Τα επίπεδα πείνας αυξάνονται στη Βραζιλία | Εικόνα: Luís Gustavo Moreira Carmo / Global Voices

Παρά το γεγονός ότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς τροφίμων στον κόσμο, η Βραζιλία επέστρεψε στον χάρτη πείνας των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), οκτώ χρόνια μετά τη μείωση της επισιτιστικής ανασφάλειας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αφαιρεθεί από τον κατάλογο.

Η μελέτη κατηγοριοποιεί μια χώρα ως χώρα με έλλειψη τροφίμων, όταν πάνω από το 2,5% του πληθυσμού αντιμετωπίζει χρόνια έλλειψη τροφίμων. Στη Βραζιλία, με 214 εκατομμύρια κατοίκους, το εκτιμώμενο ποσοστό είναι 4,1%.

Η έκθεση, που δημοσιεύθηκε στις αρχές Ιουλίου, αναφέρει ότι το 2021 πείνασαν μεταξύ 702 και 828 εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.

Στη Βραζιλία, η συζήτηση για την επισιτιστική ανασφάλεια και την πείνα εντάθηκε με την πανδημία COVID-19, αλλά είχε ήδη επιδεινωθεί τα τελευταία χρόνια: μεταξύ 2019 και 2021, επηρεάστηκαν περισσότεροι από 15 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι, σύμφωνα με τον ΟΗΕ.

Η πείνα σε αριθμούς

Περισσότεροι από 61 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι ζουν σε συνθήκες επισιτιστικής ανασφάλειας, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO). Περισσότεροι από 15 εκατομμύρια αντιμετωπίζουν σοβαρή επισιτιστική ανασφάλεια, όπως επισημαίνει ο ιστότοπος G1.

Η εθνική έκθεση «Olhe para a fome» [Διερεύνηση πείνας], που συντάχθηκε από το Rede Penssan (Βραζιλιάνικο Δίκτυο Έρευνας για την Κυριαρχία και την Ασφάλεια Τροφίμων και Διατροφής) σε συνεργασία με τον Oxfam Brasil και άλλους οργανισμούς, η οποία συνέλεξε στοιχεία μεταξύ Νοεμβρίου 2021 και Απριλίου 2022, περιγράφει επίσης μια ανησυχητική κατάσταση. Η χώρα αντιμετωπίζει μια οπισθοδρόμηση, που μοιάζει με την κατάσταση της δεκαετίας του '90, όταν η πείνα εμφανιζόταν συχνά στις ειδήσεις.

Το 2022, σύμφωνα με τη μελέτη, το 15,5% (33,1 εκατομμύρια άνθρωποι) του πληθυσμού αντιμετώπισε σοβαρή επισιτιστική ανασφάλεια.

Διάγραμμα με τα στατιστικά στοιχεία για την πείνα στη Βραζιλία | Εικόνα: Από την έκθεση «Olhe para a fome». Μετάφραση: «33,1 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι αντιμετωπίζουν πείνα. Περισσότερος από τον μισό πληθυσμό της χώρας – 125,2 εκατομμύρια άνθρωποι – αντιμετωπίζει κάποιου είδους επισιτιστικής ανασφάλειας».

Η δεύτερη εθνική μελέτη για την επισιτιστική ανασφάλεια στο πλαίσιο της πανδημίας COVID-19 στη Βραζιλία, η οποία βασίστηκε στην έκθεση «Διερεύνηση πείνας», ξεκίνησε στις αρχές Ιουνίου και έδειξε ότι το 58,7% του πληθυσμού της Βραζιλίας ζει με κάποιο βαθμό επισιτιστικής ανασφάλειας. 

Η μελέτη Penssan αναφέρει ότι η επισιτιστική ανασφάλεια εμφανίζεται, όταν η διαθεσιμότητα τροφίμων είναι ασταθής, και ταξινομείται σε τρία επίπεδα σοβαρότητας: χαμηλό (αβεβαιότητα σχετικά με την πρόσβαση σε τρόφιμα στο εγγύς μέλλον), μέτριο (ανεπαρκής ποσότητα τροφίμων) και σοβαρό (έλλειψη κατανάλωσης τροφίμων και πείνα).

Η έκθεση διαπίστωσε επίσης ότι οι γυναίκες και οι μαύροι υποφέρουν δυσανάλογα από την πείνα.

Η άνοδος των περισσευμάτων φαγητού

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας και της οικονομικής κρίσης, τα βραζιλιάνικα σούπερ μάρκετ, με στόχο να μειώσουν το κόστος και να ωθήσουν τις πωλήσεις, άρχισαν να πωλούν ακόμη και οστά και κουφάρια ζώων, κάτι που δεν ήταν προηγουμένως σύνηθες στη χώρα.

Στην πολιτεία Σάντα Καταρίνα, ο PROCON, ένας οργανισμός για τα δικαιώματα των καταναλωτών, εξέδωσε σύσταση ότι αυτά τα περισσεύματα φαγητού θα πρέπει να συνεχίσουν να δωρίζονται σε άτομα, που βρίσκονται σε ευάλωτες καταστάσεις, και όχι να πωλούνται. Δήλωσε ότι αυτές οι πωλήσεις αποτελούν παραβίαση του κώδικα προστασίας των καταναλωτών.

Supermercado no Pará vende restos de peixes e imagem repercute nas redes. Em meio a avanço da fome no país, brasileiros recorrem a alimentos como ossos, carcaças de peixes e legumes descartados https://t.co/XqGHSC4EUL#Belem #Para #Peixe #Fome #ossos #Supermercado pic.twitter.com/3FGjowRh63

— Mídia Informal (@MidiaInformal) October 7, 2021

Σούπερ μάρκετ στην πολιτεία Παρά πουλάει περισσεύματα ψαριών και η εικόνα προκαλεί μεγάλη αντίδραση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εν μέσω της αύξησης της πείνας στη χώρα, οι Βραζιλιάνοι καταφεύγουν σε τρόφιμα όπως κόκαλα, αποφάγια ψαριών και πεταμένα λαχανικά

Στο Μπέλο Οριζόντε της πολιτείας Μίνας Ζεράις, και κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2021, άνθρωποι εθεάθησαν να συγκεντρώνονται γύρω από σκουπίδια των σούπερ μάρκετ σε αναζήτηση τροφής. Ο συλλέκτης σκουπιδιών Leandro dos Santos Jesus είπε τότε στον ιστότοπο G1: 

Dói ver né? A gente chega a selecionar lá dentro o que dá para deixar eles pegarem. A situação está difícil para todo mundo e a gente tem que entender a situação.

Πονάει να το βλέπεις, σωστά; Διαλέγουμε ακόμη και τι είναι χρήσιμο εκεί μέσα για να το πάρουμε. Η κατάσταση είναι δύσκολη για όλους και πρέπει να το κατανοήσουμε

Παρόμοιες σκηνές αναφέρθηκαν και σε άλλες περιοχές της χώρας: στη Φορταλέζα, στην πολιτεία Σεαρά, η Sandra Maria de Freitas είπε στο BBC News Brazil:

Meus pés ardem como pimenta. Os calos inflamam, eu raspo com uma lâmina e sigo a vida. Acordo às 4 horas da manhã todos os dias, pego o meu carrinho de mão e venho esperar o caminhão do lixo nesse mesmo ponto, perto da Comunidade dos Trilhos, onde moro.

Τα πόδια μου καίνε σαν τσίλι. Οι κάλοι ερεθίζονται, τους ξύνω με μια λεπίδα και συνεχίζω τη ζωή μου. Ξυπνάω στις 4 το πρωί κάθε μέρα, παίρνω το καροτσάκι μου και έρχομαι να περιμένω το απορριμματοφόρο στο ίδιο σημείο, κοντά στο Comunidade dos Trilhos όπου ζω.

Οπισθοδρόμηση

Το 2014, η είδηση ότι η Βραζιλία εγκατέλειψε τον χάρτη πείνας του ΟΗΕ έγινε πρωτοσέλιδο σε εθνικό επίπεδο. 

Μιλώντας πρόσφατα στο Correio Braziliense, ο Rafael Zavala, ανταποκριτής στη Βραζιλία για τον FAO, τον οργανισμό τροφίμων και γεωργίας του ΟΗΕ, δήλωσε ότι τα νέα στοιχεία ήταν ανησυχητικά:

Existem quatro causas principais da fome: conflitos armados, choques climáticos, choques econômicos e choques sanitários. Atualmente estamos vivendo o que a FAO chama de “tempestade perfeita” para a segurança alimentar, pois estes quatro fatores estão acontecendo ao mesmo tempo em alguns lugares do mundo.

Υπάρχουν τέσσερις κύριες αιτίες της πείνας: ένοπλες συγκρούσεις, κλιματικές διαταραχές, οικονομικές διαταραχές και διαταραχές της δημόσιας υγείας. Σήμερα βιώνουμε αυτό που ο FAO αποκαλεί «τέλεια καταιγίδα» για την επισιτιστική ασφάλεια, καθώς οι τέσσερις αυτοί παράγοντες συμβαίνουν ταυτόχρονα σε ορισμένα μέρη του κόσμου.

Μεταξύ του 2004 και του 2013, εφαρμόστηκαν πολιτικές για τον τερματισμό της φτώχειας και των δυσχερειών στη Βραζιλία και μείωσαν την πείνα σε λιγότερο από το μισό του αρχικού ποσοστού: από το 9,5% στο 4,2%, σύμφωνα με την έκθεση «Διερεύνηση πείνας».

Το 2010, η έκθεση, που συντάχθηκε από τη ΜΚΟ Active Aid, κατέταξε τη Βραζιλία στην πρώτη θέση μεταξύ των αναπτυσσόμενων χωρών με τις πιο αποτελεσματικές πολιτικές για τη μείωση της πείνας.

Η κατάργηση ορισμένων από αυτές τις πολιτικές ενδέχεται να έχει επηρεάσει την τρέχουσα κατάσταση. Σύμφωνα με τη μελέτη της Oxfam, της Rede Penssan και άλλων, «η κακή δημόσια διαχείριση της πανδημίας στη Βραζιλία αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα αυτής της προϋπάρχουσας κατάστασης»:

Está evidente que a reativação da economia é insuficiente para o combate à fome. É preciso ir além, garantindo os direitos — entre eles a alimentação adequada, a preservação ambiental e a promoção do bem estar — de forma equânime a toda a população brasileira.

Είναι προφανές ότι η οικονομική αναζωογόνηση δεν αρκεί για να ξεπεραστεί η πείνα. Είναι απαραίτητο να προχωρήσουμε περισσότερο και να εγγυηθούμε τα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων της επαρκούς διατροφής, της προστασίας του περιβάλλοντος και της προώθησης της ευημερίας, με δίκαιο τρόπο σε ολόκληρο τον πληθυσμό της Βραζιλίας.

Ο Walter Belik είναι οικονομολόγος και ιδρυτής του Ινστιτούτου Μηδενικής Πείνας, το οποίο υποστηρίζει πολιτικές για τη μείωση της πείνας. Μιλώντας στην εφημερίδα Folha de São Paulo, εξήγησε ότι οι λόγοι που οδήγησαν στην κρίση πείνας υπερβαίνουν τον COVID-19 και περιλαμβάνουν άλλες κρίσεις και αυξήσεις τιμών:

Não dá para atribuir a fome só à Covid, pois se tivéssemos uma rede de proteção social em funcionamento, não teríamos um quadro tão complicado quanto o que estamos vivendo […] Boa parte da crise de desabastecimento e alta de preços em 2020 tem a ver com a ideia de que o Brasil não precisa de estoques reguladores de alimentos, o que é absurdo não só do ponto de vista de segurança alimentar, mas nacional. O país depender de importações e da variação de preços internacionais é absurdo, diante do quadro de abundância que temos no Brasil.

Δεν μπορούμε να αποδώσουμε την πείνα μόνο στον COVID, διότι, αν είχαμε ένα λειτουργικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, δεν θα είχαμε μια τόσο περίπλοκη κατάσταση, όπως αυτή που αντιμετωπίζουμε […] Ένα μεγάλο μέρος της κρίσης των ελλείψεων και των υψηλών τιμών το 2020 συνδέεται με την ιδέα ότι η Βραζιλία δεν χρειάζεται αποθέματα τροφίμων, κάτι που είναι παράλογο όχι μόνο από την άποψη της επισιτιστικής ασφάλειας, αλλά [και] από την άποψη της εθνικής [πολιτικής]. Η εξάρτηση της χώρας από τις εισαγωγές και τη διακύμανση των διεθνών τιμών είναι παράλογη, δεδομένης της αφθονίας [των πόρων] που έχουμε στη Βραζιλία.

Υπό την κυβέρνηση Μπολσονάρου, το Συμβούλιο Επισιτιστικής και Διατροφικής Ασφάλειας (Consea) διαλύθηκε, όπως και το Bolsa Familia, ένα πρόγραμμα για τη βοήθεια οικογενειών με χαμηλό εισόδημα. Στη θέση του δημιουργήθηκε το Auxílio Brasil, το οποίο παρείχε 400 R$ (περίπου 77 δολάρια ΗΠΑ) στους δικαιούχους. Με την ανανέωσή του, το ποσό πρόκειται να αυξηθεί, αλλά μόνο μέχρι τον Δεκέμβριο του 2022.

Κοινωνική πρόνοια 

Η ιστορικός Denise de Sordi επεσήμανε τις διαφορές στις αλλαγές στην κοινωνική πρόνοια στο podcast Café da Manhã της εφημερίδας Folha de São Paulo:

As condicionalidades do programa Bolsa Família eram condicionalidades no âmbito da saúde e da educação, ou seja: acompanhamento do estado nutricional das crianças, das famílias, acompanhamento das vacinas […] e o acompanhamento em educação: frequência escolar, se as crianças e os jovens estavam na escola […] ou seja, as condicionalidades eram como contra-partidas ao recebimento do benefício.

Οι όροι του προγράμματος Bolsa Família ήταν όροι στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης, δηλαδή η παρακολούθηση της διατροφικής κατάστασης των παιδιών και των οικογενειών, η παρακολούθηση των εμβολίων […] και η παρακολούθηση της εκπαίδευσης: φοίτηση στα σχολεία, [έλεγχος] αν τα παιδιά και οι νέοι πήγαιναν σχολείο […] Με άλλα λόγια, οι όροι ήταν κάτι σαν αντιστάθμισμα στη λήψη της βοήθειας.

Για την ίδια, ενώ θεωρητικά το πρόγραμμα Auxílio Brasil συνεχίζει αυτούς τους όρους, τα Κέντρα Παραπομπής Κοινωνικής Βοήθειας (CRAS) έχουν πλέον αποδυναμωθεί, πράγμα που σημαίνει ότι η παρακολούθηση αυτή δεν είναι πλέον τακτική και συνεχής.

Δήλωσε ότι αυτό επηρεάζει τη διαχείριση του τρέχοντος καθεστώτος, γεγονός που επιδεινώνει τα επίπεδα ανισότητας και πείνας:

O Auxílio Brasil vai se mostrando um programa desenvolvido e planejado de forma bastante cambaleante quando a gente pensa nos parâmetros de eficiência e atendimento à população que nós tínhamos, por exemplo, com o Bolsa Família.

Το Auxílio Brasil αποδεικνύεται ότι είναι ένα πρόγραμμα, που αναπτύχθηκε και σχεδιάστηκε με έναν μάλλον ασταθή τρόπο, αν αναλογιστούμε τα πρότυπα αποτελεσματικότητας και εξυπηρέτησης του πληθυσμού που είχαμε, για παράδειγμα, με το Bolsa Família.

Προσιτά εστιατόρια

Η ζήτηση για φθηνά γεύματα αυξήθηκε με αυτές τις κρίσεις. Οι οικογένειες στρέφονται σε προσιτά εστιατόρια με γεύματα για 1 δολάριο (περίπου 0,19 δολάρια ΗΠΑ). Πρόκειται για δημόσιες εγκαταστάσεις, που έχουν ως στόχο να βοηθήσουν τους ανθρώπους σε ευάλωτες καταστάσεις.

Ο José Carlos da Silva είναι χτίστης και πηγαίνει στο εστιατόριο «Bom Prato» στην Ανατολική Ζώνη του Σάο Πάολο για πάνω από ένα χρόνο. Όταν ρωτήθηκε γιατί συνεχίζει να πηγαίνει εκεί από το πρόγραμμα Profissão Repórter της Rede Globo, απάντησε στις 12 Ιουλίου:

Aqui é onde é que tá salvando a gente, né? Porque, para comer um pedacinho de carne, só aqui mesmo.

Αυτό είναι που μας σώζει, σωστά; Επειδή, για να φάμε λίγο κρέας, αυτό είναι το μόνο μέρος.