Στιγμιότυπο από βίντεο του Ognie Foundation Bangladesh. Δίκαιη χρήση.

Πριν περίπου ένα χρόνο, όταν ήμουν κάπου στον έκτο μήνα της εγκυμοσύνης, ήμουν σε μια εκδήλωση που είχα σχεδιάσει και οργανώσει, η οποία ενσωμάτωνε ιστορίες και δημιουργικές εκφράσεις της ποικιλομορφίας του φύλου στο Μπαγκλαντές. Στην εκδήλωση, ένας ξένος εξέφρασε σεμνά την περιέργειά του για τη θεματολογία της ημέρας. Μετά από σύντομη συζήτηση με ρώτησε διστακτικά πώς μοιάζουν τα γεννητικά όργανα ενός διεμφυλικού ατόμου. Έχοντας υποθέσει ότι ήθελε να γνωρίζει για τα γεννητικά όργανα διαφυλικών (ίντερσεξ) ατόμων, είπα αυτό που πάντα λέω ως απάντηση στην περιέργεια αυτή: είναι μια ποικιλόμορφη δυνατότητα, όπως ακριβώς αυτό ακούγεται, ο,τιδήποτε υπάρχει μεταξύ θηλυκών και αρσενικών γεννητικών οργάνων. Έτσι, μόνο ένα διαφυλικό άτομο μπορεί να γνωρίζει πώς μοιάζουν τα γεννητικά του όργανα. Είπε τότε πως αναρωτιόταν αν ένα διαφυλικό άτομο μπορούσε να κυοφορήσει, καθώς με άκουσε όταν μιλούσα σε μια φίλη μου, και ήταν έκπληκτος όταν έμαθε ότι ήμουν έγκυος. Τότε κατάλαβα πως όχι μονο δεν ήξερε τη διαφορά μεταξύ διεμφυλικού και διαφυλικού, αλλα υπέθετε κιόλας ότι όλοι όσοι ασχολούνται με την ποικιλομορφία του φύλου οφείλουν να είναι διεμφυλικά ή διαφυλικά άτομα.

Η ιδέα της ταυτότητας φύλου

Δυστυχώς αυτό το σενάριο δεν είναι σπάνιο στο Μπαγκλαντές. Η θλιβερή πραγματικότητα είναι πως η μέση αντίληψη του φύλου στο Μπαγκλαντές είναι αρκετά ακαθόριστη και παραπληροφορημένη. Το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο συχνά χρησιμοποιούνται εναλλάξ και ο κόσμος σπάνια γνωρίζει τη διαφορά μεταξύ τρανς και ίντερσεξ ή φύλου και σεξουαλικότητας. Προκαλώντας περισσότερη σύγχυση, τον Ιανουάριο του 2014, η κυβέρνηση του Μπαγκλαντές αναγνώρισε επίσημα τα χίτζρα ως το τρίτο φύλο, χωρίς κανένα σαφή ορισμό ή εξήγηση. Τα τρανς και διαφυλικά (ίντερσεξ) άτομα συχνά θεωρούνται χίτζρα και όλες αυτές οι ταυτότητες βιώνουν αντιδράσεις από συντηρητικούς τομείς της κοινωνίας, παρόμοιες με αντιδράσεις για ομοφυλόφιλα άτομα.

Η ομοφυλοφιλία είναι ένα εντελώς διαφορετικό και σημαντικό ζήτημα, δεδομένου του φόνου του Avijit Roy, συγγραφέα του “Somokamita” (Ομοφυλοφιλία), το 2015 και των Xulhaz Mannan και Mahbub Rabby Tonoy, ΛΟΑΤΚΙ+ ακτιβιστών, το 2016. Η σεξουαλικότητα είναι μια δυαδική έννοια και μόνο οι ετεροφυλόφιλες σχέσεις είναι κοινωνικά και νομικά αποδεκτές στο Μπαγκλαντές. Η ομοφυλοφιλία είναι τιμωρητέο παράπτωμα σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα του Μπαγκλαντές 1860, άρθρο 377.  Θα ήθελα να αφήσω στην άκρη το θέμα της σεξουαλικότητας, καθώς προσπαθώ να ξεδιαλύνω την ομίχλη γύρω από τις ταυτότητες φύλου στο Μπαγκλαντές, ιδίως τις διεμφυλικές.

Κοινωνικός εξοστρακισμός

Τον Νοέμβριο του 2023, δεν επετράπη η είσοδος στο North South University στην τρανς ακτιβίστρια Hochemin Islam, η οποία έμελλε να μιλήσει σε μια εκδήλωση του ιδιωτικού πανεπιστημίου με τίτλο Καρναβάλι Καριέρας Γυναικών. Μια συγκεκριμένη μερίδα φοιτητών διαμαρτυρήθηκε για την παρουσία της, ισχυριζόμενοι ότι η ίδια βρισκόταν εκεί για να προωθήσει τις κοινότητες ΛΟΑΤΚΙ+. Όταν έγραφα αυτό το άρθρο, οι Αρχές του Πανεπιστημίου BRAC είχαν ήδη απολύσει τον Asif Mahtab Utsha, αναπληρωματικό καθηγητή του τμήματος Φιλοσοφίας, αφού κατέκρινε την προσθήκη τρανς θεματολογίας στο σύγγραμμα, κάτι που ακολουθήθηκε από έντονες αντιδράσεις, είτε υποστηρικτικές είτε επικριτικές προς  τη στάση του. Τέτοια περιστατικά τονίζουν όχι μόνο την γενικότερη άγνοια για τις διεμφυλικές ταυτοτητες στο ευρύτερο κοινό, αλλα και τις πιθανώς εσκεμμένες προκλήσεις από ορισμένες πλευρές, τροφοδοτούμενες από θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίες έχουν αποβεί μοιραίες στο παρελθόν. Γι’ αυτό το λόγο είναι κρίσιμο να βρούμε μια ειρηνική ισορροπία μεταξύ γεγονότων και υποθέσεων, εκπαιδεύοντας παράλληλα ένα μη-μυημένο κοινό στην έννοια του φύλου πέρα από τις δυαδικές ταυτότητες.

Χίτζρα και ταυτότητα φύλου

Είναι αναγκαίο να αποσαφηνίσουμε την ταυτότητα χίτζρα, όταν μιλάμε για την ποικιλομορφία του φύλου στο Μπαγκλαντές, διότι «χίτζρα» δεν είναι ταυτότητα φύλου. Είναι η πολιτισμική ταυτότητα ευνούχων, ίντερσεξ και τρανς ατόμων, που ζουν σε κοινότητες, οι οποίες ακολουθούν ένα σύστημα συγγένειας, που υποστηρίζει κοινοτικές αξίες, κοινωνικές ιεραρχίες, οικονομικές πρακτικές, γλώσσα, επάγγελμα, θρησκευτικές πεποιθήσεις και τρόπους ζωής, μια ανεξάρτητη υποκουλτούρα κατά κάποιο τρόπο. Αν και πολλοί χίτζρα είναι τρανς και άλλοι ίντερσεξ, όλα τα τρανς και ίντερσεξ άτομα δεν είναι απαραίτητα χίτζρα. Το να είσαι χίτζρα απαιτεί μια επίσημη μύηση και μια διαδικασία κοινωνικοποίησης μέσα στην ίδια την κοινότητα. Αναγνωρίζοντας τα χίτζρα ως το τρίτο φύλο, η κυβέρνηση έχει χαρακτηρίσει μια πολιτισμική ταυτότητα ως φύλο, κάτι που πυροδότησε περαιτέρω συγκρούσεις σε μειονοτικές κοινότητες με βάση το φύλο, οι οποίες μάχονται για αναγνώριση και δικαιώματα. Το γενικό στίγμα γύρω από το σεξ και τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στο Μπαγκλαντές επιδεινώνει το θέμα, με περίπλοκες συζητήσεις που σκόπιμα αποφεύγουν συγκεκριμένες τεχνικές λεπτομέρειες και βιώματα.

Ίντερσεξ και τρανς

Όσο απλό κι αν ακούγεται, το να κατανοήσουμε την διαφορά μεταξύ ίντερσεξ και τρανς απαιτεί την κατανόηση της διαφοράς βιολογικού και κοινωνικού (κοινωνικοπολιτισμικού) φύλου. Οι όροι αρσενικό και θηλυκό αφορούν το βιολογικό φύλο, ενώ άνδρας και γυναίκα το κοινωνικό. Η διεμφυλική ταυτότητα δεν έχει να κάνει με το βιολογικό φύλο: δεν καθορίζεται δηλαδή από γεννητικά όργανα. Είναι μια κοινωνικοπολιτισμική έκφραση του ατόμου, ανεξάρτητη από τη σωματική του ανατομία ή τη γενετική του σύνθεση. Μια τρανς γυναίκα είναι κάποια, που γεννήθηκε αρσενικός (με αρσενικά γεννητικά όργανα), αλλά αυτοπροσδιορίζεται ως γυναίκα. Ένας τρανς άνδρας είναι ένας άνδρας, που γεννήθηκε με ένα θηλυκό σώμα. Κάποια τρανς άτομα μπορεί να επιλέξουν να κάνουν χειρουργική επέμβαση επιβεβαίωσης του φύλου και ορμονική αποκατάσταση για να αλλάξουν τα βιολογικά τους σώματα. Όμως δεν διαλέγουν όλοι τη φυσική μεταμόρφωση για να νιώσουν ο εαυτός τους.

Μέσω της εμπειρίας μου ως ακτιβίστρια και διαμεσολαβήτρια, έχω δει πολλά άτομα, που πιστεύουν ότι το να είσαι διεμφυλικός είναι μια ασθένεια, ότι είναι “ιάσιμη” μέσω φαρμακευτικής αγωγής ή ότι είναι μια σεξουαλική διαστροφή, που “διορθώνεται” με τον γάμο. Γνώρισα την Moumita, μια τρανς γυναίκα, της οποίας η οικογένεια την ανάγκασε να πάρει φάρμακα, όταν τους ανοίχτηκε για την ταυτότητα φύλου της, παρά τις εξηγήσεις των γιατρών για το πόσο απόλυτα φυσιολογική ήταν η τρανς ταυτότητά της. Η φαρμακευτική αγωγή την κρατούσε νυσταγμένη και σε ακινησία. Για να απελευθερωθεί από αυτόν τον κατ’ οίκον περιορισμό και τις παρενέργειες των φαρμάκων, η Moumita άρχισε να προσποιείται αρρενωπότητα μπροστά στην οικογένειά της. Όμως όταν της δινόταν η ευκαιρία, ντυνόταν και ζούσε σαν γυναίκα και ενέπνεε τους άλλους να ζούνε τους αληθινούς εαυτούς τους.

Φωνές διεμφυλικών που δεν ακούστηκαν

Η Neelima, μια τρανς γυναίκα, ζει ορατά τη ζωή ενός τυπικού παντρεμένου άνδρα, αλλά βαθιά μέσα της λαχταρά να αναγνωριστεί ως γυναίκα. Σύμφωνα με τα λόγια της: «Δεν μοιάζω με μια κανονική γυναίκα. Δεν έχω μαλακή επιδερμίδα, μακριά μαλλιά ή οποιαδήποτε γυναικεία χαρακτηριστικά στους τρόπους μου. Αλλά είναι αλήθεια πως, αν είχα την ευκαιρία ή το κατάλληλο περιβάλλον, θα ήθελα να αλλάξω τον εαυτό μου τελείως. Πριν μερικές μέρες πήρα αντισυλληπτικά χάπια απερίσκεπτα για λίγες μέρες. Επειδή γνώριζα ότι περιέχουν οιστρογόνα, ίσως ήλπιζα ότι θα με βοηθούσαν να έχω κάτι ντελικάτο ή λίγη θηλυκότητα κι ας μην υπήρχε κάποια δραστική φυσική αλλαγή. Όμως, λόγω φόβου και κάποιων σωματικών δυσκολιών, δεν μπόρεσα να συνεχίσω για πολύ. Οι διαφορές μεταξύ της επιθυμίας μου και της πραγματικότητας μπορεί να είναι υπεύθυνες για την επίμονη κατάθλιψή μου γνωρίζοντας ότι η αυτοαποδοχή είναι πραγματική. Ωστόσο λαχταράω απεγνωσμένα αναγνώριση και αποδοχή ως γυναίκα».

Ή όπως είπε η Piu, μια τρανς γυναίκα: “Όταν ήμουν παιδί, μου άρεσε να παίζω με το ντύσιμο. Έπαιζα με κούκλες. Ο κόσμος έλεγε ότι φερόμουν και χαμογελούσα σαν κορίτσι. Άκουγα άσχημα πράγματα για τα μαλλιά μου. Ένιωθα άσχημα. Έτσι, για να γλυτώσω τον εαυτό μου από το να πληγώνομαι, άρχισα να προσπαθώ να γίνω άνδρας. Ξέρω πολεμικές τέχνες, άρχισα να κάνω άσκηση. Άλλαξα τον βηματισμό μου και τον έκανα πιο ανδροπρεπή. Ασχολήθηκα με το θέατρο, γιατί με ενδιέφερε η ηθοποιία και η τέχνη και αυτό με διευκόλυνε στο να πλάσω τον εαυτό μου σε ανδρική περσόνα. Προσποιήθηκα αρκετά καλά ώστε να περνιέμαι σαν “μάτσο” αγόρι για να επιβιώσω».

Ο Shammyo, ένας τρανς άνδρας, είχε κατανοήσει τη σημασία των ορμονικών του αλλαγών κατά την εφηβεία. Καθώς το στήθος του άρχισε να αναπτύσσεται, το πίεζε κάτω από το βάρος χοντρών βιβλίων, με την ελπίδα ότι θα περιορίσει την ανάπτυξη. Μερικές φορές έπαιρνε το “Shiil-Pata” (επίπεδο βαρύ γουδοχέρι) από την κουζίνα, το έβαζε πάνω στο στήθος του και προσευχόταν όλη τη νύχτα μέχρι να φανεί ο ήλιος: «Δεν ήταν ευχάριστη αίσθηση: έκλαιγα συχνά τότε. Τα πρωινά και τα χρώματά τους φάνταζαν συχνά βαρετά, ακόμη και ανούσια. Ωστόσο έχω ζήσει χιλιάδες ταφές μου».

Η Nayantara είναι μια τρανς γυναίκα. Βλέπει τον εαυτό της σαν γυναίκα από τα παιδικά της χρόνια. Δεν έχει αποκαλύψει ακόμα την ταυτότητά της δημόσια. Αφήνει εσκεμμένα στοιχεία για την θηλυκότητά της στα κοινωνικά μέσα ώστε να «συνηθίσει» ο κόσμος την ταυτότητά της σιγά-σιγά και να μην απωθηθούν απότομα. Πιστεύει ότι η ψυχολογική υποστήριξη της οικογένειας είναι κρίσιμη για άτομα σαν την ίδια και η διάδοση πληροφοριών για το βιολογικό και κοινωνικό φύλο και τη σεξουαλικότητα στις οικογένειες, ιδίως σε αγροτικές περιοχές, είναι απαραίτητη. Αυτή η άποψη έχει απήχηση στη Moumita, η οποία πιστεύει πως η αποδοχή πρέπει να ξεκινά από την οικογένεια. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να αλλάξει η νοοτροπία της κοινωνίας.

Όπως μου είπε ο Shomundo, ένας άνδρας παγιδευμένος σε ένα γυναικείο σώμα: «Πώς θα ένιωθες, αν παγιδευόσουν σε ένα αεροστεγές κουτί; Νιώθω εξίσου αποπνικτικά όλη μου τη ζωή. Ξέρεις τι; Αν μας δείχνατε έστω και λίγη αγάπη, θα μπορούσαμε να ζούμε με πληρότητα για το υπόλοιπο της ζωής μας!».

Το άτομο, που υπέθεσε πως ήμουν τρανς, έφυγε τελικά από την εκδήλωση χωρίς να γνωρίζει την ταυτότητά μου. Σκόπιμα δεν προσπάθησα να του αλλάξω τη γνώμη του για εμένα εκείνη τη μέρα. Δεν ήθελα να «περιθωριοποιήσω» τους τρανς συντρόφους μου στο Μπαγκλαντές με την ταυτότητα-προνόμιο που κατέχω, ειδικά καθώς το να μιλάνε για τους εαυτούς τους θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια και την αξιοπρέπειά τους.

Ονειρεύομαι ένα συμπεριληπτικό μέλλον, που καλλιεργεί την ευγένεια και την ανοχή προς όλες τις ζωές. Στην εποχή των κοινωνικών μέσων, όπου είναι τόσο εύκολο να εξαπλώσουμε το μίσος και την παραπληροφόρηση σαν πυρκαγιά, πιστεύω ότι είναι σημαντικό να έχουμε το κουράγιο να αμφισβητούμε τις εικασίες μας και να έχουμε την ενσυναίσθηση να βλέπουμε τον άνθρωπο πίσω από μια ιδέα, που μπορεί να ακούγεται αρχικά εξωγήινη. Είναι αναγκαίο να βγούμε έξω από τις «φούσκες» μας και να προσπαθήσουμε να δούμε ότι το φύλο μπορεί να μην είναι επιλογή όπως το γούστο μας στο φαγητό ή τα ρούχα, κάτι που οι άνθρωποι μπορούν να αποκτήσουν ή να αλλάξουν. Αν το φύλο ήταν επιλογή, πιθανότατα κανένα άτομο με ανδρικό σώμα δεν θα ονειρευόταν να ζήσει σαν μια γυναίκα και καμία γυναίκα δεν θα βίωνε τόσα δεινά για να αναγνωριστεί ως άνδρας σε μια ετεροκανονική, πατριαρχική κοινωνία όπως η δική μας.