Benjamín Rubén Scharifker Podolsky. Φωτογραφία από  το Wikimedia Commons ( CC BY-SA 4.0 )

Από τις 20 χώρες με τις μεγαλύτερες επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α) το 2021, καμία δεν ήταν στη Λατινική Αμερική. Πολύς κόσμος θα πει λοιπόν ότι η Λατινική Αμερική δεν θέτει τη σωστή τροχιά για την επιστημονική ανάπτυξη. 

Ωστόσο, η προοπτική δεν είναι εντελώς ζοφερή. Ερευνητές όπως ο ομότιμος καθηγητής Benjamín Scharifker της Βενεζουέλας συνεχίζει να ασχολείται με τα απαιτούμενα θέματα για τη δημιουργία μιας ηπείρου καινοτομίας και ανάπτυξης.

Ο Scharifker έχει βιώσει τις πιο σημαντικές ιστορικές περιόδους στην επιστημονική ανάπτυξη της Βενεζουέλας. Το 1976, αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο Σιμόν Μπολίβαρ, του οποίου ήταν πρύτανης από το 2005 έως το 2009, και απέκτησε το διδακτορικό του στη Φυσικοχημεία από το Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον το 1979. Έκτοτε, έχει εργαστεί σε διάφορους οργανισμούς για την επιστημονική πρόοδο στη Βενεζουέλα, τη Λατινική Αμερική και σε όλο τον κόσμο. Έχει επίσης λάβει αρκετά βραβεία. Σήμερα, εργάζεται ως ομότιμος καθηγητής στο πανεπιστήμιο Σιμόν Μπολίβαρ.

Ως χημικός με εκπαίδευση, ο Scharifker έχει κάνει εκτενή έρευνα για  τις διαδικασίες πυρηνοποίησης, οι οποίες είναι βασικές για το σχηματισμό διαφόρων πολυμερών και την ανάπτυξη καθαρής ενέργειας. Στη δεκαετία του '80, υπηρέτησε ως Αναπληρωτής Διευθυντής του Κέντρου Έρευνας Υδρογόνου στο Πανεπιστήμιο A&M του Τέξας. Έχει επίσης εργαστεί στη νανοτεχνολογία, τα ορυκτά καύσιμα και την ηλεκτροκατάλυση.

Έχει γράψει για εθνικές και διεθνείς εκδόσεις για θέματα, που ποικίλουν από την ανάπτυξη εναλλακτικών πηγών ενέργειας μέχρι την Kristallnacht, την τραγική «Νύχτα των Κρυστάλλων» από τη Ναζιστική Γερμανία το 1938.

Συναντηθήκαμε μαζί του για να μάθουμε τις απόψεις του για την επιστήμη στη Βενεζουέλα σήμερα, τα διδάγματα που αντλήθηκαν από την ιστορία της και πώς να μετατρέψουμε τη Λατινική Αμερική σε μια ήπειρο επιστήμης, γνώσης και τεχνολογίας.

Elías Haig: Ποια μαθήματα πιστεύετε ότι μας έχει διδάξει η ιστορία σχετικά με την επιστημονική ανάπτυξη στη Βενεζουέλα;

Benjamín Scharifker: Tenemos una historia de ciencia en Venezuela que pudiéramos remontar a hace muchos siglos, incluso a la época precolombina. Sin embargo, para responder a tu pregunta es necesario mencionar que, empezamos a entender la importancia de la ciencia en el marco del tejido institucional venezolano a partir de mediados del siglo XX, con la fundación de instituciones para su promoción.

Un ejemplo de esto es la fundación de la Facultad de Ciencias de la UCV [Universidad Central de Venezuela] en 1958. Si bien ya antes había existido el estudio de las disciplinas científicas en Venezuela, se hacía en la facultad de Ingeniería.

De esta época viene el concepto de la imposibilidad de Independencia económica, cultural o política para Venezuela sin la existencia de independencia científica.

Sin embargo, la industria venezolana no buscó desarrollar competitividad por medio del conocimiento: prefirió buscarla en tecnologías que podían procurarse en el exterior y acoplarse inmediatamente a las necesidades productivas venezolanas.

Para finales del siglo XX, ocurrió una reversión de ese proceso de la mano de la industria petrolera. Los productos petroleros de mayor demanda en el mercado internacional se Estaban agotando y hacía falta responder ante dicha realidad para mantener la competitividad de Venezuela en el marco petrolero internacional.

Lamentablemente, cuando inicia el siglo XXI dicha tendencia se revierte y pasamos, por diferentes circunstancias, a una Estrategia de simple explotación de los recursos naturales. 

Diría que sí hemos aprendido lecciones. No solo necesitamos generar oferta científica, sino también incentivar su demanda: además, es necesario comprender que el aparato productive necesario puede basar su competitividad en el conocimiento y no solo en las ventajas comparativas, como el acceso a recursos naturales o los beneficios fiscales.

Benjamín Scharifker: Στη Βενεζουέλα, έχουμε μια επιστημονική ιστορία, που χρονολογείται πολλούς αιώνες πίσω, ακόμη και στην προκολομβιανή εποχή. Ωστόσο, για να απαντήσω στην ερώτησή σας, πρέπει να σημειωθεί ότι πραγματικά αρχίσαμε να κατανοούμε τη σημασία της επιστήμης στο θεσμικό πλαίσιο της Βενεζουέλας μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα ιδρύοντας θεσμούς για την προώθησή της.

Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν η ίδρυση της Σχολής Επιστημών στο Κεντρικό Πανεπιστήμιο της Βενεζουέλας  (UCV)  το 1958. Αν και επιστημονικοί κλάδοι υπήρχαν ήδη στη Βενεζουέλα, βασίζονταν στη Σχολή Μηχανικών.

Από αυτή την περίοδο προέκυψε η αντίληψη ότι χωρίς την επιστημονική ανεξαρτησία, η οικονομική, πολιτιστική και πολιτική ανεξαρτησία δεν θα ήταν δυνατή για τη Βενεζουέλα.

Ωστόσο, η βιομηχανία της Βενεζουέλας δεν επιδίωξε να αναπτύξει την ανταγωνιστικότητά της μέσω της γνώσης. Αντίθετα, επέλεξε να τη βρει μέσω τεχνολογιών, που θα προέρχονταν από το εξωτερικό, για να καλύψει άμεσα τις ανάγκες παραγωγής της Βενεζουέλας.

Στα τέλη του 20ού αιώνα σημειώθηκε αντιστροφή αυτής της διαδικασίας μέσω της βιομηχανίας πετρελαίου. Η ζήτηση για προϊόντα πετρελαίου στη διεθνή αγορά ήταν χαμηλή. Μπροστά σε αυτήν την κατάσταση, απαιτούνταν δράση για τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της Βενεζουέλας στη διεθνή βιομηχανία πετρελαίου.

Δυστυχώς, λόγω διαφόρων συνθηκών στον 21ο αιώνα, αυτή η τάση αντιστράφηκε και στραφήκαμε στην απλή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. 

Θα έλεγα ότι πήραμε μαθήματα. Όχι μόνο χρειάζεται να αυξήσουμε την επιστημονική προσφορά, αλλά και να τονώσουμε τη ζήτησή της. Επίσης, πρέπει να κατανοήσουμε ότι η ανταγωνιστικότητα του παραγωγικού τομέα μπορεί να βασίζεται στη γνώση και όχι μόνο σε συγκριτικά πλεονεκτήματα, όπως πρόσβαση σε φυσικούς πόρους και φορολογικά οφέλη.

EH: Είμαι εντυπωσιασμένος από την ανισορροπία μεταξύ της επιστημονικής προσφοράς και ζήτησης της χώρας, που προκαλεί αποσύνδεση μεταξύ του επιστημονικού τομέα της Βενεζουέλας και των αναγκών παραγωγής. Λοιπόν, ποια βήματα πρέπει να ληφθούν για την περαιτέρω ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας της Βενεζουέλας; 

B.S.: Hace falta efectivamente interrelacionar al sector productivo con el sector académico, con instituciones en las que pueda haber desarrollo científico y eso amerita, necesariamente, interlocución válida.

En China, por ejemplo, ha funcionado muy bien con la estrategia científica desarrollada desde el año 2000. En Venezuela, sin embargo, no existe esta interlocución: para los industriales venezolanos, las inversiones deben tener un retorno a muy corto plazo. Con esa visión, Venezuela nunca termina de conquistar mercados internacionales porque basa su atractivo en ventajas comparativas, como beneficios fiscales o ubicación natural, en vez de ventajas competitivas.

El mercado reciente de la harina PAN, por ejemplo, se asienta sobre la base de los 7 millones de migrantes venezolanos que, al llegar a sus nuevos países, demandan este producto. No es una ventaja basada en un desarrollo, sino que se aprovecha de una coyuntura.

Otros ejemplos, como el del ron venezolano, ha tenido éxito internacional sobre la base de calidad: cuando se adquiere un ron venezolano, se sabe que fue añejado en una barrica de roble por un mínimo de 2 años. 

Entonces, creo que en estos dos ejemplos no ha habido mucho agregado de conocimiento científico a esa producción, porque siguen siendo productos tradicionales que estamos explotando.

Que se desarrolle una relación positiva, con interlocución válida, entre industria y ciencia, es clave para que la ciencia en Venezuela pueda seguir creciendo.

Ο τομέας της παραγωγής χρειάζεται πραγματικά να συνδεθεί με τον ακαδημαϊκό τομέα, με ιδρύματα όπου μπορεί να υπάρξει επιστημονική ανάπτυξη. Αυτό αναπόφευκτα απαιτεί ουσιαστικό διάλογο.

Για παράδειγμα, αυτό λειτούργησε πολύ καλά με την επιστημονική στρατηγική της Κίνας, που εφαρμόζεται από το 2000. Ωστόσο, δεν υπάρχει τέτοιος διάλογος στη Βενεζουέλα. Για τους βιομήχανους της Βενεζουέλας, οι επενδύσεις πρέπει να έχουν βραχυπρόθεσμες αποδόσεις. Έχοντας αυτό κατά νου, η Βενεζουέλα δεν καταφέρνει ποτέ να κατακτήσει πλήρως τις διεθνείς αγορές, επειδή βασίζει την ελκυστικότητά της σε συγκριτικά πλεονεκτήματα, όπως φορολογικά οφέλη ή φυσική τοποθεσία, παρά σε ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα.

Για παράδειγμα, η νέα αγορά Harina PAN (λευκό κορν φλάουρ) εξαρτάται από τη ζήτηση για αυτό το προϊόν μεταξύ των 7 εκατομμυρίων μεταναστών από τη Βενεζουέλα στις νέες χώρες τους. Αυτή η προστιθέμενη αξία δεν βασίζεται στην ανάπτυξη, αλλά εκμεταλλεύεται την τρέχουσα κατάσταση.

Άλλα παραδείγματα, όπως το ρούμι Βενεζουέλας, έχουν οικοδομήσει τη διεθνή επιτυχία τους στην ποιότητα. Όταν αγοράζεις ρούμι Βενεζουέλας, ξέρεις ότι έχει παλαιώσει σε δρύινο βαρέλι για τουλάχιστον δύο χρόνια.

Επομένως, δεν πιστεύω ότι έχει προστεθεί πολλή επιστημονική γνώση στην παραγωγή αυτών των δύο παραδειγμάτων. Εξακολουθούμε να εκμεταλλευόμαστε παραδοσιακά προϊόντα.

Η ανάπτυξη θετικών σχέσεων βιομηχανίας και επιστήμης, με ουσιαστικό διάλογο, είναι το κλειδί για τη διασφάλιση της περαιτέρω επιστημονικής ανάπτυξης της Βενεζουέλας.

E.H.: Δεδομένης της τρέχουσας κατάστασης του πανεπιστημιακού τομέα της Βενεζουέλας, όπου τα δημόσια πανεπιστήμια με τις περισσότερες επιστημονικές δημοσιεύσεις βρίσκονται στα πρόθυρα του κλεισίματος λόγω έλλειψης χρηματοδότησης και κρατικής υποστήριξης, ποιες είναι οι προοπτικές για την επιστήμη χωρίς πανεπιστήμια;

B.S.: Es muy precaria la situación. Mi propia experiencia es que colegas y estudiantes de mi laboratorio en la Universidad Simón Bolívar se han ido al exterior debido a la imposibilidad de continuar en Venezuela.

La Universidad Simón Bolívar, en particular, queda ubicada en las periferias de la ciudad y es muy difícil llegar si ella no ofrece servicios de transporte para estudiantes ni profesores. Además, los salarios de los profesores son escasos, viéndose obligados a abandonar la docencia universitaria en el país para irse al exterior o dedicarse a otros menesteres.

Mientras no resolvamos ese problema estructural severo, tampoco vamos a resolver los problemas científicos. La ciencia es una manifestación de la cultura, del desarrollo humano: si no tenemos desarrollo humano, no tenemos desarrollo científico. 

¿En dónde ocurrieron los grandes descubrimientos científicos en determinados momentos de la historia? En donde había, también, grandes olas de desarrollo humano. Lo podemos ver en Oriente Medio, en la España imperial, o en el presente con Estados Unidos: y, como son ciclos históricos, quizás lo veamos pronto con China, aunque está por ver si alcanza el desarrollo humano.

Tenemos que resolver los grandes problemas económicos, sociales y políticos que tiene Venezuela para poder tener una ciencia vigorosa, pero al mismo tiempo tenemos que vigorizar la ciencia para que podamos tener un desarrollo humano próspero en Venezuela.

BS:  Αυτή η κατάσταση είναι εξαιρετικά επισφαλής. Από τη δική μου εμπειρία, συνάδελφοι και φοιτητές από το εργαστήριό μου στο Πανεπιστήμιο Σιμόν Μπολίβαρ έχουν πάει στο εξωτερικό λόγω της αδυναμίας συνέχισης στη Βενεζουέλα.

Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το Πανεπιστήμιο Σιμόν Μπολίβαρ, το οποίο βρίσκεται στα περίχωρα του Καράκας και είναι εξαιρετικά δύσκολο για φοιτητές και καθηγητές να προσεγγίσουν, εάν δεν παρέχεται μεταφορά. Επίσης, οι μισθοί των καθηγητών είναι χαμηλοί, αναγκάζοντάς τους έτσι να εγκαταλείψουν την πανεπιστημιακή διδασκαλία στη χώρα αυτή για να πάνε στο εξωτερικό ή να αλλάξουν επάγγελμα.

Μέχρι να επιλύσουμε αυτά τα μεγάλα δομικά προβλήματα, δεν μπορούμε να επιλύσουμε κανένα επιστημονικό ζήτημα. Η επιστήμη είναι μια εκδήλωση του πολιτισμού και της ανθρώπινης ανάπτυξης. Χωρίς ανθρώπινη ανάπτυξη, δεν υπάρχει επιστημονική ανάπτυξη. 

Πού έγιναν οι μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις σε ορισμένα σημεία της ιστορίας; Εκεί που υπήρξαν μεγάλα κύματα ανθρώπινης ανάπτυξης. Μπορούμε να το δούμε αυτό στη Μέση Ανατολή, στην αυτοκρατορική Ισπανία ή ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες σήμερα. Καθώς πρόκειται για ιστορικούς κύκλους, μπορεί να το δούμε σύντομα στην Κίνα. Ωστόσο, μένει να δούμε αν θα επιτευχθεί ή όχι η ανθρώπινη ανάπτυξη.

Αν και πρέπει να επιλύσουμε τα μεγάλα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της Βενεζουέλας για ισχυρή επιστήμη, πρέπει επίσης να ενισχύσουμε την επιστήμη για να ευδοκιμήσει η ανθρώπινη ανάπτυξη.

EH: Ποιο είναι το μήνυμά σας για όσους από εμάς ονειρεύονται να γίνουμε μέρος της επόμενης γενιάς των Βενεζουελανών για να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση της επιστημονικής ανάπτυξης στη χώρα μας;

B.S.: Mi primer consejo es que busquen hacer lo que su entusiasmo los llame a hacer. No hay nada que valga más que el entusiasmo que uno pueda tener para hacer una determinada cosa: si uno no está entusiasmado para hacerlo a lo mejor uno lo hace bien, pero no lo va a hacer excelente. 

Poniendo los pies en la tierra, el otro es preguntarse cómo conseguir las condiciones para llevar a cabo ese proyecto de vida. Un proyecto de vida que no va a poder realizarse solo, sino acompañado: harán falta recursos y equipos que te acompañen en esa empresa. Y yo ahí no puedo darte consejos.

En mi caso particular, esas disyuntivas se me plantearon en algún momento: aproveché las oportunidades que se me dieron en el exterior y decidí, en algunos momentos de mi vida, hacer labores en Venezuela. Logré procurar los recursos financieros y humanos para llevar todo esto a cabo, pero llegó un momento en que todo eso se hizo inviable y mis compañeros y colegas están en el exterior.

Entonces llegó una nueva etapa en la que tendré que reconstituir el laboratorio acá o tendré que buscar la forma de continuar los estudios en otro lugar. Son situaciones complejas sobre las que no te puedo dar recomendaciones específicas y que habrá que resolverlas caso por caso. Ese es el desafío.

BS: Η πρώτη μου συμβουλή είναι να επιδιώκετε να κάνετε αυτό που σας αρέσει. Δεν υπάρχει τίποτα πιο πολύτιμο από το πάθος που μπορεί να έχει κάποιος για να κάνει κάτι. Εάν δεν είστε παθιασμένοι να το κάνετε, τότε μπορεί να τα πάτε καλά, αλλά δεν θα τα πάτε καλά. 

Το άλλο είναι να αναρωτιέστε πώς να δημιουργήσετε ρεαλιστικά τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για τη διεξαγωγή του έργου της ζωής τους. Ένα έργο ζωής που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο του, αλλά μόνο με υποστήριξη. Θα χρειαστείτε πόρους και ομάδες για να σας υποστηρίξουν σε αυτή την προσπάθεια. Και δεν μπορώ να δώσω συμβουλές εκεί.

Στη συγκεκριμένη περίπτωσή μου, έχω αντιμετωπίσει διλήμματα, στο ένα ή το άλλο σημείο, όπου εκμεταλλεύτηκα τις ευκαιρίες που μου δόθηκαν στο εξωτερικό και αποφάσισα, κάποια στιγμή στη ζωή μου, να εργαστώ στη Βενεζουέλα. Κατάφερα να αποκτήσω οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους για να το πετύχω, αλλά ήρθε μια στιγμή που όλα έγιναν ανέφικτα και οι συνομήλικοι και οι συνάδελφοί μου πήγαν στο εξωτερικό.

Μετά ήρθε μια νέα φάση, στην οποία είτε έπρεπε να ανασυστήσω το εργαστήριό μου εδώ είτε να βρω έναν τρόπο να συνεχίσω την έρευνά μου αλλού. Πρόκειται για περίπλοκες καταστάσεις, για τις οποίες δεν μπορώ να σας δώσω συγκεκριμένες συστάσεις και θα πρέπει να επιλυθούν κατά περίπτωση. Και αυτή είναι η πρόκληση.