Λήψη από το διάστημα του σταθμού ηλιακής ενέργειας στο Ουαρζαζάτ στις 20 Μαρτίου 2019 από ESA / Copernicus Sentinel-2A . Πηγή: Wikimedia Commons (CC BY-SA 3.0 IGO).

Η Μονάδα Ηλιακής Ενέργειας Νουρ του Μαρόκου, η οποία βρίσκεται κοντά στην μικρή πόλη Ουαρζαζάτ στο κεντροδυτικό μέρος της χώρας, είναι η μεγαλύτερη μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με συγκεντρωτικά κάτοπτρα (CSP) στον κόσμο και ένα στολίδι στην προσπάθεια της χώρας να γίνει παγκόσμιος ηγέτης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Με την στήριξη ευρωπαϊκών επενδύσεων, αυτό το φιλόδοξο εγχείρημα έχει αποσπάσει διεθνή επιδοκιμασία για τη δυνατότητά του να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και να παράγει βιώσιμη ενέργεια.

Παρόλ’ αυτά, ενώ η ιστορία επιτυχίας των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας του Μαρόκου κερδίζει διεθνή αναγνώριση, εγείρονται ανησυχίες για τις κοινωνικές επιπτώσεις που μπορεί να έχουν εγχειρήματα μεγάλης κλίμακας όπως το Νουρ. Έχουν εκτοπιστεί αγροτικές κοινότητες και οι εργάτες αντιμετωπίζουν σκληρές συνθήκες. Αυτές οι ανησυχίες για τα ανθρώπινα διακιώματα εγείρουν ερωτήματα όσον αφορά τις ευθύνες των Ευρωπαίων επενδυτών και της μαροκινής κυβέρνησης στο να διασφαλίσουν πώς τα οφέλη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας δεν θα είναι σε βάρος του τοπικού πληθυσμού.

Φιλοδοξίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας

Το Μαρόκο έχει θέσει έναν φιλόδοξο στόχο: να παράγει το 52% της ηλεκτρικής του ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές μέχρι το 2030. Και εγχειρήματα όπως το Νουρ είναι καθοριστικής σημασίας γι’ αυτό. Το Νουρ, η λειτουργία του οποίου ξεκίνησε το 2016, είναι μέρος του Μαροκινού Σχεδίου Ηλιακής Ενέργειας και καλύπτει πάνω από 3.000 εκτάρια γης. Η μονάδα χρησιμοποιεί καινότομα CSP τεχνολογία, η οποία επιτρέπει την αποθήκευση ενέργειας και τη συνέχιση παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος ακόμα και μετά τη δύση του ήλιου.

Το εγχείρημα αυτό έχει προσελκύσει επενδύσεις δισεκατομμυρίων δολαρίων από ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γερμανία, η Ισπανία και η Γαλλία, όπως και από διεθνή οικονομικά ιδρύματα όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ). Οι επενδύσεις αυτές αποτελούν μέρος της ευρύτερης στρατηγικής της Ευρώπης στην μάχη εναντίον της κλιματικής αλλαγής με την υποστήριξη της ανάπτυξης αναεώσιμων πηγών ενέργειας στις χώρες του Νότου.

Παρόλα αυτά, ενώ αυτά τα εγχειρήματα είναι καίριας σημασίας για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, οι κοινωνικές επιπτώσεις τους στις τοπικές κοινότητες συχνά δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη.

Εκτοπισμός των τοπικών κοινοτήτων

Ένα από τα πιο καυτά θέματα ανησυχίας σχετικά με τη Μονάδα Ηλιακής Ενέργειας Νουρ είναι ο εκτοπισμός των τοπικών κοινοτήτων. Η τεράστια έκταση της μονάδας απαιτούσε την εξαγορά γης, που εδώ και πολλές γενιές χρησιμοποιούνταν από αγορτικές κοινότητες ως γεωργικά χωράφια και βοσκοτόπια. Ενώ η μαροκινή κυβέρνηση ισχυρίζεται πως προχώρησε σε διαβουλεύσεις με τους τοπικούς πληθυσμούς και παρείχε αποζημιώσεις, μια έκθεση του 2019 από το Ινστιτούτο του Βούπερταλ υποστηρίζει πως οι διαδικασίες δεν ήταν επαρκείς.

Νουρ 2 – Σταθμός Ηλιακής Ηλεκτρικής Ενέργειας στο Ουαρζαζάτ. Φωτογραφία από Richard Allaway, πηγή: Flickr (CC BY 2.0).

Η έκθεση έδειξε πως πολλές οικογένειες, που επηρεάστηκαν από το εγχείρημα Νουρ, ένιωσαν πως είχαν ελάχιστες επιλογές σε αυτό το ζήτημα και πως η αποζημίωση που έλαβαν δεν κάλυπτε τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της απώλειας της γης και των μέσων βιοπορισμού τους. Παρόμοιες ανησυχίες έχουν εγερθεί και από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες υποστηρίζουν πως πρέπει να παρθούν περισσότερα μέτρα τόσο για την προστασία των δικαιώματων αυτών των κοινοτήτων, όσο και για τη διασφάλιση πως από τα αναπτυξιακά εγχειρήματα θα ωφεληθούν όλοι, όχι μόνο οι επενδυτές.

Εργατικά δικαιώματα και εργασιακές συνθήκες

Εκτός από τον εκτοπισμό, οι παραβιάσεις των εργατικών δικαιωμάτων είναι ακόμα ένας τομέας, που γεννά ανησυχίες. Παρόλο που οι εργατικοί νόμοι του Μαρόκου είναι σχετικά ισχυροί στα χαρτιά, στην πραγματικότητα δεν εφαρμόζονται πάντα, ειδικά σε μεγάλα έργα υποδομής, όπως το Νουρ. Οι εργάτες, που προσλαμβάνονται από υπεργολάβους για την κατασκευή και διατήρηση της μονάδας, έχουν κάνει αναφορές για κακές εργασιακές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένων πολλών ωρών εργασίας, χαμηλής αμοιβής και ανεπαρκών μέτρων ασφαλείας.

Ενώ οι Ευρωπαίοι επενδυτές δεσμέυονται να ακολουθούν τις δεοντολογικές κατευθυντήριες γραμμές, έχουν δεχθεί κριτική πως δεν διασφαλίζουν την τήρηση αυτών των προδιαγραφών στην πράξη. Χωρίς την ύπαρξη ισχυρών μηχανισμών εφαρμογής των προδιαγραφών, τόσο στο Μαρόκο όσο και μέσα στις ίδιες τις εταιρίες, οι εργάτες θα συνεχίσουν να είναι εύκολα θύματα για εκμετάλλευση.

Ανάληψη ευθυνών από την Ευρώπη και δεοντολογική επένδυση

Οι χώρες και τα ιδρύματα της Ευρώπης είναι σημαντικοί υποστηρικτές των εγχειρημάτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας του Μαρόκου, καθώς τα θεωρούν καίριας σημασίας για την επίτευξη των παγκόσμιων κλιματικών στόχων. Η γεωγραφικά κοντινή απόσταση του Μαρόκου με την Ευρώπη και η δυνατότητά του για εξαγωγές ενέργειας, το κάνουν έναν στρατηγικό σύμμαχο στη μάχη εναντίον της κλιματικής αλλαγής.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάποια πλαίσια, όπως την Πράσινη Συμφωνία και τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (ΣΒΑ), που δίνουν έμφαση στη δεοντολογική επένδυση, αλλά οι εκθέσεις από οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών δείχνουν πως αυτές οι δεσμεύσεις δεν αντικατοπτρίζονται πάντα στην υλοποίηση εγχειρημάτων μεγάλης κλίμακας. Επικριτές υποστηρίζουν πως οι επενδυτές πρέπει να πάρουν περισσότερα μέτρα, ώστε να διασφαλίσουν πως υπάρχει σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πως οι τοπικές κοινότητες επωφελούνται από τις οικονομικές ευκαιρίες, που δημιουργούνται από αυτές τις επενδύσεις.

Το συγκρότημα ηλιακής ηλεκτρικής ενέργειας Νουρ πέρα από την πόλη Ουαρζαζάτ. Φωτογραφία από John Englart. Πηγή: Flickr (CC BY-SA 2.0).

Σε μια δήλωση το 2021, η Διεθνής Αμνηστεία απαίτησε μεγαλύτερη διαφάνεια και ανάλυψη ευθυνών από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και τις εταιρίες, που εμπλέκονται σε εγχειρήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο εξωτερικό. Τόνισε πως η περιβαλλοντική βιωσιμότητα πρέπει να συμβαδίζει με την κοινωνική υπευθυνότητα.

Συμπεριληπτική ανάπτυξη

Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών στο Μαρόκο εκφράζουν όλο και πιο συχνά τις ανησυχίες τους για τις κοινωνικές επιπτώσεις των εγχειρημάτων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ομάδες όπως το Germanwatch και το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ ζήτησαν πιο ολοκληρωμένα μέτρα προστασίας για τις εκτοπισμένες κοινότητες και τους εργάτες, που δουλεύουν σε μεγάλα έργα υποδομής.

Στην έκθεσή τους το 2015 από το Συνέδριο για την Κλιματική Αλλαγή στο Μαρόκο στο Ραμπάτ, υπογράμμισαν την ανάγκη ύπαρξης πιο συμπεριληπτικών πρακτικών ανάπτυξης, οι οποίες θα συμπεριλαμβάνουν τις τοπικές κοινότητες από την αρχή και θα διασφαλίζουν πως δεν έχουν παραμεληθεί πάνω στη βιασύνη να κατασκευαστεί η παροχή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Υποστηρίζουν πως εγχειρήματα όπως το Νουρ χρησιμεύουν ως υποδείγματα όχι μόνο περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, αλλά και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η ανάγκη για δίκαιη μετάβαση

Όσο το Μαρόκο συνεχίζει να επεκτείνει τον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειάς του, εγχειρήματα όπως η Μονάδα Ηλιακής Ενέργειας Νουρ θα είναι ζωτικής σημασίας για τη συζήτηση σχετικά με τις παγκόμιες κλιματικές προκλήσεις. Παρόλ’ αυτά, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις κοινωνικές επιπτώσεις αυτών των εξελίξεων. Ο εκτοπισμός, οι παραβιάσεις εργατικών δικαιωμάτων και η έλλειψη ουσιαστικής εμπλοκής των κοινοτήτων υπογραμμίζουν την ανάγκη δημιουργίας μιας πιο δίκαιης προσέγγισης στην ανάπτυξη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Η πρόκληση για τους Ευρωπαίους επενδυτές είναι να διασφαλίσουν πως η στήριξή τους στις φιλοδοξίες του Μαρόκου για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας προωθεί εξίσου και την κοινωνική υπευθυνότητα. Με το να αναλάβουν τις ευθύνες τους, τόσο οι ίδιοι όσο και οι συνεργάτες τους μπορούν να βοηθήσουν στο να διασφαλιστεί πως η μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας είναι πραγματικά βιώσιμη: και για το περιβάλλον και για τους ανθρώπους που ζουν στις κοινότητες, που έχουν επηρεαστεί από αυτά τα εγχειρήματα.