Σχέδιο από την Arzu Geybullayeva μέσω Canva

Φανταστείτε να είστε υποχρεωμένες να περιμένετε σχεδόν έναν χρόνο μέχρι να μπορείτε να ξαναπαντρευτείτε. Αυτό ίσχυε στην Τουρκία μέχρι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ECtHR) να αποφανθεί στις 27 Ιουνίου 2023 ότι η περίοδος αναμονής των 300 ημερών παραβιάζει το Άρθρο 8 (το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και το Άρθρο 14 (απαγόρευση των διακρίσεων), σε συνδυασμό με το Άρθρο 12 (δικαίωμα σύναψης γάμου) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ECHR). Αυτή η απαίτηση για μια περίοδο αναμονής, που χρονολογείται από τη νομοθεσία της ισλαμικής σαρίας της οθωμανικής περιόδου και είναι κωδικοποιημένη στο Άρθρο 132 του Τουρκικού Αστικού Κώδικα, είναι γνωστή ως «iddet» και αρχικά επιβλήθηκε για να αποφευχθούν διαφορές σχετικά με την αναγνώριση της πατρότητας.

Για τους άντρες δεν ισχύει η ίδια περίοδος αναμονής.

Η απαίτηση για την κάλυψη αυτής της περιόδου μπορεί να απορριφθεί, αν η γυναίκα συμφωνήσει να υποστεί μια ιατρική εξέταση για να αποδειχθεί ότι δεν εγκυμονεί ή αν ξαναπαντρευτεί τον πρώην σύζυγο. Η περίοδος επίσης τελειώνει, αν η γυναίκα γεννήσει. Αυτό, σύμφωνα με την πρόσφατη απόφαση του ECtHR, «δεν εξυπηρετεί καμία πιεστική κοινωνική ανάγκη, δεν είναι ανάλογη των επιδιωκόμενων θεμιτών σκοπών και δεν μπορεί να θεμελιωθεί επαρκώς και βασίμως». Η απόφαση επίσης θεώρησε ότι η διάταξη είναι «μη απαραίτητη» και «αντικειμενικά μη δικαιολογημένη» σε μια δημοκρατική κοινωνία και είπε ότι «αποτελεί μορφή άμεσης διάκρισης βάσει φύλου».

Η Habibe Yılmaz Kayar, μία από τις δικηγόρους που ίδρυσαν το Κέντρο για τη Νομική Στήριξη των Γυναικών, που εκπροσώπησε την αιτούσα στην υπόθεση στο ECtHR, δήλωσε ότι η απόφαση αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα για την προστασία των δικαιωμάτων των διαζευγμένων γυναικών και τη διασφάλιση της ισότητας των φύλων στην Τουρκία. Η ανεξάρτητη δικηγόρος Özgecan Sırma, που χαρακτήρισε την ύπαρξη αυτής της διάταξης στο νομικό πλαίσιο της Τουρκίας μια «νομική παραδοξότητα», είπε ότι, αν και η απόφαση του ECtHR είναι μια «θετική εξέλιξη», ήρθε «πολύ καθυστερημένα» και με ζημία στη διεθνή φήμη της χώρας.

Από τη στιγμή που πρόκειται για προκαταρκτική απόφαση, όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές έχουν τρεις μήνες για να ζητήσουν την τελεσιδικία της. Μια τελική απόφαση από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι νομικά δεσμευτική στο καθού κράτος.

Η Nuray Karaoğlu, πρόεδρος της KA.DER, οργάνωσης που υποστηρίζει την ισότιμη εκπροσώπηση των γυναικών σε όλους τους τομείς, αισθάνεται ότι η απόφαση αυτή «αποτελεί σημείο καμπής» και ότι «η εφαρμογή της θα εξαλείψει τις πρακτικές διάκρισης, που βασίζονται στον περιορισμό της ελευθερίας των γυναικών στο γάμο και θα ενισχύσουν την ισότητα των φύλων στην κοινωνία».

Οι γυναίκες υπό την ηγεσία του AKP

Το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (AKP) έχει πάρει διάφορες αμφιλεγόμενες θέσεις κατά της ισότητας των φύλων τα τελευταία χρόνια. Το κυβερνών κόμμα έχει προτείνει τον περιορισμό του δικαιώματος για έκτρωση, του χαπιού της επόμενης μέρας και της καισαρικής τομής. Αν και ο τερματισμός της κύησης εξακολουθεί να είναι νόμιμος στην Τουρκία μέχρι τη δέκατη εβδομάδα και έως την εικοστή σε περιπτώσεις που υφίσταται ιατρικός κίνδυνος, το να βρει κανείς νοσοκομείο που θα διεκπεραιώσει τη διαδικασία έχει γίνει πρακτικά αδύνατο.

Το 2014, ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κατηγόρησε τις φεμινίστριες ότι δεν κατανοούν τη μητρότητα. Μιλώντας σε μια συνάντηση κορυφής στην Κωνσταντινούπολη, είπε σύμφωνα με ρεπορτάζ: «Κάποιοι άνθρωποι το καταλαβαίνουν, ενώ κάποιοι άλλοι όχι. Δεν μπορείς να το εξηγήσεις στις φεμινίστριες, επειδή δεν αποδέχονται την ιδέα της μητρότητας». Έχει επίσης δηλώσει ότι η ισότητα των φύλων είναι «ενάντια στην ανθρώπινη φύση» και ότι οι εργαζόμενες γυναίκες είναι «ανεπαρκείς». Πιο πρόσφατα, τον Ιανουάριο 2023, ο κρατικός θρησκευτικός φορέας της Τουρκίας, ο οποίος βάλει στο στόχαστρό του τις γυναίκες στο παρελθόν, δήλωσε ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να ταξιδεύουν μόνες.

Στην κούρσα για τις εκλογές, το AKP και ο αρχηγός του συμμάχησε με πολυάριθμα πολιτικά κόμματα, που αναζητούν τρόπους να αποδομήσουν τα δικαιώματα των γυναικών στη χώρα, ανάμεσα στους οποίους είναι και η άρση του Νόμου 6284, που προστατεύει τις γυναίκες από την ενδοοικογενειακή βία.

Σύμφωνα με την Έκθεση για τον Παγκόσμιο Δείκτη του Χάσματος των Φύλων του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ 2022, η Τουρκία κατατάσσεται 124η ανάμεσα σε 146 χώρες που μελετήθηκαν. Αν και η χώρα έχει κάνει μεγάλα βήματα από το 2021, όταν είχε καταταγεί στην 133η θέση, έχει σημειωθεί γενική υποχώρηση από το 2006, όταν η Τουρκία βρισκόταν στην 105η θέση.

Τώρα που οι κοινοβουλευτικές εκλογές έχουν ολοκληρωθεί, η αλλαγή στα δικαιώματα των γυναικών δεν διαφαίνεται πιθανή. Σύμφωνα με την Gizem Gül Kurekçi, μέλος του Κόμματος SOL (Αριστερό Κόμμα) και του Αριστερού Φεμινιστικού Κινήματός του, τις γυναίκες στην Τουρκία περιμένουν δύσκολοι καιροί. Σε μια συνέντευξη στο Aposto, μια ειδησεογραφική ηλεκτρονική πλατφόρμα, η Kurekçi είπε ότι πληθαίνουν οι προκλήσεις σε ζητήματα από τα δικαιώματα διατροφής και τους πρώιμους γάμους μέχρι τις προσπάθειες να αποκλειστούν οι γυναίκες από τους χώρους εργασίας. Η νεοσυσταθείσα δεξιά κυβέρνηση «θα προσπαθήσει να σβήσει τις γυναίκες», είπε η Kurekçi στην εφημερίδα.

Από τις 17 υπουργικές θέσεις σε αυτή την κυβέρνηση, μόνο σε μία τοποθετήθηκε γυναίκα και είναι η υπουργός Οικογένειας και Κοινωνικών Υπηρεσιών. Από τα 600 μέλη της νεοσυσταθείσας βουλής, μόνο 121 είναι γυναίκες.

Οι γυναίκες στην Τουρκία, σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες κρατικές στατιστικές, ήδη έχουν μείνει πίσω σε σχέση με τους άντρες όσον αφορά τις ευκαιρίες απασχόλησης. Το ποσοστό συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό, υπολογισμένο συνδυάζοντας τον εργαζόμενο πληθυσμό και τον πληθυσμό που είτε είναι άνεργος ή αναζητά εργασία, είναι 70,3% για τους άντρες, και 32,8% για τις γυναίκες. Ενώ 10,7% των αντρών είναι άνεργοι, το ποσοστό για τις γυναίκες ανεβαίνει στο 14,7%.

«Υποψιάζομαι ότι η πίεση κατά των γυναικών θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο», είπε η Berfu Şeker της μη κυβερνητικής οργάνωσης Γυναίκες για τα Δικαιώματα των Γυναικών – Νέοι Τρόποι. «Καθ’ όλη τη θητεία του στην κυβέρνηση, το κυβερνών Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης προσπάθησε να απεικονίσει τις γυναίκες ως παροχείς φροντίδας στις οικογένειες. Ότι οι άντρες και οι γυναίκες δεν ήταν ποτέ ίσοι. Ότι δεν μπορούν να αφήσουν τις οικογένειές τους για να κάνουν καριέρα. Παρομοίως, η βία κατά των γυναικών είναι άλλο ένα ζήτημα. Η αποχώρηση της Τουρκίας από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης αποτελεί σοβαρή απειλή για τη ζωή των γυναικών», εξηγεί η  Şeker σε συνέντευξη στο ραδιόφωνο για την Τουρκική γλώσσα COSMO. 

Η Canan Güllü, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Ενώσεων Γυναικών της Τουρκίας (TKDF), συμφωνεί. Σε συνέντευξη στην υπηρεσία Voice of America στην τουρκική γλώσσα, η Güllü τόνισε πώς, τα χρόνια που πέρασαν, η κυβέρνηση δεν είχε πολιτικές για την ενίσχυση των δικαιωμάτων των γυναικών και αντιθέτως αντιστεκόταν στις προσπάθειες για τη διασφάλιση της ισότητας των φύλων, αλλάζοντας το όνομα του Υπουργείου για τις Γυναίκες και την Οικογένεια αρκετές φορές κατά τη διαδικασία.

Το Υπουργείο, που είχε στην ευθύνη του τις γυναίκες και την οικογένεια, έκλεισε το 2011 και αντικαταστάθηκε από το Υπουργείο για την Οικογένεια και τις Κοινωνικές Πολιτικές. Από τότε, πολλές οργανώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών έχουν διοργανώσει εκστρατείες για να δημιουργηθεί ένα ξεχωριστό υπουργείο αρμόδιο για τα δικαιώματα των γυναικών επί τη βάσει του ότι δεν είναι ακριβές να βλέπουμε τις γυναίκες και τις οικογένειες ως ισότιμες οντότητες. Ένα από τα δημοφιλή σλόγκαν από τότε είναι: «Δεν είμαστε οικογένεια, είμαστε γυναίκες». Αλλά για τον Πρόεδρο Ερντογάν, ο οποίος εκείνη την εποχή υπηρετούσε ως πρωθυπουργός, αυτό δεν ίσχυε. Σε απάντηση σε μια εκστρατεία συλλογής υπογραφών του 2011, που ζητούσε την ανάκληση της απόφασής του να κλείσει το υπουργείο, ο Ερντογάν δήλωσε: «Είμαστε ένα συντηρητικό δημοκρατικό κόμμα. Η οικογένεια είναι σημαντική για μας».

Το όνομα του υπουργείου έχει αλλάξει πέντε φορές από την ίδρυσή του αντανακλώντας την κοινωνική και πολιτική δυναμική που αλλάζει στη χώρα. Οι δύο πιο πρόσφατες αναθεωρήσεις εφαρμόστηκαν το 2018, όταν το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλειας συγχωνεύτηκε με το Υπουργείο Οικογένειας, δημιουργώντας το Υπουργείο Οικογένειας, Εργασίας, και Κοινωνικών Υπηρεσιών. Το 2021, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλειας χωρίστηκε, και από τότε αναφέρεται στην τρέχουσα μορφή του — ως Υπουργείο Οικογένειας και Κοινωνικών Υπηρεσιών.

Όπως και στο παρελθόν, η αλλαγή ονομασίας το 2021 δέχτηκε κριτική τόσο από πολιτικούς όσο και από οργανώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών. Υποστήριξαν ότι η κυβέρνηση, που απέσυρε τη χώρα από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης και διακήρυξε ότι οι άντρες και οι γυναίκες δεν είναι ίσοι, δεν μπορεί να παράξει θετικές πολιτικές για την ισότητα των φύλων και τις γυναίκες.

«Αντί να επιλύσει τα προβλήματα των γυναικών, [η προσέγγιση του κράτους] έχει επικεντρωθεί στην προστασία της οικογένειας», έγραψε η αναλύτρια Menekşe Tokyay. Παρομοίως, αντί να πολεμήσει τη βία των αντρών, το κράτος συζητά τα δικαιώματα διατροφής και προτείνει στις γυναίκες να συμφιλιωθούν με τους [κακοποιητές] συντρόφους τους.

Ακόμα και η ιδέα του κράτους για τις «οικογενειακές αξίες» είναι προβληματική. Το AKP θεωρεί τις οικογένειες ως κλειστά, πυρηνικά νοικοκυριά, όπου οι γυναίκες δεν είναι ίσες με τους άντρες, είναι συχνά καταδικασμένες σε παραδοσιακούς ρόλους και πρέπει να γεννήσουν το λιγότερο τρία παιδιά. Η βία εναντίον των γυναικών, η παιδοφιλία, η κακοποίηση των παιδιών και άλλες αδικίες συχνά καλύπτονται, δεν λαμβάνονται υπόψη ή ορίζονται ως μεμονωμένα περιστατικά.

Το 2016, μέλη του κυβερνώντος κόμματος πρότειναν ένα νέο νόμο, που θα επέτρεπε στους δράστες σεξουαλικής κακοποίησης κατά παιδιών να γλυτώνουν, αν συμφωνούσαν να παντρευτούν το θύμα. Το νομοσχέδιο απορρίφθηκε μετά από δημόσια κατακραυγή. Την ίδια χρονιά, ο πρώην Υπουργός Δικαιοσύνης Bekir Bozdağ αναρωτιόταν: «Πόσο σωστό είναι το κράτος, η αστυνομία, οι στρατιώτες, οι δικαστές, οι ψυχολόγοι, οι κοινωνικοί λειτουργοί, και οι ειδικοί να μπαίνουν ανάμεσα σε έναν άντρα και μια γυναίκα στις περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας και τις διαφωνίες». Το 2018, ο Ερντογάν ξεσπάθωσε στα ΜΜΕ για την κάλυψη της ενδοοικογενειακής βίας: «Οι τηλεοπτικές μεταδόσεις το έχουν παρακάνει σε αυτή την περίπτωση. Καλώ τα ΜΜΕ εδώ: Παρακαλώ σταματήστε αυτού του είδους τις μεταδόσεις. Διαφορετικά, θα οδηγήσετε αυτό το έθνος στην άκρη του γκρεμού».

Σύμφωνα με την ακαδημαϊκό Hikment Kocamaner, οι «πολιτικές για την οικογένεια του AKP […] ενισχύουν και αποκαθιστούν μια πατριαρχική κοινωνική δομή, στην οποία οι γυναίκες περιορίζονται στα σπίτια τους για να εκπληρώσουν το ρόλο τους στην αναπαραγωγή, την ανατροφή και την παροχή φροντίδας παρά να συμμετέχουν στη δημόσια σφαίρα ως οικονομικά ανεξάρτητα και αυτοδύναμα άτομα».

Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης

Έχουν συμπληρωθεί τρία χρόνια από τότε που η Τουρκία αποχώρησε από τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης. Σύμφωνα με την τεκμηρίωση και την καταγραφή από τοπικές οργανώσεις για τα δικαιώματα των γυναικών, από την αποχώρηση της Τουρκίας και μετά, περισσότερες από 600 γυναίκες έχουν δολοφονηθεί από άντρες στην Τουρκία, και περισσότερες από 400 έχουν πεθάνει υπό ύποπτες συνθήκες. Αυτοί οι ακραίοι αριθμοί έρχονται σε αντίθεση με τις υποσχέσεις του κράτους, που ανακοίνωσε την απόφασή του να αποσυρθεί από τη σύμβαση. Εκείνη την εποχή, ο επικεφαλής της Διεύθυνσης Επικοινωνιών, Fahrettin Altun, τόνισε ότι η ισχύουσα νομοθεσία στην Τουρκία επαρκούσε για να εμποδίσει τη βία κατά των γυναικών:

Με αυτούς τους κανονισμούς που φτιάξαμε στην εθνική μας νομοθεσία, ενισχύσαμε τη νομική μας υποδομή όσον αφορά την «καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών». Από δω και στο εξής, θα εφαρμόσουμε νέους κανονισμούς για να παγιώσουμε περαιτέρω τα δικαιώματα, που οι γυναίκες μας έχουν κερδίσει με μια πολύ πιο δυναμική προοπτική. Η κυβέρνησή μας θα εργαστεί με όλες τις τις δυνάμεις της για να σταματήσει τη βία κατά των γυναικών και να ενδυναμώσει τη θέση των γυναικών στην κοινωνική ζωή περαιτέρω.

Αυτή η δήλωση επίσης ήρθε πριν το κυβερνών κόμμα AKP συμμαχήσει με υπερθρησκευτικά και συντηρητικά κόμματα ενόψει των κοινοβουλευτικών εκλογών στην Τουρκία το 2023. Ένα από τα κόμματα καλούσε σε κλείσιμο των κλαμπ ΛΟΑΤΚ+ στη χώρα και την τροποποίηση του Νόμου 6284 για την παρεμπόδιση της βίας κατά γυναικών και παιδιών.

Υπάρχουν φόβοι ότι οι νέες συνταγματικές τροπολογίες θα διαβρώσουν περαιτέρω τα δικαιώματα των γυναικών στην Τουρκία. Σύμφωνα με την Karaca, το κράτος σκοπεύει «να αφαιρέσει τα δικαιώματά μας στην ισότητα και την ελευθερία» με τις προτεινόμενες τροπολογίες, δημιουργώντας έτσι «ένα τρομακτικό σκοτάδι, που θα επηρεάσει όλες τις γυναίκες που ζουν σε αυτή τη χώρα, ασχέτως ποιο κόμμα ψήφισαν, ποια πίστη, κοσμοθεωρία, ή ποιο τρόπο ζωής διατηρούν».

Στις 15 Ιουνίου 2023, ο Πρόεδρος Ερντογάν — επαναλαμβάνοντας τη δήλωσή του τού Οκτωβρίου 2022 — υποσχέθηκε την εισαγωγή ενός «πολιτειακού, φιλελεύθερου, συμπεριληπτικού συντάγματος που θα αγκαλιαστεί από όλα τα τμήματα [του λαού]» και θα εγγυάται τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών.

Πριν τις εκλογές, η κυβέρνηση πρότεινε τροπολογίες σε συγκεκριμένα κεφάλαια του Συντάγματος. Οι προτεινόμενες αλλαγές στο Άρθρο 24, το οποίο ρυθμίζει την ελευθερία της θρησκείας και της συνείδησης, αφορούσαν τις μαντήλες. Αν υιοθετηθούν, το δικαίωμα της γυναίκας να φορά μαντήλα θα γίνει συνταγματικό δικαίωμα, διασφαλίζοντας τις γυναίκες ενάντια σε θρησκευτικές διακρίσεις σε κάθε πεδίο της ζωής, συμπεριλαμβανομένων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Άλλες τροπολογίες στο Άρθρο 41, το οποίο στόχο έχει να προστατεύσει την οικογένεια και τα παιδιά, έχουν να κάνουν με την αναφορά στον όρο «σύζυγοι», ώστε αυτός να αναφέρεται ρητά σε «έναν άντρα και μία γυναίκα», σε συμφωνία με το κρατικό αφήγημα ενάντια στην ΛΟΑΤΚ+ κοινότητα που ολοένα και εντείνεται.

Τον Ιανουάριο του 2023, 171 οργανώσεις Γυναικών και ΛΟΑΤΚ+ ατόμων άσκησαν κριτική στις προτεινόμενες τροπολογίες επί τη βάσει του ότι παράγουν «διακρίσεις και είναι ρητά ενάντια στις αρχές της ισότητας και της εκκοσμίκευσης που διαπνέουν το Σύνταγμα» σε μια χώρα, όπου οι γυναίκες ήδη «βιώνουν διακρίσεις και βία από τους άντρες τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο επειδή είναι γυναίκες». Η ομάδα αυτή επίσης επέκρινε το κράτος για το ότι δεν έδωσε τις προτεινόμενες τροπολογίες σε ανοιχτή διαβούλευση ούτε ζήτησε τη γνώμη των γυναικείων οργανώσεων:

Άρθρο 24: Η πρόταση, στην τρέχουσα μορφή της, είναι απλώς μια εκδήλωση της κυριαρχίας που οι άντρες προσπαθούν να εδραιώσουν πάνω στο γυναικείο σώμα, μια ένδειξη της πατριαρχικής νοοτροπίας που αποζητά να αποκλείσει τις γυναίκες από το δημόσιο χώρο και να τις απογυμνώσει από την ιδιότητά τους ως υποκείμενα δικαιωμάτων επιβάλλοντας νόρμες και ασκώντας πίεση για να υπαγορεύσουν τι θα πρέπει να φορούν και τι όχι.

Ενώ η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, πολλά ακόμα βήματα πρέπει να γίνουν ώστε να βελτιωθούν τα δικαιώματα των γυναικών στην Τουρκία — όχι μόνο για να γίνονται οι γυναίκες σεβαστές, αλλά ώστε η κοινωνία ως σύνολο να εκπροσωπείται, να γίνεται σεβαστή και να προστατεύεται.