Το αιολικό πάρκο Gouda στο Γκούντα στο Δυτικό Ακρωτήριο της Νότιας Αφρικής. Εικόνα μέσω Wikipedia με άδεια CC BY-SA 4.0

Όταν ταξιδεύεις σε ορισμένες χώρες της Ανατολικής Αφρικής, όπως το Μπουρούντι, η Ουγκάντα, το Νότιο Σουδάν, η Σομαλία και άλλες, είναι σύνηθες να συναντάς σχολεία χωριών, δρόμους πόλεων, νοσοκομεία, σπίτια και πολλά άλλα μέρη χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να διαβάζουν υπό το φως πυρσών, ορισμένα νοσοκομεία και κλινικές αγωνίζονται να διατηρήσουν τα ευαίσθητα στη θερμοκρασία φάρμακα, συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων, και οι πολίτες περιηγούνται στην καθημερινή ζωή χωρίς αξιόπιστο ηλεκτρικό ρεύμα.

Αυτό είναι ένα συχνό πρόβλημα σε ολόκληρη την Ανατολική Αφρική, όπου η ανεπαρκής παροχή ηλεκτρικής ενέργειας καταστέλλει την ανάπτυξη, καθώς και την ποιότητα της εκπαίδευσης και της υγειονομικής περίθαλψης. Επί του παρόντος, καμία χώρα της Ανατολικής Αφρικής δεν έχει επιτύχει πλήρη κάλυψη ηλεκτρικής ενέργειας και υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας μεταξύ των χωρών. Η Κένυα έχει σήμερα την υψηλότερη κάλυψη ηλεκτρικής ενέργειας (το ποσοστό πρόσβασης σε σύγκριση με τη ζήτηση), φθάνοντας το 75% το 2018, ενώ το Μπουρούντι μόνο 10% το ίδιο έτος.

Ταυτόχρονα, η Αφρική διαθέτει άφθονους γεωθερμικούς και ηλιακούς πόρους, γεγονός που της δίνει φυσικά πλεονεκτήματα για την ενεργειακή της μετάβαση. Με τη βοήθεια των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, εύπορες χώρες όπως η Κένυα και η Ρουάντα αναμένεται να επιτύχουν καθολική κάλυψη ηλεκτρικής ενέργειας έως το 2030.

Η Κένυα είναι ο βασικός δικαιούχος των κινεζικών έργων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στα κράτη μέλη της Ανατολικής Αφρικής. Ο περιβαλλοντολόγος και υπέρμαχος της πράσινης ενέργειας Steve Omondi, η κοινότητα του οποίου είναι δικαιούχος ανανεώσιμων πηγών ενέργειας μέσω της συνεργασίας Κίνας-Κένυας, δήλωσε στο Global Voices σε συνέντευξή του: «Η Κίνα έχει χρηματοδοτήσει και κατασκευάσει μεγάλα ηλιακά και αιολικά πάρκα σε ολόκληρη την Κένυα συμβάλλοντας στην επέκταση της πρόσβασης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ιδίως στις αγροτικές περιοχές». Ο ίδιος προσθέτει ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 90% της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Κένυα από το 2022.

Ο ρόλος της Κίνας στην παροχή βοήθειας στην Αφρική για την απόκτηση ανανεώσιμης ενέργειας

Τις τελευταίες δεκαετίες, η Κίνα έχει γίνει ο μεγαλύτερος επενδυτής στην αγορά νέας ενέργειας της Αφρικής, με μεγάλης κλίμακας υδροηλεκτρικά, ηλιακά και αιολικά έργα αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων, που επιχειρούν να κάνουν πραγματικότητα το δυναμικό καθαρής ενέργειας της ηπείρου.

Ένα πεδίο ηλιακών συλλεκτών στη Ρουάντα. Εικόνα μέσω Flickr. Άδεια CC-BY-SA 2.0

Σύμφωνα με έκθεση του Αφρικανικού Ιδρύματος Κλίματος, στο διάστημα 2010–2020 οι επενδύσεις της Κίνας στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Αφρική είχαν μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης 26%, κυρίως μέσω των τεχνολογιών ηλιακής, υδροηλεκτρικής και αιολικής ενέργειας. Με βάση μια έκθεση της κινεζικής κυβέρνησης από την «Πρωτοβουλία Μία Ζώνη Ένας Δρόμος» το 2022, η Κίνα πραγματοποίησε πρόσθετες άμεσες επενδύσεις ύψους 3,4 δισεκατομμυρίων δολαρίων στην Αφρική. Μέχρι το τέλος του 2022, η Κίνα είχε ιδρύσει περισσότερες από 3.300 υπερπόντιες επιχειρήσεις στην Αφρική, με συνολικές άμεσες επενδύσεις που υπερέβαιναν τα 40 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ.

Η Lei Bian, υπότροφος πολιτικής στη Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών στο Λονδίνο είπε στο VOA news ότι «οι κινεζικές επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στο εξωτερικό αποσκοπούν στην υλοποίηση των διεθνών δεσμεύσεων της Κίνας για το κλίμα σχετικά με την επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης από τα ορυκτά καύσιμα στην Αφρική, τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Κίνας». Εν τω μεταξύ, η Κίνα επωφελήθηκε επίσης από τη συνεργασία όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη και την ενεργειακή ασφάλεια.

Το μεγαλύτερο μέρος των άμεσων επενδύσεων (FDI) της Κίνας στην Αφρική πραγματοποιείται μέσω της Τράπεζας Εξαγωγών-Εισαγωγών της Κίνας (CHEXIM) και της China Development Bank (CDB). Ωστόσο, η επένδυση αυτή είναι αμφιλεγόμενη. Μελέτες έδειξαν ότι οι άμεσες επενδύσεις της Κίνας στην Αφρική τις τελευταίες δεκαετίες είχαν αρνητική συσχέτιση με την τοπική βιώσιμη ανάπτυξη. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι οι επεκτεινόμενες επενδύσεις της Κίνας έχουν αυξήσει τη ρύπανση μέσω έργων όπως η κατασκευή δρόμων και η εξόρυξη φυσικών πόρων.

Πολλά έργα της πρωτοβουλίας «Μία Ζώνη Ένας Δρόμος» έχουν δώσει προτεραιότητα στον τομέα της ενέργειας στην Αφρική. Στην Κένυα, η κινεζική κρατική επιχείρηση Jiangxi International Economic and Technical Cooperation Co., Ltd. (中国江西国际经济技术合作有限公司) και η Αρχή Αγροτικής Ενέργειας της (REA) κατασκεύασαν από κοινού έναν από τους μεγαλύτερους φωτοβολταϊκούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής στην πόλη Γκαρίσα. Το έργο αυτό υποστηρίχθηκε από μέρος του Ταμείου Μία Ζώνη Ένας Δρόμος, που ιδρύθηκε από την Κίνα το 2018, το οποίο διέθεσε 6 τρισεκατομμύρια σελίνια Κένυας για να βοηθήσει στην επέκταση της ικανότητας κατασκευής υποδομών της Αφρικής.

China has helped to build over 80 big power facilities for Africa. Most are hydro, wind or solar power plants, like the Noor Ouarzazate Solar Complex, the world’s biggest solar power station, and the Garissa solar power plant, East Africa’s largest photovoltaic power station. https://t.co/g3Muj1knjy

— Chinese Embassy in Kenya (@ChineseEmbKenya) January 7, 2021

Η Κίνα έχει συμβάλει στην κατασκευή πάνω από 80 μεγάλων εγκαταστάσεων παραγωγής ενέργειας για την Αφρική. Τα περισσότερα είναι υδροηλεκτρικά, αιολικά ή ηλιακά εργοστάσια, όπως το ηλιακό συγκρότημα Noor Ouarzazate, ο μεγαλύτερος ηλιακός σταθμός στον κόσμο, και ο ηλιακός σταθμός Garissa, ο μεγαλύτερος φωτοβολταϊκός σταθμός της Ανατολικής Αφρικής. https://t.co/g3Muj1knjy

Εκτός από την παροχή κεφαλαίων, η Κίνα προσφέρει όλο και περισσότερη τεχνική υποστήριξη τα τελευταία χρόνια. Η χρηματοδότηση του φωτοβολταϊκού σταθμού ηλεκτροπαραγωγής της Γκαρίσα προήλθε από δάνεια, που παρείχε η Τράπεζα Εξαγωγών-Εισαγωγών της Κίνας, ενώ η κινεζική εταιρεία, που ανέλαβε το έργο, ήταν υπεύθυνη για ολόκληρη τη διαδικασία, συμπεριλαμβανομένου του σχεδιασμού, της προμήθειας, της κατασκευής, της εγκατάστασης και της εκπαίδευσης. Ο σταθμός έχει εγκατεστημένη ισχύ 54,66 megawatt και μπορεί να καλύψει τις ανάγκες σε ηλεκτρική ενέργεια 70.000 νοικοκυριών, συνολικά περισσότερων από 380.000 ανθρώπων στην Κένυα.

Το παράδοξο της ενεργειακής πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας στις αφρικανικές χώρες

Διάφορες ανεξάρτητες μελέτες έχουν δείξει ότι η Κίνα αντιμετωπίζει πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα στον ενεργειακό της τομέα. Ο τομέας παράγει περισσότερα αγαθά από όσα μπορεί να απορροφήσει η αγορά, τα οποία στη συνέχεια καταλήγουν να εξάγονται σε χαμηλότερες τιμές σε άλλες αγορές. Η Κίνα έχει επενδύσει δεκαετίες χρόνου και δισεκατομμύρια δολάρια στην κατασκευή των γραμμών παραγωγής και της τεχνολογίας της στις βιομηχανίες ηλιακής, αιολικής και υδροηλεκτρικής ενέργειας. Η Αφρική έχει αναδειχθεί ως η φαινομενικά ιδανική αγορά για τα προϊόντα αυτά. 

Καθώς η Κίνα εξάγει την τεχνολογία της πράσινης ενέργειας παγκοσμίως και βλέπει τη ζήτησή της να αυξάνεται στην Αφρική, ορισμένοι ανταγωνιστές στις ΗΠΑ και την ΕΕ ανησυχούν για την κυριαρχία της Κίνας στον τομέα αυτό. Η υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ Janet Yellen ανέφερε ότι η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα της Κίνας απειλεί τις αναδυόμενες βιομηχανίες στις ΗΠΑ και προειδοποίησε ότι ο «κατακλυσμός της αγοράς με φθηνά προϊόντα» θα μπορούσε να υποβαθμίσει τον ανταγωνισμό. Εν τω μεταξύ, τον Ιούνιο του 2024, η ΕΕ άρχισε να επιβάλλει πρόσθετους δασμούς έως και 38% σε ηλεκτρικά οχήματα, που εξάγονται από την Κίνα σε χώρες της ΕΕ.

Η κινεζική κυβέρνηση αρνείται σταθερά τους ισχυρισμούς περί «πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας» και επικαλείται την έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας «Global Electric Vehicle Outlook 2023», η οποία εκτιμά ότι η παγκόσμια ζήτηση για οχήματα νέας ενέργειας θα φθάσει τα 45 εκατομμύρια μονάδες έως το 2030. Εάν η Κίνα διατηρήσει ετήσιο ρυθμό αύξησης της παραγωγής της τάξης του 20%, θα παράγει 34,352 εκατομμύρια οχήματα νέας ενέργειας έως το 2030, ποσοστό που εξακολουθεί να υπολείπεται της παγκόσμιας ζήτησης.

Σύμφωνα με ανάλυση του Oxford Economics, υπάρχουν προκαταρκτικά μακροσκοπικά στοιχεία, που υποστηρίζουν την τρέχουσα γεωπολιτική αφήγηση περί πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας της Κίνας. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αδιάσειστα στοιχεία ότι η Κίνα υπονομεύει τους παγκόσμιους ανταγωνιστές στον τομέα της μεταποίησης με αθέμιτες τιμές.

Ομοίως, η Αφρική αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας, με μελέτες που δείχνουν σοβαρή πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα στην Αιθιοπία, την Γκάνα, την Κένυα και τη Ρουάντα. Αυτές οι χώρες έχουν εγκατεστημένη ισχύ, που υπερβαίνει τη ζήτηση αιχμής κατά περισσότερο από 50%, αλλά πολλά νοικοκυριά εξακολουθούν να μην έχουν ηλεκτρική ενέργεια. Οι κύριοι λόγοι για αυτό το παράδοξο ποικίλουν από χώρα σε χώρα, αλλά προέρχονται κυρίως από υπερβολικά αισιόδοξες προβλέψεις της πραγματικής ζήτησης από τα εθνικά υπουργεία ενέργειας, παράλληλα με την κακοδιαχείριση εντός των ενεργειακών γραφειοκρατιών.

Ένας άλλος λόγος για τα προβλήματα πλεονάζουσας παραγωγικής ικανότητας της Αφρικής μπορεί να εντοπιστεί στους ιδιώτες επενδυτές. Για παράδειγμα, η Kenya Power, μια δημόσια εταιρεία διανομής, αγοράζει ηλεκτρική ενέργεια από ιδιωτικές εταιρείες σε υψηλές τιμές, που υπερβαίνουν κατά πολύ αυτό που μπορεί να πουλήσει, οδηγώντας σε υψηλό κόστος ηλεκτρικής ενέργειας για τους πολίτες. Η σημαντική εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα και οι υπογεγραμμένες συμφωνίες αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας (PPA) με ιδιωτικές κινεζικές εταιρείες έχουν επιδεινώσει την κατάσταση αυτή.

Η ευκαιρία της Αφρικής

Πολλοί Αφρικανοί ηγέτες θεωρούν τις εικασίες σχετικά με την ενεργειακή πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα της Κίνας ως μια ευκαιρία, που θα μπορούσε να ενθαρρύνει την Κίνα να μεταφέρει την παραγωγή της αλυσίδας εφοδιασμού της στην Αφρική.

Παρόλο που η Κίνα έχει αυξήσει τις επενδύσεις της σε αφρικανικές χώρες στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Μία Ζώνη Ένας Δρόμος, μεγάλο μέρος των εξαγωγών της Αφρικής στην Κίνα εξακολουθεί να αποτελείται από πρώτες ύλες όπως το αργό πετρέλαιο, ο χαλκός, το κοβάλτιο και το σιδηρομετάλλευμα. Τα προϊόντα αυτά αντιπροσώπευαν περισσότερο από το ήμισυ της συνολικής αξίας των εισαγωγών το 2022. Επί του παρόντος, οι επενδύσεις στον τομέα της κατασκευής νέων ενεργειακών προϊόντων, κυρίως στον τομέα των ηλεκτρικών οχημάτων, εξακολουθούν να συγκεντρώνονται σε μεγάλο βαθμό σε σχετικά πλούσιες αφρικανικές χώρες όπως η Αίγυπτος, το Μαρόκο και η Νότια Αφρική.

Ορισμένοι οικονομικοί εμπειρογνώμονες της Αφρικής προτείνουν ότι η Κίνα θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο να μεταφέρει μέρος της αλυσίδας εφοδιασμού της εν λόγω βιομηχανίας στην Αφρική, αντί να βλέπει την ήπειρο απλώς ως πηγή πρώτων υλών.

Η κινεζική και η αφρικανική αγορά φαίνονται διατεθειμένες να αλληλοσυμπληρωθούν σε μια συμβιωτική εταιρική σχέση, ωστόσο ορισμένα εμπόδια παραμένουν. Ενώ το ενεργειακό πλεόνασμα της Αφρικής μπορεί να λυθεί με τη μείωση του κόστους πρόσβασης, η πρόκληση θα είναι να διασφαλιστεί ότι η σχέση προμηθειών μεταξύ ιδιωτικών εταιρειών και κυβερνήσεων είναι διαφανής και δίκαιη και ότι η ενεργειακή μετάβαση δεν θα βλάψει το αρχικό οικοσύστημα.