σύνταγμα από το 1975 ως εθνικές γλώσσες. Τα γαλλικά είναι η μόνη γλώσσα, η οποία σήμερα παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνία του Τόγκο.

Το 2018, ο αριθμός των ομιλητών της γαλλικής γλώσσας ήταν το 40% του πληθυσμού του Τόγκο. Τα γαλλικά είναι η γλώσσα της εκπαίδευσης και της διοίκησης. Στη συνέντευξη του στο Global Voices μέσω WhatsApp, ο Ayi Renaud Dossavi, δημοσιογράφος-συγγραφέας και ποιητής από το Τόγκο, εξηγεί:

Au Togo, la langue française joue un rôle central dans l'enseignement, la société et les administrations. En tant que langue de travail et principale langue officielle, le français facilite, qu'on le veuille ou non, la communication dans les institutions gouvernementales, les entreprises et les médias, ainsi que dans bonne part de la population. Dans l'enseignement, le français est la principale dès le primaire, ce qui peut parfois poser des défis pour les élèves dont la langue maternelle n'est pas le français.

Στο Τόγκο, η γαλλική γλώσσα παίζει κεντρικό ρόλο στην εκπαίδευση, την κοινωνία και τη διοίκηση. Ως γλώσσα εργασίας και βασική επίσημη γλώσσα, τα γαλλικά διευκολύνουν, είτε το θέλουμε είτε όχι, την επικοινωνία στα κυβερνητικά ιδρύματα, τις επιχειρήσεις και τα ΜΜΕ, καθώς επίσης και σε σημαντικό τμήμα του πληθυσμού. Στην εκπαίδευση, τα γαλλικά είναι η βασική γλώσσα από το δημοτικό, γεγονός το οποίο μπορεί κάποιες φορές να αποτελεί πρόκληση για τους μαθητές, των οποίων η μητρική γλώσσα δεν είναι τα γαλλικά.

Η Nadège Abiré Boumogue, νεαρή ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών, χαίρεται που η γαλλική γλώσσα κατορθώνει να διευκολύνει την επικοινωνία μεταξύ της πλειοψηφίας των κατοίκων του Τόγκο παρά την ποικιλότητα των τοπικών γλωσσών της χώρας. Απαντώντας στο Global Voices, λέει:

Le Togo est un pays richement béni par sa diversité des langues, permettant d'identifier chaque clan et ethnie. Toutefois la langue commune que nous avons est le français enseigné à l'école et utilisée dans toutes les administrations. Il est important qu'on puisse garder cette culture pour faciliter la communication entre les Togolais et s'ouvrir au monde extérieur, notamment avec les autres pays francophones.

Το Τόγκο είναι μια χώρα ευλογημένη λόγω της ποικιλότητας των γλωσσών, η οποία επιτρέπει την αναγνώριση κάθε φυλής και εθνικής ομάδας. Παρόλα αυτά, η κοινή μας γλώσσα είναι τα γαλλικά, τα οποία διδάσκονται στο σχολείο και χρησιμοποιούνται στη διοίκηση. Είναι σημαντικό να μπορέσουμε να διατηρήσουμε αυτήν την κουλτούρα για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας μεταξύ των κατοίκων του Τόγκο, αλλά και για μπορέσουμε να ανοιχτούμε στον έξω κόσμο, ιδιαίτερα προς τις άλλες γαλλόφωνες χώρες.

Σύμφωνα με την ίδια, η γαλλική γλώσσα καλύπτει ένα κενό, που προκύπτει από τους περιορισμούς των τοπικών γλωσσών:

Nous pouvons remarquer aujourd'hui les insuffisances de nos langues majoritairement parlée tel que le mina, le kabyè, le kotokoli, etc… A titre d'exemple, certains influenceurs togolais qui font leur contenu dans les langues locales ne sont pas aussi influents, alors que ceux qui font leurs productions en français arrivent à toucher plus de personnes voir au-delà des frontières togolaises.

Μπορούμε να παρατηρήσουμε σήμερα τις ανεπάρκειες των γλωσσών μας που ομιλούνται ευρέως, όπως η μίνα, η καμπιγιέ, η κοτοκόλι κτλ… Για παράδειγμα, κάποιοι ινφλουένσερ από το Τόγκο, οι οποίοι δημιουργούν περιεχόμενο στις τοπικές γλώσσες, δεν έχουν την ίδια επιρροή, ενώ όσοι κάνουν τις παραγωγές τους στα γαλλικά κατορθώνουν να προσεγγίσουν περισσότερα άτομα ακόμα και πέρα από τα σύνορα της χώρας.

Ενώ σε κάποιους υπάρχει η επιθυμία να μάθουν γαλλικά, ωστόσο αυτή η γλώσσα δεν είναι καθολικά αποδεκτή στην κοινωνία του Τόγκο. Για παράδειγμα, σε κάποιες διοικητικές υπηρεσίες, οι εθνικές γλώσσες χρησιμοποιούνται περισσότερο από τα γαλλικά.

Για τον Folli Herbert Amouzougan, αναλυτή δεδομένων, υπέρμαχο του ελεύθερου διαδικτύου και ένθερμο υποστηρικτή των Στόχων της Βιώσιμης Ανάπτυξης, τα γαλλικά έγιναν μια “γλώσσα ενοχλητική”, γιατί επιβλήθηκαν και ως εκ τούτου είναι δύσκολο έτσι να τα μάθει κανείς. Στη συνέντευξη του στο Global Voices μέσω WhatsApp, εξηγεί:

Dans l'enseignement, il y a peu de Togolais qui maîtrisent vraiment le français car ce n'est pas une langue maternelle. Il y a des diplômés qui ont du mal à s'exprimer. Dans la société et l'administration, peu de personnes s'expriment en français, tandis que la majorité se sent à l'aise dans la langue maternelle.

Στην εκπαίδευση, λίγοι Τογκολέζοι μαθαίνουν πραγματικά και σε βάθος τα γαλλικά, καθώς δεν είναι η μητρική τους γλώσσα. Υπάρχουν πτυχιούχοι, που δυσκολεύονται να εκφραστούν. Στην κοινωνία και τη διοίκηση, λίγα άτομα εκφράζονται στα γαλλικά, ενώ η πλειοψηφία αισθάνεται άνετα με τη μητρική τους γλώσσα.

Για τον Aimé Gavor, καθηγητή ιστορίας και γεωγραφίας, η πτώση του μορφωτικού επιπέδου έχει αντίκτυπο στη σωστή εκμάθηση των γαλλικών που ομιλούνται στο Τόγκο. Ο καθηγητής κάνει μια συσχέτιση με το ποσοστό του αναλφαβητισμού στη χώρα (33% των ανδρών έναντι 59% των γυναικών):

La langue française est moins parlée au vu du taux d'analphabétisme au Togo . Ceux qui sont instruits arrivent aisément à la parler et la comprendre, et s'en servent comme outil de travail. Mais ces dix dernières années, le niveau de ceux qui parlent la langue française a considérablement baissé, que ce soit dans l'enseignement, les administrations. On remarque donc une primauté de la langue maternelle car plus accessible et mieux maîtrisée. En conséquence, ça agit sur le niveau de travail des élèves, dans la société. Pire, celui qui essaie, chaque fois, de s'exprimer en français est mal vu.

Η γαλλική γλώσσα μιλιέται λιγότερο δεδομένου του ποσοστού αναλφαβητισμού στο Τόγκο. Όσα άτομα είναι μορφωμένα κατορθώνουν να την μιλάνε άνετα και να την καταλαβαίνουν και να την χρησιμοποιούν ως εργαλείο δουλειάς. Αλλά τα τελευταία δέκα χρόνια, το επίπεδο όσων μιλούν γαλλικά έπεσε σημαντικά είτε πρόκειται για την εκπαίδευση είτε για τη διοίκηση. Παρατηρούμε, λοιπόν, μια υπεροχή της μητρικής γλώσσας, καθώς είναι πιο προσβάσιμη και κατακτάται καλύτερα. Κατά συνέπεια, αυτό έχει αντίκτυπο στο επίπεδο της εργασίας των μαθητών, στην κοινωνία. Ακόμα χειρότερα, όποιος προσπαθεί κάθε φορά να εκφράζεται  στα γαλλικά, αποδοκιμάζεται.

Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Ayi Renaud Dossavi προσθέτει:

Cependant, la maîtrise du français reste essentielle pour accéder à l'enseignement supérieur et aux opportunités professionnelles, en dépit de l'importance grandissante accordée à l'anglaise (le 25 juin 2022, le pays a adhéré au Commonwealth). Dans la société, le français reste aussi largement utilisé dans les échanges formels et informels, bien que les langues nationales comme le mina ou encore le tem et le kabyè soient d'un poids culturel et social importants.

Ωστόσο, η καλή γνώση των γαλλικών παραμένει αναγκαία για την πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση και τις επαγγελματικές ευκαιρίες παρά την αυξανόμενη σημασία που αποδίδεται στην αγγλική γλώσσα (στις 25 Ιουνίου 2022 η χώρα προσχώρησε στην Κοινοπολιτεία). Στην κοινωνία, τα γαλλικά χρησιμοποιούνται επίσης ευρέως στις επίσημες και ανεπίσημες συναλλαγές, αν και οι εθνικές γλώσσες, όπως η μίνα ή ακόμα και η τεμ και η καμπιγιέ έχουν ένα ειδικό πολιτισμικό και κοινωνικό βάρος.

Ο δημοσιογράφος-συγγραφέας και ποιητής αναγνωρίζει επίσης την υπεροχή των τοπικών γλωσσών έναντι των γαλλικών.

La relation vis-à-vis du français reste donc ambivalente, quand on compare le contexte administratif, avec l'usage courant dans la vie de tous les jours, où le mina (surtout le dialecte parlé à Lomé), prédomine.

Επομένως, η σχέση με τα γαλλικά παραμένει αμφίθυμη, όταν συγκρίνει κανείς το διοικητικό πλαίσιο με την χρήση στην καθημερινότητα, όπου η μίνα (η κύρια διάλεκτος που ομιλείται στη Λόμε) κυριαρχεί.

Από τον Σεπτέμβριο του 1922, από την προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση ως την ανώτατη, τα γαλλικά αποτελούσαν τη γλώσσα της εκπαίδευσης στη χώρα. Η εισαγωγή των αγγλικών στο εκπαιδευτικό σύστημα τέθηκε σε ισχύ κατά το σχολικό έτος 2023-2024.

Τα γαλλικά παραμένουν η γλώσσα των ΜΜΕ στη χώρα. Οι περισσότερες πληροφορίες μεταδίδονται στα γαλλικά, ιδιαίτερα στον έντυπο Τύπο και στα διαδικτυακά ΜΜΕ. Αλλά στα τηλεοπτικά κανάλια και τους ραδιοφωνικούς σταθμούς, κάποια προγράμματα μεταδίδονται στις εθνικές γλώσσες (έουε και καμπιγιέ) και στα αγγλικά.

Σε μια εποχή που η χρήση των γαλλικών γνωρίζει μια άνθηση στον υπόλοιπο κόσμο. και κυρίως στην Αφρική, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η προσχώρηση του Τόγκο στην Κοινοπολιτεία θα μπορούσε να περιορίσει την επιρροή της γαλλικής γλώσσας στη χώρα. Η πλειοψηφία των Τογκολέζων σήμερα δείχνει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την εκμάθηση και χρήση της αγγλικής, η οποία παραμένει η γλώσσα που ομιλείται περισσότερο στον κόσμο.

Διαβάστε το ειδικό αφιέρωμά μας: Τόγκο, η χώρα με τα δύο πρόσωπα