Διαδηλωτές στο Αλμάτι κρατώντας αφίσες που γράφουν: «Τοκάγιεφ, πάρε [ξένους] στρατιώτες! Είμαστε φιλήσυχοι άνθρωποι!!! Είμαστε απλοί άνθρωποι, δεν είμαστε τρομοκράτες!!!” επί Qandy Qantar. Στιγμιότυπο από το κανάλι YouTube CurrentTimeTV. Δίκαιη χρήση.

Ενώ τα αρχικά αιτήματα επικεντρώθηκαν αποκλειστικά στις κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, γρήγορα προστέθηκαν πολιτικά συνθήματα, το πιο διάσημο από τα οποία ήταν: «Σαλ, κετ!» [Γέρο, φύγε!]. Απευθυνόταν στον Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, ο οποίος έγινε πρόεδρος του ανεξάρτητου Καζακστάν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Παρά το γεγονός ότι, το 2019, ο Ναζαρμπάγιεφ παραιτήθηκε οικειοθελώς από την προεδρική θέση και παρέδωσε τα ηνία στον σημερινό πρόεδρο, τον Κασίμ-Τζομάρτ Τοκάγιεφ, ο Ναζαρμπάγιεφ διατήρησε τον έλεγχο σημαντικών θέσεων: πρώτα απ’ όλα, παρέμεινε επικεφαλής του Συμβουλίου Ασφαλείας της χώρας. Αυτό έδωσε στον πληθυσμό και σε ορισμένους ειδικούς αιτίες να πιστεύουν ότι η αλλαγή εξουσίας ήταν επιφανειακή και οι πραγματικοί μοχλοί διακυβέρνησης της χώρας παρέμειναν στον Ναζαρμπάγιεφ και τα μέλη της οικογένειάς του, που κατείχαν υψηλές θέσεις σε μεγάλες εταιρείες και κυβερνητικά όργανα.

Στις περισσότερες πόλεις, οι διαμαρτυρίες είχαν μικρή επίδραση στη συνήθη ρουτίνα της ζωής. Ωστόσο, το Αλμάτι βυθίστηκε σε αναταραχές ανάμεικτες με συγκεντρώσεις και λεηλασίες. Ορισμένοι διαδηλωτές κατέλαβαν το κτίριο της διοίκησης της πόλης και την τοπική κατοικία του προέδρου και προκάλεσαν σημαντικές ζημιές σε αυτά τα κτίρια πυρπολώντας τα, ενώ άλλοι προσπάθησαν να μεταφέρουν ειρηνικά τα αιτήματά τους στις Αρχές. Στις 5 Ιανουαρίου, ο Τοκάγιεφ απηύθυνε έκκληση στα κράτη μέλη του Οργανισμού Συλλογικής Συνθήκης Ασφάλειας (CSTO), που ηγείται η Μόσχα, ζητώντας να βοηθήσουν στην επίλυση της κατάστασης στη χώρα αποκαλώντας τους διαδηλωτές «διεθνείς τρομοκράτες». Περισσότεροι από 2.000 στρατιώτες από τη Λευκορωσία, τη Ρωσία, το Κιργιστάν, το Τατζικιστάν και την Αρμενία έφτασαν στο Καζακστάν υπό τον CSTO για να προστατεύσουν κρίσιμα σημεία υποδομής.

Το βράδυ της 6ης Ιανουαρίου 2022 ξεκίνησε μια αντιτρομοκρατική επιχείρηση στο Αλμάτι. Σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες, άτομα με στρατιωτικές στολές άνοιξαν πυρ εναντίον ειρηνικών διαδηλωτών στην κεντρική πλατεία της πόλης την επόμενη μέρα. Στις 7 Ιανουαρίου, ο Τοκάγιεφ είπε ότι υπήρχαν «20.000» τρομοκράτες και διέταξε τις δυνάμεις ασφαλείας για «πυρ στο ψαχνό». Η ολοκλήρωση της αντιτρομοκρατικής επιχείρησης ανακοινώθηκε μόλις στις 13 Ιανουαρίου. Σύμφωνα με τις αρχές, 225 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους αυτές τις λίγες ημέρες, αλλά δημοσιογράφοι και ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων πιστεύουν ότι ο αριθμός αυτός είναι υποτιμημένος.

Πορτρέτο του Daniyar Moldabekov. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Το Global Voices μίλησε με έναν από τους πιο διάσημους ανεξάρτητους δημοσιογράφους στο Καζακστάν, τον Daniyar Moldabekov, ο οποίος ερευνά το ζήτημα του Qandy Qantar τα τελευταία δύο χρόνια καλύπτοντας ενεργά τις ιστορίες των επιζώντων. Στις αρχές Ιανουαρίου 2024, ανακοίνωσε την κυκλοφορία του βιβλίου του με τίτλο «God-Yanvar» («Το έτος του Γενάρη»). Σε αυτό, μοιράζεται ρεπορτάζ από τους χώρους των διαδηλώσεων και συνεντεύξεις με επιζώντες της πολιτικής καταστολής που ακολούθησε. Ωστόσο, μετά από δύο εβδομάδες, ο Moldabekov ανακοίνωσε ότι το τυπογραφείο αρνήθηκε να τυπώσει το βιβλίο του λόγω της προσοχής των Αρχών.

Ramil Niyazov-Adyldzhyan (RNA): Η άρνηση εκτύπωσης του βιβλίου σας είναι λογοκρισία από τις δυνάμεις ασφαλείας ή αυτολογοκρισία από τυπογραφεία για να μην «ταράξουν τα νερά» και να μην παραβιάσουν το status quo;

Данияр Молдабеков (ДМ): 5 января я сообщил о предзаказе своей книги – в тот же день мне написал директор издательства: «Акимат вышел на наше руководство, сказав, что к нам обратились из КНБ с просьбой предоставить аннотацию книги и контакт автора». Потом одна площадка, несмотря на договорённости, отказалась проводить презентацию. Через 2 недели мне звонят из издательства и говорят: «В типографию обратились представители правоохранительных органов с просьбой дать почитать текст». На следующий день я узнаю, что, со слов издателей, все типографии отказались печатать мою книгу, несмотря на то, что количество предзаказов моей книги чуть ли в первый же день побил их прошлый рекорд – предзаказы на мемуары Назарбаева. Всё это «дичь» короче, особенно на фоне заявлений Токаева о том, что в Казахстане нет цензуры. Я не вижу разницы между Назарбаевым и Токаевым – режим как был авторитарным, так и остался. 

Daniyar Moldabekov (DM): Στις 5 Ιανουαρίου, ανακοίνωσα την προπαραγγελία του βιβλίου μου. Την ίδια μέρα, ο διευθυντής του εκδοτικού οίκου μου έγραψε: «Οι Αρχές του Akimat επικοινώνησαν με τη διοίκησή μας λέγοντας ότι η Επιτροπή Εθνικής Ασφάλειας μας είχε προσεγγίσει ζητώντας να παράσχουμε έναν σχολιασμό του βιβλίου και την επαφή του συγγραφέα». Στη συνέχεια, ένας χώρος, παρά τις συμφωνίες, αρνήθηκε να  ραγματοποιήσει παρουσίαση. Μετά από δύο εβδομάδες, με κάλεσαν από τον εκδοτικό οίκο και μου είπαν: «Εκπρόσωποι των υπηρεσιών επιβολής του νόμου επικοινώνησαν με το τυπογραφείο ζητώντας να τους αφήσουν να διαβάσουν το κείμενο». Την επόμενη μέρα ανακάλυψα ότι, σύμφωνα με τους εκδότες, όλα τα τυπογραφεία αρνήθηκαν να τυπώσουν το βιβλίο μου, παρόλο που ο αριθμός των προπαραγγελιών για το βιβλίο μου σχεδόν την πρώτη μέρα έσπασε το προηγούμενο ρεκόρ τους, τις προπαραγγελίες για τα απομνημονεύματα του Ναζαρμπάγιεφ. Όλα αυτά είναι ένα «παιχνίδι», με λίγα λόγια, ειδικά με φόντο τις δηλώσεις του Τοκάγιεφ ότι δεν υπάρχει λογοκρισία στο Καζακστάν. Δεν βλέπω τη διαφορά μεταξύ Ναζαρμπάγιεφ και Τοκάγιεφ. Το καθεστώς ήταν και παραμένει αυταρχικό.

RNA: Μπορούμε να πούμε ότι καταλαβαίνουμε με ακρίβεια τι συνέβη κατά τη διάρκεια του Qandy Qantar;

ДМ: Конечно, только надо понимать, где и когда. В Алматы кто-то митинговал на площади и требовал политических реформ, и погиб в результате расстрела или же был запытан после, а кто-то грабил магазины. Параллельно с искренними мирными протестами гражданского населения, чья цель была надежда на перемены, была какая-то грызня в верхах – например, мы видим, что после Қаңтара Назарбаев начал реально терять власть. Поэтому тогда было много всего: и расстрелы, и пытки, и игра элит какая-то, и вдохновляющие примеры гражданской солидарности, и вера в лучшее будущее, и это всё я пытался передать в своей книге. В отличии от гос. пропаганды – на телеканале Хабар недавно вышел документальный фильм про Қаңтар, и там всё преподносится исключительно как попытка гос. переворота (но кто именно за ней стоит не называется). 

DM: Φυσικά, απλά πρέπει να καταλάβεις το πού και το πότε. Στο Αλμάτι, κάποιος διαδήλωσε στην πλατεία και ζήτησε πολιτικές μεταρρυθμίσεις και πέθανε ως αποτέλεσμα της εκτέλεσης ή βασανίστηκε στη συνέχεια και κάποιος λήστεψε καταστήματα. Παράλληλα με τις ειλικρινείς ειρηνικές διαμαρτυρίες του άμαχου πληθυσμού, που στόχος τους ήταν η ελπίδα για αλλαγή, υπήρχε κάποιου είδους τσακωμός στην κορυφή. Παραδείγματος χάριν, βλέπουμε ότι ο Ναζαρμπάγιεφ άρχισε να χάνει την εξουσία μετά τον Qandy Qantar. Επομένως, υπήρχαν πολλά πράγματα τότε: εκτελέσεις, βασανιστήρια, κάποιο είδος παιχνιδιού της ελίτ, εμπνευσμένα παραδείγματα πολιτικής αλληλεγγύης και πίστης σε ένα καλύτερο μέλλον. Προσπάθησα να τα μεταφέρω όλα αυτά στο βιβλίο μου, κάτι που δεν μοιάζει με την κρατική προπαγάνδα που εμφανίζεται στο νέο ντοκιμαντέρ για τον Qandy Qantar, που κυκλοφόρησε πρόσφατα στο τηλεοπτικό κανάλι Khabar. Όλα εκεί παρουσιάζονται αποκλειστικά ως απόπειρα ανατροπής της κυβέρνησης, αλλά δεν υπάρχουν πληροφορίες για το ποιος ακριβώς ήταν πίσω από αυτό.

RNA: Από τη σκοπιά της διεθνούς πολιτικής, το πιο σημαντικό γεγονός κατά τη διάρκεια του Ματωμένου Γενάρη ήταν η πρώτη και μέχρι στιγμής η μοναδική ανάπτυξη των στρατευμάτων του CSTO. Πώς αξιολογείτε τον ρόλο τους στα γεγονότα του Ιανουαρίου;

ДМ: Крайне негативно, потому что это неприемлемо, когда вооружённые иностранцы – и неважно, как они называются: ОДКБ, НАТО, ООН – по твоей земле ходят. Необходимости в их присутствии не было. Более того, во время работы над книгой я сталкивался с людьми, бывшими в Алматы на площади Республики 6-го января, которые решили не пытаться убежать подальше от летящих в них пуль, а спрятаться и провести ночь в торговом центре “Алмалы” [на той же площади]. Они утверждают, что слышали армянскую и кыргызскую речь, а говор того русского языка, на котором говорили между собой некоторые солдаты, был явно не местный. Причём, мне также разные люди говорили, что видели ОДКБ в центре города, а не только возле гос. объектов. Пусть читатели сами судят о достоверности рассказов моих собеседников. По-моему, просто один авторитарный режим помог другому авторитарному режиму. 

DM: Εξαιρετικά αρνητικά, γιατί είναι απαράδεκτο να περπατούν στη γη σου ένοπλοι ξένοι. Και δεν έχει σημασία πώς ονομάζονται: CSTO, ΝΑΤΟ, ΟΗΕ. Δεν χρειαζόταν η παρουσία τους. Επιπλέον, ενώ εργαζόμουν για το βιβλίο, συνάντησα ανθρώπους, που βρίσκονταν στην κεντρική πλατεία του Αλμάτι στις 6 Ιανουαρίου. Αποφάσισαν να μην προσπαθήσουν να ξεφύγουν από τις σφαίρες που τους πετούσαν και πέρασαν τη νύχτα κρυμμένοι στο εμπορικό κέντρο «Almaly» που βρίσκεται στο το ίδιο τετράγωνο. Ισχυρίζονται ότι άκουσαν αρμένικα και κιργίζικα και η διάλεκτος των ρωσικών, που μιλούσαν μερικοί στρατιώτες μεταξύ τους, σαφώς δεν ήταν τοπική. Διάφοροι μου είπαν επίσης ότι είδαν CSTO στο κέντρο της πόλης και όχι μόνο κοντά στα κρίσιμα αντικείμενα υποδομής έξω από το κέντρο της πόλης, όπως ισχυρίζονται οι Αρχές. Ας κρίνουν μόνοι τους οι αναγνώστες την αξιοπιστία των ιστοριών των συνομιλητών μου. Κατά τη γνώμη μου, απλώς ένα αυταρχικό καθεστώς βοήθησε ένα άλλο αυταρχικό καθεστώς.

RNA: Παρά την τεράστια σημασία του Ματωμένου Γενάρη, δεν καλύπτεται συχνά από κρατικά κανάλια. Τι πιστεύετε για αυτό;

ДМ: Властям мусолить эту тему не надо, потому что им-то это зачем? Они людей убивали, пытали – зачем? Государству это просто не нужно: они знают, что значительная часть населения сама всё видела и сама всё понимает. Властям некого переубеждать: люди смирились с пытками и убийствами – даже многие из тех, кто от них пострадал, тоже смирились. Никто ничего от властей не требует, вот они и не отвечают. 

DM: Οι Αρχές δεν χρειάζεται να επιμείνουν σε αυτό το θέμα, γιατί να το κάνουν; Σκότωσαν ανθρώπους, τους βασάνισαν – γιατί να το ξαναμελετήσουν αυτό; Το κράτος απλά δεν το χρειάζεται: γνωρίζουν ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού τα έχει δει όλα μόνο του και τα καταλαβαίνει όλα μόνο του. Οι Αρχές δεν χρειάζεται να πείσουν κανέναν: οι άνθρωποι έχουν παραιτηθεί από υποθέσεις βασανιστηρίων και δολοφονιών, ακόμη και πολλοί από αυτούς που υπέφεραν από αυτά έχουν παραιτηθεί. Κανείς δεν απαιτεί τίποτα από τις Αρχές, οπότε δεν ανταποκρίνονται.