Εικονογράφηση: Connectas

Αυτό το άρθρο γράφτηκε από τον Carlos Gutiérrez για το Connectas και το επιμελήθηκε και αναδημοσίευσε το Global Voices στο πλαίσιο συμφωνίας ΜΜΕ.

Όταν ο Πέδρο Καστίγιο απομακρύνθηκε από την προεδρία του Περού, αφού προσπάθησε να διαλύσει το Κογκρέσο, οι New York Times αποκάλυψαν ότι, αντιμέτωπες με λαϊκές διαμαρτυρίες, οι δυνάμεις ασφαλείας πυροβόλησαν με τουφέκια και προκάλεσαν «τον θάνατο άοπλων ανθρώπων εκατοντάδες μέτρα μακριά». Διάφορες οργανώσεις και ΜΜΕ χαρακτήρισαν αυτές τις πράξεις ως υπερβολικές.

Αλλά το θέμα ξεπέρασε πολύ τη χρήση βίας. Η Διεθνής Αμνηστία, στην πρόσφατη έκθεσή της για τον Θανατηφόρο Ρατσισμό, που βασίζεται σε 25 τεκμηριωμένες περιπτώσεις, δηλώνει ότι «οι καταγεγραμμένοι θάνατοι κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων υποδηλώνουν έντονη ρατσιστική προκατάληψη εκ μέρους των περουβιανών Αρχών» και ότι, από αυτήν την ομάδα, τουλάχιστον 20 θάνατοι έχουν τα χαρακτηριστικά μιας «εξώδικης εκτέλεσης», όλοι τους στις πόλεις Ανταχουάιλας, Τσιντσέρος, Αγιακούτσο, Τζουλιάκα και Λίμα. Η έκθεση αναφέρεται στο γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των διαδηλωτ(ρι)ών προερχόταν από τις αυτόχθονες περιοχές της χώρας.

Ο ρατσισμός είναι ένα σημαντικό ζήτημα στο Περού. Σύμφωνα με στοιχεία από το Υπουργείο Πολιτισμού του Περού, το 57% του πληθυσμού πιστεύει ότι ο αυτόχθονος ή γηγενής πληθυσμός του Αμαζονίου υφίσταται διακρίσεις λόγω του τρόπου ομιλίας του, της ένδυσής του και των σωματικών του χαρακτηριστικών, ενώ το 60% του πληθυσμού θεωρεί ότι ο αφροπερουβιανός πληθυσμός υφίσταται διακρίσεις λόγω του χρώματος του δέρματός τους, των σωματικών τους χαρακτηριστικών και επειδή συνδέονται με το έγκλημα.

Στην πραγματικότητα, αυτό το θέμα υπερβαίνει κατά πολύ τα περουβιανά σύνορα. Είναι μια επιβλαβής ιδεολογία σε όλες τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπου, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, ένας στους τέσσερις ανθρώπους προσδιορίζεται ως αφρο-απόγονος και αποτελεί μέρος της «πιο αόρατης μειονότητας στη Λατινική Αμερική». Αυτή η οργάνωση αναφέρει ότι 133 εκατομμύρια άνθρωποι ανήκουν σε αυτήν την κοινωνική ομάδα, η πλειοψηφία στη Βραζιλία, τη Βενεζουέλα, την Κολομβία, την Κούβα, το Μεξικό και τον Ισημερινό.

Πρόκειται για παράδοξο, καθώς Λατινοαμερικανοί/ές υφίστανται επίσης ρατσιστικές επιθέσεις σε άλλα μέρη του κόσμου. Ένα τέτοιο περιστατικό έγινε παγκοσμίως γνωστό στα μέσα Μαΐου του 2023, με τον Βραζιλιάνο ποδοσφαιριστή Βινίσιους Τζούνιορ από τη Ρεάλ Μαδρίτης. Συνέβη κατά τη διάρκεια ενός αγώνα με τη Βαλένθια στο στάδιο Mestalla, όταν πολλοί θεατές εκτόξευσαν ρατσιστικές προσβολές εναντίον του σταρ αθλητή. Το σκάνδαλο ήταν τεράστιο. Αυτή ήταν η δέκατη περίπτωση φυλετικής παρενόχλησης του Βινίσιους.

Αργότερα, στα κοινωνικά δίκτυα, ο παίκτης δήλωσε ότι ο ρατσισμός στο ποδόσφαιρο είναι συχνός και τόσο η Ισπανική Λίγκα (La Liga) όσο και η Ομοσπονδία τον θεωρούν φυσιολογικό. «Το πρωτάθλημα, που κάποτε ανήκε στους Ροναλντίνιο, Ρονάλντο, Κριστιάνο και Μέσι, τώρα ανήκει στους ρατσιστές», έγραψε στο Twitter. Από την πλευρά της, η Ρεάλ Μαδρίτης εξέδωσε ανακοίνωση, στην οποία ανέφερε ότι είχε φτάσει στη Γενική Εισαγγελία για να καταγγείλει «τέτοιες επιθέσεις» ως «έγκλημα μίσους», που συνιστά «άμεση επίθεση στο μοντέλο συνύπαρξης του κοινωνικού μας και δημοκρατικού κράτους νομικής διακυβέρνησης».

Η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική αφηγούνται την ιστορία τους μέσω πράξεων διακρίσεων και ρατσισμού, επειδή αποτελούν «συστατικό μέρος των προβλημάτων της περιοχής», γράφουν οι ερευνητές Álvaro Bello και Marta Rangel στο CEPAL Review. Εξηγούν ότι αυτή η κατάσταση είχε συνέπειες «φτώχειας, αποκλεισμού και ανισότητας στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων», ειδικά σε κοινότητες ιθαγενών και Aφρικανών απογόνων. Επισημαίνουν ότι τα κράτη της Λατινικής Αμερικής αντιμετωπίζουν τεράστια πρόκληση όχι μόνο από οικονομικής πλευράς, αλλά και από την άποψη της δημοκρατικής προόδου και των κρατικών μεταρρυθμίσεων.

Μια άλλη περίπτωση με μεγάλη δημοσιότητα είναι αυτή της αντιπροέδρου της Κολομβίας, Φράνσια Μάρκεζ, η οποία έχει καταγγείλει ρατσιστικές επιθέσεις εναντίον της. Μια τέτοια επίθεση έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια διαμαρτυρίας μπροστά από το Κολομβιανό Κογκρέσο στις 22 Σεπτεμβρίου 2022, όταν μια 62χρονη διαδηλώτρια δεν είχε κανένα πρόβλημα να αναφωνήσει: «Είναι πίθηκος… Τι εκπαίδευση μπορεί να έχει ένας μαύρος, οι μαύροι κλέβουν, ληστεύουν και σκοτώνουν». Η γυναίκα αντιμετώπισε κατηγορίες για «ομιλία υποκινούμενη από μίσος».

Άλλοι, ωστόσο, επέκριναν την πολιτικό ότι χρησιμοποίησε υποτιθέμενες ρατσιστικές επιθέσεις για να μην λογοδοτήσει, όπως όταν αντιμετώπισε αντιρρήσεις για ένα επίσημο ταξίδι στην Αφρική με μεγάλη συνοδεία. Εκείνη απάντησε: «Με έναν μιγάδα ή λευκό άνδρα, ο σεβασμός θα ήταν δεδομένος».

Δεδομένων αυτών των καταστάσεων, τίθεται το ερώτημα τι είναι ρατσισμός. Μια δήλωση από το Red Integra στο Μεξικό, ένα δίκτυο που περιλαμβάνει περισσότερους από 100 ακαδημαϊκούς από 50 ερευνητικά και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, επισημαίνει ότι είναι «μια δομική μορφή κυριαρχίας, που κάνει τις ομάδες και τα άτομα κατώτερα, η οποία εκφράζεται σε ιδέες, θεσμικές πρακτικές και στην καθημερινή ζωή». Η κοινωνική ανθρωπολόγος Gabriela Iturralde συμφωνεί και τονίζει ότι «δεν είμαστε μέρος των φυλών, αλλά ο ρατσισμός το φαντάζεται έτσι». Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι αυτό το σύνολο πεποιθήσεων κανονικοποιείται και πολιτογραφείται. «Το έχουμε αποδεχθεί ως αναμφισβήτητη αλήθεια», λέει ο ερευνητής στο Εθνικό Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Μεξικού.

Η πρώην γερουσιαστής Μαρία Σελέστε Σάντσεζ, η πρώτη Αφρο-Μεξικάνα στη Γερουσία της Δημοκρατίας, προτείνει να αντιμετωπιστεί ο «συστημικός ρατσισμός» στον λογαριασμό της στο TikTok, επειδή άνθρωποι αφρικανικής καταγωγής έχουν βιώσει ένα «σβήσιμο» της ιστορίας και δεν έχουν εκπροσωπηθεί στους νόμους για αιώνες. Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, αυτή η πληθυσμιακή ομάδα στη Λατινική Αμερική έχει 2,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να ζει σε χρόνια φτώχεια από ό,τι οι λευκοί ή οι μεστίζο. Επιπλέον, έχουν λιγότερα χρόνια εκπαίδευσης, υψηλότερα ποσοστά ανεργίας και «εξακολουθούν να υπερεκπροσωπούνται μεταξύ των φτωχών και να υποεκπροσωπούνται σε θέσεις λήψης αποφάσεων, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα».

Αυτό είναι σημαντικό γιατί, σύμφωνα με την ίδια μελέτη, τουλάχιστον ένας στους τέσσερις Λατινοαμερικανούς προσδιορίζεται ως αφρο-απόγονος. Αυτό σημαίνει ότι τουλάχιστον το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Λατινικής Αμερικής υποφέρει σε μεγάλο βαθμό από φυλετικές διακρίσεις.

Η Σάντσεζ εξηγεί:

Υπάρχει μεγαλύτερη φτώχεια, γιατί υπάρχει λιγότερη εκπαίδευση. Δεν είναι ότι οι Αφροαμερικανοί/ές δεν μπορούν να μάθουν να διαβάζουν ή να γράφουν, αυτό δεν ισχύει. Η πρόσβαση σε αυτά τα δικαιώματα έχει περιοριστεί, επειδή έχουμε παραμεληθεί και δεν έχουμε συμπεριληφθεί στους νόμους και τις δημόσιες πολιτικές.

Γιατί οι Λατινοαμερικανοί/ές, κυρίως μεστίζο, δείχνουν ρατσιστική συμπεριφορά; Σύμφωνα με την Iturralde, αυτό συμβαίνει, επειδή έχει καθιερωθεί ένα μοντέλο «που φαντάζεται τον mestizo [μιγάδα] ως φυλή, τόσο πολύ που πολλοί από αυτούς σκέφτονται την πέμπτη φυλή, τη χάλκινη φυλή». Όσοι είναι εκτός του μοντέλου μεστίζο εξαιρούνται, όπως συμβαίνει με τις αυτόχθονες και αφροαμερικανικές ομάδες. Είναι ένας λόγος που φαντάζεται μια ομοιογενή κοινωνία, αλλά όχι ισότιμη ή δίκαιη.

¿Has escuchado que “En América Latina no existe el racismo”? 🤔

En Pictoline y @elpais_america reunimos 5 testimonios sobre el #RacismoCotidiano al que miles de personas se enfrentan diariamente.

Espéralos este domingo en el especial: ¿Cuál es el problema de no ser blanco? pic.twitter.com/RiUd559RRb

— pictoline (@pictoline) February 4, 2023

Έχετε ακούσει ότι «ρατσισμός δεν υπάρχει στη Λατινική Αμερική»;

Στο Pictoline και στο @elpais_america έχουμε συγκεντρώσει 5 μαρτυρίες για τον #ΚαθημερινόΡατσισμό που αντιμετωπίζουν χιλιάδες άνθρωποι καθημερινά.

Διαβάστε για αυτούς σε αυτό το ειδικό ρεπορτάζ της Κυριακής: Ποιο είναι το πρόβλημα να μην είσαι λευκός;

Αυτή είναι η προέλευση του «μύθου της φυλετικής δημοκρατίας», μιας αφήγησης που μας έκανε να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν διακρίσεις λόγω αιώνων μπερδεμάτων στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, έγραψε η δημοσιογράφος Ana María Ospina στην ισπανική εφημερίδα El País. Η Ospina μιλάει για την Κολομβία, αλλά αυτή η κατάσταση επαναλαμβάνεται σε ολόκληρη την ήπειρο:

Η ιδέα ότι είμαστε ένα «μεικτό έθνος» και ότι ο πολιτισμός μας (και η φυσιογνωμία) είναι το ευτυχές αποτέλεσμα ενός μείγματος αφρικανικών, ιθαγενών και λευκών ευρωπαϊκών πολιτισμών αποτρέπει τον προβληματισμό σχετικά με τις συγκρούσεις και τις ανισότητες που δημιουργούνται από τη δουλεία και την οικονομική εκμετάλλευση των εθνοτικών κοινοτήτων .

Η ιδέα ότι είμαστε όλοι ίσοι προέρχεται από τη διαμόρφωση των εθνικισμών στη Λατινική Αμερική. Αλλά αυτή η πεποίθηση διέγραψε την πολιτισμική ποικιλομορφία. «Έσβησε τις συνεισφορές μας και όλα όσα θα έπρεπε να νιώθουμε περήφανοι και περήφανοι όχι μόνο λόγω του φαινοτύπου μας», τονίζει η πρώην γερουσιαστής Σάντσεζ.

Η Macarena Bonhomme, καθηγήτρια με διδακτορικό στις κοινωνικές επιστήμες από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Χιλής, εξηγεί ότι στη Χιλή η εθνική ταυτότητα αναγνωρίζεται «ότι αποτελείται αποκλειστικά από ευρωπαϊκή και ιθαγενή καταγωγή, αλλά αποκλείει οποιαδήποτε αφρικανική καταγωγή, παρά το γεγονός ότι το αφρο-χιλιανό κίνημα της Χιλής αποδεικνύει το αντίθετο». Γι’ αυτήν, αυτή η «κατασκευή λευκότητας» καθιστά δυνατή «να απορρίψει σε τοπικό επίπεδο αυτό που ιστορικά επιδίωξε να διαλύσει το έθνος-κράτος της Χιλής, που είναι η καταγωγή των ιθαγενών, που είναι μέρος αυτής της ταυτότητας των μεστίζο. Αυτό μας επιτρέπει να εξηγήσουμε γιατί η πολυεθνικότητα ήταν μια από τις πιο αμφιλεγόμενες πτυχές στις συζητήσεις κατά τη διάρκεια της Συνταγματικής Συνέλευσης».

Τα κράτη της Λατινικής Αμερικής φέρουν μεγάλη ευθύνη σε αυτή την κατάσταση και θα πρέπει να εργαστούν για την οικοδόμηση μεγαλύτερης δικαιοσύνης. «Θα ήθελα να είμαι τόσο ιδεαλίστρια, ώστε να πω ότι το οικονομικό μοντέλο πρέπει να αλλάξει. Φυσικά, πρέπει να γίνει, για να διασφαλιστεί η καλύτερη κατανομή του πλούτου και η άσκηση όλων των δικαιωμάτων, χωρίς διακρίσεις σε βάρος κανενός. Πρέπει να επενδυθούν περισσότερα στην εκπαίδευση, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον σεβασμό της διαφορετικότητας», λέει η Iturralde στο CONNECTAS.

Ο ρατσισμός εμποδίζει την ανάπτυξη των κοινωνιών της Λατινικής Αμερικής. «Δεν θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε όσο δεν κάνουμε ορατή την ποικιλομορφία που υπάρχει στις χώρες μας», λέει η Σάντσεζ. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αναγνωρίσουν ότι υπάρχουν διαφορετικές κοινωνικές ομάδες και να αντιμετωπίσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες τους. «Αν δεν το δούμε αυτό από μια διαπολιτισμική οπτική, εάν συνεχίσουμε να βλέπουμε τους εαυτούς μας ως μια ομοιογενή ομάδα, στην οποία είμαστε όλοι ήδη Λατίνοι, δεν θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε με κανέναν τρόπο στη Λατινική Αμερική», τονίζει.

El Mito del Mestizaje y el racismo integracionista mexicano

A diferencia del racismo segregacionista estadounidense, acá n se separo a la gente por “racializaciones” sino q se condicionó todo al hecho d volverse mestizos (occidentalizarse) para sobrevivir

Se borró la identidad https://t.co/uSGa9nlOg8

— Tenoch Huerta Mejía (@TenochHuerta) January 27, 2022

Ο μύθος των επιμειξιών και του μεξικανικού ρατσισμού ολοκλήρωσης

Σε αντίθεση με τον αμερικανικό διαχωριστικό ρατσισμό, εδώ τους ανθρώπους δεν τους χώριζε ο «φυλετισμός», αλλά μάλλον όλα εξαρτώνταν από το γεγονός ότι θα γίνονταν μεστίζοι (δυτικισμός) για να επιβιώσουν.

Η ταυτότητα διαγράφηκε

Είναι απαραίτητο να σημειωθεί ότι, αν και όχι αρκετά, έχουν γίνει κάποια βήματα. Στην περίπτωση του Βινίσιους, η κυβέρνηση της Βραζιλίας απάντησε σθεναρά από το προεδρικό βήμα, και συμβολικά, σβήνοντας τα φώτα του αγάλματος του Χριστού του Λυτρωτή σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Η Σάντσεζ επισημαίνει ότι υπήρξε μια «σημαντική αλλαγή» στη Βραζιλία, επειδή υπάρχουν όλο και περισσότεροι αφρο-απόγονοι στα πανεπιστήμια. Υπάρχουν επίσης πολιτικές θετικής δράσης στη Βραζιλία, παρόμοιες με αυτές στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ωστόσο, ο δρόμος είναι μακρύς. Για την Ospina, είναι απαραίτητο να προταθούν δημόσιες πολιτικές για την εξάλειψη του «δομικού ρατσισμού». Τον Νοέμβριο του 2022, κατά τη διάρκεια του Foro Tendencias, ενός φόρουμ που συνδιοργάνωσε η El País στη Μαδρίτη, σε μια συνομιλία με τη διευθύντρια του El País, Francia Márquez, επεσήμανε ότι η πραγματική πρόκληση για τα κράτη είναι η εκπαίδευση και οι αντιρατσιστικές πρακτικές πρέπει να ενθαρρύνονται. «Το βιώνω αυτό ως Αντιπρόεδρος, αλλά τα παιδιά το ζουν καθημερινά και μεγαλώνουν με στερεότυπα», είπε.

Τελικά, ο ρατσισμός είναι σαν τον αλκοολισμό: πρέπει να αποδεχτείς την ασθένεια και να σταματήσεις την άρνηση για να την αντιμετωπίσεις. Είναι επείγον να αναγνωρίσουμε τους εαυτούς μας ως ρατσιστικές κοινωνίες και οι κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής να λάβουν πραγματικά νομικά και εκπαιδευτικά μέτρα για να παραχωρήσουν σε όλες τις ομάδες το καθεστώς πολιτών με πλήρη δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένης της ύπαρξης διαφορετικών γλωσσών, φαινοτύπων, παραδόσεων και εθίμων από τα κυρίαρχα. Μόνο με την αναγνώριση και τον σεβασμό της διαφορετικότητας μπορούμε να ξεπεράσουμε την ιστορία καταπίεσης και διακρίσεων.