Φωτογραφία τραβηγμένη στην Οδησσό τον Οκτώβριο του 2022. Το πανό γράφει: «Αν αγγίξεις τη μαμά, η μαμά θα σε θάψει». Ο όρος «ΜΑΜΑ» αναφέρεται εδώ στην Οδησσό γνωστή ως Οντέσα-Μάμα, ενώ το βυθιζόμενο σκάφος είναι μια αναφορά στην επιτυχία της Ουκρανίας να καταρρίψει ένα από τα μεγαλύτερα στρατιωτικά πλοία της Ρωσίας στις 14 Απριλίου 2022.  Φωτογραφία από τον Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Τα πρώτα δέκα χρόνια της ζωής μου, η πολυεθνική μου οικογένεια περιπλανιόταν στη Σοβιετική Ένωση, την Τσεχοσλοβακία και τη Γαλλία. Όσο μετακομίζαμε, μάθαινα γλώσσες, που συνεχίζουν να διαμορφώνουν ό,τι είμαι μέχρι σήμερα. Μια από αυτές είναι και τα ρώσικα. Απορρόφησα επίσης πολιτιστικά πρότυπα καθ’ οδόν. Λατρεύω την ανεκτικότητα. 

Όταν ζούσαμε στην Τασκένδη τη δεκαετία του '70, η ανοχή είχε ένα συγκεκριμένο και άκρως πολιτικό όνομα: Дружба народов (ντρούζμπα ναρόντοφ) ή  «αδελφότητα των εθνών». Αυτές οι δύο λέξεις αναπτύχθηκαν ασταμάτητα σε σχολικά εγχειρίδια, αφίσες στους δρόμους, τηλεοπτικές ειδήσεις και ομιλίες σε επίσημες εκδηλώσεις. Η σοβιετική πραγματικότητα σύντομα με δίδαξε, όμως, ότι εκτός από το σύνθημα και την εκλεπτυσμένη γλώσσα του, οι εθνοτικές συκοφαντίες ήταν εξίσου μέρος της καθημερινής ζωής: στο παζάρι, σε φίσκα λεωφορεία, σε μεγάλες ουρές για γάλα και στα συνοριακά περάσματα.

Αναμνηστική πλάκα στην Οδησσό που υπενθυμίζει στους πεζούς ότι ο συγγραφέας Γίντις Σολέμ Αλέιχεμ ζούσε στην Οδησσό. Φωτογραφία τραβηγμένη το 2018 από τον Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Κι όμως, αυτή η ίδια καθημερινότητα μου έδειξε ότι οι άνθρωποι παντρεύονταν μεταξύ τους. Στην Οδησσό, όπου μετακομίσαμε το 1979, οι φίλοι και οι γείτονές μας προέρχονταν από μικτές  οικογένειες Καράιμ-Γερμανών, Ρώσων-Αρμενίων, Ουκρανών-Εβραίων, Ελλήνων-Μολδαβών. Όταν παρακολουθούσαμε καθημερινά ταινίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην τηλεόραση — δεν υπήρχε και μεγάλη επιλογή — όλοι μοιράζονταν τις ίδιες ιστορίες των γονιών τους, που πολέμησαν την εισβολή των Ναζί στη Σοβιετική Ένωση, επειδή, να, ντρούζμπα ναρόντοφ.

Στις 24 Φεβρουαρίου 2022, όταν οι παγκόσμιες ειδήσεις έσκασαν με τη φράση «Η Μόσχα βομβαρδίζει το Κίεβο», αμφέβαλα για τη δική μου λογική. Όταν είδα εικόνες καταστροφής, ανθρώπων που κρύβονταν στο μετρό, με γιαγιάδες και τις γάτες τους, αμφέβαλα για τα μάτια μου. Αμφιβάλλω για την ίδια τη βάση της γλώσσας, γιατί οι τίτλοι συνδύαζαν λέξεις, που δεν φαίνεται να έχουν νόημα. Προτάσεις περιέγραφαν πράγματα απλά ασύλληπτα. Μόνο που όλα συνέβησαν, και συνεχίζονται μέχρι σήμερα, με χιλιάδες Ουκρανές γυναίκες, παιδιά, άνδρες, πολίτες και στρατιώτες νεκρούς. Ακρωτηριασμένους. Ορφανούς. Απαχθέντες. Θύματα βιασμού. Βασανισμένους. 

Πέρασα τους πρώτους τρεις μήνες του πολέμου κολλημένος στις ειδήσεις, παρακολουθώντας οκτώ ώρες πλάνα κάθε μέρα, χάνοντας το μεγαλύτερο μέρος του ύπνου μου. Σταμάτησα επίσης να διαβάζω βιβλία, αν και οι φίλοι μου με αποκαλούν βιβλιομανή. Απλά επειδή τα μάτια μου θα διέσαχιζαν τη σελίδα, αλλά δεν θα κρατούσαν τίποτα. Το μυαλό μου συνέχιζε να τρέχει προσπαθώντας να επεξεργαστώ τις ειδήσεις, αναζητώντας κάποια εξήγηση. 

Τελικά, μια μέρα, όλα οδήγησαν σε ένα ασφυκτικό ερώτημα: μπροστά στη γενοκτονία, τι πρέπει να γίνει με εκείνο το τμήμα του εγκεφάλου, που εξακολουθεί να μιλάει ρωσικά καθημερινά;

Πίσω στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του '70, η αλληλεγγύη με τον καταπιεσμένο λαό ήταν ένας ακόμη τρόπος ενσάρκωσης της ανεκτικότητας. Το μαθαίναμε στο σχολείο, το φωνάζαμε στις διαδηλώσεις της Πρωτομαγιάς και το βλέπαμε σε ταινίες, που εξυμνούσαν τη συντροφικότητα με τους μαχητές της ελευθερίας της Κούβας και του Βιετνάμ. Ίσως, ως παιδιά, δεν προσέχαμε ότι ο μεγάλος Σοβιετικός ήρωας, που βοηθούσε στη διάδοση της επανάστασης, δεν ήταν ποτέ Ουζμπέκος ούτε Μπουριάτας ούτε Τσετσένος, αλλά σχεδόν πάντα Ρώσος. Δεν ξέραμε ότι το ίδιο τσαρικό αφήγημα «να φέρουν πρόοδο στους άγριους» απλώς ανακυκλώθηκε από τη σοβιετική προπαγάνδα στο όνομα της «φιλίας των εθνών». Και πράγματι, το να μιλάς ρωσικά δεν ήταν ο καλύτερος τρόπος για να καλλιεργηθεί η ειρήνη και η κατανόηση ανάμεσα σε τόσες πολλές διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, αφού όλοι θα μιλούσαμε την ίδια γλώσσα; 

Γρήγορα ταξίδι στο μέλλον στο 2014. Ο Πούτιν χτίζει ολόκληρο το ψευδοεπιχείρημα για την εισβολή στην ανατολική Ουκρανία και την κατοχή της Κριμαίας στο όνομα της ρωσικής γλώσσας, δηλαδή για να προστατεύσει τους ρωσόφωνους, που φέρονται να απειλούνται και να υφίστανται διακρίσεις από τις Αρχές του Κιέβου. 

Ζευγάρι κάλτσες που γράφει « Любовь-морковь » που σημαίνει «Αγάπη-Καρότο» και είναι ένα ιδίωμα στα ρωσικά που σημαίνει ότι συχνά στη ζωή, η αγάπη έρχεται αλλά τελικά φεύγει. Οι κάλτσες παράγονται στην Οδησσό από μια εταιρεία ρούχων που χρησιμοποιεί χιουμοριστικές ουκρανικές και ρωσικές εκφράσεις ως μέρος του σχεδιασμού της. Φωτογραφία που τραβήχτηκε στην Οδησσό τον Οκτώβριο του 2022 από τον Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Το να είμαι ρωσόφωνος ήταν πάντα χαρά για μένα. Ναι, υπάρχει η ποίηση, αλλά το πιο σημαντικό, υπάρχουν τα καυστικά ανέκδοτα, το παράλογο χιούμορ μιας γλώσσας που διαμορφώθηκε από την αντίσταση στον τσαρισμό, τον αντισημιτισμό, τον σταλινισμό και, για κάποιο διάστημα, και στον πουτινισμό, μέχρι που κατάσχεσε τη ρωσική τηλεόραση, δηλαδή. Μιλούσα ρωσικά ως παιδί στην Τασκένδη, την Οδησσό και τη Μόσχα. Στη συνέχεια ως δημοσιογράφος και ερευνητής στις πόλεις Μπισκέκ, Αλμάτι, Μπακού. Τώρα τα χρησιμοποιώ καθημερινά με φίλους, όταν ζω στην Πράγα ή στο Βερολίνο. Τα ρώσικα που μιλάω αναμειγνύονται με λέξεις στα ουζμπέκικα και στα κιργίζικα, τις γλώσσες δεκάδων ανθρώπων, που δεν θεωρούν τους εαυτούς τους καθόλου Ρώσους. 

Κάθε μέρα του πολέμου, με κάθε φρίκη που γίνεται γνωστή, βλέπω όλο και περισσότερους δίγλωσσους Ουκρανούς να εγκαταλείπουν τα ρωσικά. Οι συγγραφείς αλλάζουν εξ ολοκλήρου γλώσσα και γράφουν στα ουκρανικά. Καμία έκπληξη, φυσικά. Ακούω επίσης εκκλήσεις για ακύρωση της ρωσικής λογοτεχνίας, του ρωσικού πολιτισμού, της ρωσικής παρουσίας σε εκδηλώσεις. Εδώ με πλήττει πολύ το ζήτημα της ανοχής. 

Για να είμαστε σαφείς: πρέπει να ενισχυθεί, να διδαχθεί ευρέως, να παρουσιαστεί η ουκρανική κουλτούρα, να μεταφραστεί η λογοτεχνία της; Φυσικά. Θα πρέπει τα διεθνή μουσεία να αλλάξουν τις ετικέτες τους και να μετονομάσουν τους πίνακες αναλόγως για να σταματήσουν τη διαγραφή του ουκρανικού πολιτισμού; Απολύτως. Εντελώς. Παντού. Σε κάθε γλώσσα. Όχι μόνο επειδή η ουκρανική κουλτούρα παραμένει σε μεγάλο βαθμό αγνοημένη ως αποτέλεσμα δεκαετιών τσαρικής, σοβιετικής και ρωσικής αντι-ουκρανικής προπαγάνδας, αλλά και επειδή είναι όμορφη, εξαιρετικά ποικιλόμορφη, δελεαστική, γεμάτη ταλέντο.  

Εδώ πρέπει να κάνω μια παράκαμψη. Αρκετοί από τους προπαππούδες μου ήταν φυσικοί ομιλητές της οξιτανικής γλώσσας. Σε λιγότερο από δύο γενιές, το συγκεντρωτικό γαλλικό κράτος δαιμονοποίησε την οξιτανική ταυτότητα σε σημείο που, ενώ η γλώσσα μιλούνταν από το 90% των ανθρώπων που ζούσαν στη νότια Γαλλία στις αρχές του 20ού αιώνα, σήμερα ο αριθμός αυτός είναι λιγότερος από 9%. Οι πολιτιστικές προσωπικότητες με οξιτανικό υπόβαθρο εξακολουθούν να αγνοούνται σε μεγάλο βαθμό ή απλώς αρνούνται την ταυτότητά τους στα γαλλικά σχολικά και πανεπιστημιακά προγράμματα σπουδών. Ένα ξεκάθαρο και, δυστυχώς, πολύ επιτυχημένο παράδειγμα αποικισμού, που διεξήχθη από ένα εκπαιδευτικό σύστημα, στο οποίο πέρασα πάνω από δώδεκα χρόνια της ζωής μου. 

Μου πήρε δεκαετίες για να συνειδητοποιήσω πόσο βαθιά ήταν ενσωματωμένη η άρνηση της ταυτότητας όχι μόνο στα σχολικά βιβλία, αλλά τελικά και σε εμένα. Τώρα, μαθαίνω οξιτανικά, διαβάζω βιβλία για την ιστορία και τη λογοτεχνία τους. Θα σταματήσω όμως να διαβάζω γαλλική λογοτεχνία; Όχι. Γιατί; Επειδή πιστεύω ότι η ανταπόκριση σε αυτό που ίσχυε, και εξακολουθεί να ισχύει εν μέρει, μια απαγόρευση με άλλη απαγόρευση δεν θα βοηθήσει.

Προτιμώ να αποδομήσω ό,τι παρουσιάζεται ως σπουδαίο πολιτιστικό σύμβολο, όσο οδυνηρό κι αν είναι. Θα προτιμούσα να αντιμετωπίσω τους εξιδανικευμένους συγγραφείς, που έγραψαν διαφωτιστικά κείμενα, και, επόμενο βήμα, να αναγνωρίσω ότι υιοθέτησαν επίσης τις χειρότερες αποικιακές συμπεριφορές και συμμετείχαν σε τέτοιους λόγους. 

Μήπως οι Ρώσοι ποιητές Πούσκιν, Λέρμοντοφ, Μπρόντσκι έγραψαν απαίσια και ρατσιστικά κείμενα, που στοχεύουν Ουκρανούς, Τσετσένους και πανηγυρίζουν τον ρωσικό ιμπεριαλισμό; Στα σίγουρα. Αυτό πρέπει να γίνει γνωστό, να μελετηθεί και να αποσυσκευαστεί, γιατί τα λόγια τους έχουν εργαλειοποιηθεί και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται από τη Μόσχα σήμερα στην περίπτωση της Ουκρανίας, αλλά και αλλού.

Δεν υπάρχει εύκολο ή ευχάριστο συμπέρασμα να είσαι ρωσόφωνος σήμερα, να παρακολουθείς καθημερινά πιο φρικιαστικές ειδήσεις από την επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία, να ακούς, όσο μπορεί κανείς να το αντέξει, πέντε λεπτά αηδιών, που προέρχονται από το Κρεμλίνο, και να προσπαθείς να συμβιβάσεις αντικρουόμενα συναισθήματα, ταυτότητες και ηθικά ερωτήματα. 

Φωτογραφία που τραβήχτηκε στην Οδησσό τον Οκτώβριο του 2022. Στα αριστερά οι λέξεις στα ουκρανικά λένε “Δόξα στην Ουκρανία”. Στα δεξιά λέει «Ζήτω η Λευκορωσία», στα λευκορωσικά. Φωτογραφία που λήφθηκε από τον Filip Noubel, χρήση με άδεια.

Το άτομο που με έκανε να επιστρέψω στο διάβασμα, μεταξύ άλλων στα ρωσικά, είναι ο Αντρέι Κούρκοφ. Γεννήθηκε κοντά στην Αγία Πετρούπολη, μεγάλωσε και σπούδασε ιαπωνικά στο Κίεβο, υπηρέτησε στον σοβιετικό στρατό στην Οδησσό και τώρα ζει στο Κίεβο. Γράφει ιδιόμορφα και ειρωνικά μυθιστορήματα στα ρωσικά, συμπεριλαμβανομένων, αλλά όχι μόνο, των πολέμων του 2014 και του 2022. Τον Μάιο του 2022, είπε μια φράση που μου έμεινε: η Ουκρανία πρέπει να κατέχει τη ρωσική γλώσσα, γιατί «ο Πούτιν δεν έχει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στη χρήση της ρωσικής γλώσσας». 

Όταν μια αυτοκρατορία καταρρέει, οι πρώην περιφέρειες απελευθερώνουν όχι μόνο τον εαυτό τους, αλλά τελικά και το κέντρο της.