Σύροι και Ιρακινοί πρόσφυγες φτάνουν στη Σκάλα Συκαμιάς της Λέσβου. Εικόνα από τον Γεώργιο Γιαννόπουλο μέσω Wikimedia Commons. CC BY-SA 4.0 .

Από την έκρηξη του συριακού εμφυλίου πολέμου το 2011, εκατομμύρια Σύριοι/ες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους αναζητώντας καταφύγιο σε γειτονικές χώρες και όχι μόνο. Δεκατρία χρόνια μετά, ένας σημαντικός αριθμός αυτών των 13,5 εκατομμυρίων προσφύγων αναγνωρίζεται από τον ΟΗΕ ως εκτοπισμένοι, που χρειάζονται ανθρωπιστική βοήθεια, ιδιαίτερα όσα άτομα κατέφυγαν στην Τουρκία, την Ιορδανία, τον Λίβανο και την Ευρώπη.

Ενώ η προοπτική επιστροφής στη Συρία μετά την πτώση του καθεστώτος του προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ φαίνεται ελπιδοφόρα για πολλούς, μετριάζεται από τις βαθιές ανησυχίες για τον φόβο αστάθειας και οικονομικής κατάρρευσης, τις δυσκολίες ανοικοδόμησης της ζωής τους και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, αφήνοντας πίσω τους τις νέες ζωές, που δημιούργησαν στην εξορία.

Ενώ η κατάσταση στη Συρία παραμένει αβέβαιη, η ζωή των προσφύγων στις χώρες υποδοχής έχει εξελιχθεί τα τελευταία 13 χρόνια. Σε ορισμένα πλαίσια, όπως στον Λίβανο, οι οικονομικές πιέσεις αναγκάζουν τα παιδιά τους να εγκαταλείψουν το σχολείο και να εισέλθουν στην αγορά εργασίας. Εν τω μεταξύ, πολλοί από τους πρόσφυγες που έφυγαν έχουν ενσωματωθεί στις αντίστοιχες κοινωνίες τους, έχουν δημιουργήσει νέες επιχειρήσεις και έχουν δημιουργήσει οικογένειες. Το να αφήσεις πίσω αυτές τις ζωές δεν είναι μια εύκολη απόφαση και, για πολλούς, η σκέψη να ξεριζώσουν ξανά τις οικογένειές τους είναι συντριπτική.

Τουρκία: Μια νέα ζωή εν μέσω αβεβαιότητας

Η Τουρκία υπήρξε η μεγαλύτερη χώρα υποδοχής για Σύριους/ες πρόσφυγες, με πάνω από 3,7 εκατομμύρια Σύριους/ες να διαμένουν επί του παρόντος εκεί. Πολλοί πρόσφυγες έχουν ενσωματωθεί στην τουρκική κοινωνία, με αρκετούς να ανοίγουν μικρές επιχειρήσεις και να συνεισφέρουν στην τοπική οικονομία. Ωστόσο, οι οικονομικές προκλήσεις στην Τουρκία, ιδιαίτερα σε περιόδους πληθωρισμού και πολιτικής αστάθειας, έχουν δυσκολέψει τη ζωή πολλών Σύριων. Παρόλα αυτά, η Τουρκία παραμένει ένα σχετικά σταθερό περιβάλλον σε σύγκριση με τη Συρία και ορισμένοι πρόσφυγες ανησυχούν ότι η επιστροφή στην πατρίδα θα μπορούσε να σημαίνει εγκατάλειψη της ασφάλειας, που έχουν κερδίσει με κόπο στην Τουρκία.

Για πολλούς/ές Σύριους/ες στην Τουρκία, ο φόβος ότι θα χάσουν τα προς το ζην είναι ένας σημαντικός αποτρεπτικός παράγοντας για την επιστροφή τους. Η ιδιοκτησία επιχειρήσεων στην Τουρκία επέτρεψε σε πολλούς πρόσφυγες να αποκτήσουν οικονομική ανεξαρτησία, αλλά το να ξεκινήσουν από την αρχή σε μια κατεστραμμένη από τον πόλεμο χώρα είναι ένας κίνδυνος, που λίγοι είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν. Επιπλέον, οι συνεχιζόμενες εντάσεις μεταξύ της τουρκικής κυβέρνησης και του προσφυγικού πληθυσμού προσθέτουν άλλο ένα στρώμα αβεβαιότητας για όσους σκέφτονται να επιστρέψουν στη Συρία.

Ιορδανία: Παλεύει με τα κενά στο εργατικό δυναμικό

Στρατόπεδο προσφύγων Ζαατάρι στην Ιορδανία. Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, ελεύθερη χρήση, μέσω Wikimedia Commons.

Η Ιορδανία έχει φιλοξενήσει περίπου 1,3 εκατομμύρια Σύριους, η πλειοψηφία των οποίων ζει σε πόλεις και καταυλισμούς προσφύγων όπως το Ζαατάρι. Για χρόνια, οι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν περιορισμένες ευκαιρίες απασχόλησης, αλλά, τα τελευταία χρόνια, πολλοί Σύριοι έχουν καθιερωθεί στο εργατικό δυναμικό της Ιορδανίας, εργάζονται σε τομείς όπως οι κατασκευές, η γεωργία και το λιανικό εμπόριο. Κάποιοι έχουν ανοίξει ακόμη και τις δικές τους επιχειρήσεις δημιουργώντας νέες οικονομικές ευκαιρίες.

Πολλές από τις βιομηχανίες στις οποίες έχουν συνεισφέρει οι Σύριοι στην Ιορδανία αντιμετωπίζουν ήδη ελλείψεις εργατικού δυναμικού και ο αντίκτυπος της απώλειας ειδικευμένου εργατικού δυναμικού θα μπορούσε να είναι επιζήμιος τόσο για την Ιορδανία όσο και για τη Συρία. Επιπλέον, οι Σύριοι/ες, που ζουν στην Ιορδανία για χρόνια, αντιμετωπίζουν ένα περίπλοκο δίλημμα: θέλουν να βοηθήσουν στην ανοικοδόμηση της Συρίας, αλλά μπορεί να φοβούνται την έλλειψη οικονομικών ευκαιριών στην πατρίδα τους. Η κουλτούρα του φαγητού και του εμπορίου στην Ιορδανία έχει επίσης επηρεάσει τον τρόπο ζωής πολλών προσφύγων και κάποιοι ανησυχούν ότι η επιστροφή στη Συρία θα τους ανάγκαζε να προσαρμοστούν ξανά σε μια κοινωνία, που δεν είναι έτοιμη να καλύψει τα γούστα και τις ανάγκες τους.

Λίβανος: Η πίεση στις τοπικές κοινωνίες

Ο Λίβανος, με την εγγύτητά του στη Συρία, φιλοξενεί πάνω από 1,5 εκατομμύριο Σύριους/ες πρόσφυγες , αντιμετωπίζοντας τεράστια πίεση από τη φιλοξενία τόσων πολλών εκτοπισμένων ανθρώπων. Η κατάσταση για τους Σύριους πρόσφυγες ήταν τόσο δύσκολη, που ορισμένες συριακές οικογένειες χρειάζονταν τα παιδιά τους να εργάζονται επίσης αντί να πηγαίνουν στο σχολείο. Ως εργαζόμενοι, οι Σύριοι/ες ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, τις προσωπικές και οικιακές υπηρεσίες και, σε μικρότερη κλίμακα, τις κατασκευές, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας. Ωστόσο, η πολιτική και οικονομική αστάθεια του ίδιου του Λιβάνου περιπλέκει τις προοπτικές για τους πρόσφυγες, που επιδιώκουν να επιστρέψουν στη Συρία.

Σε ανάρτηση στο Facebook, το Aljazeera Mubasher ανέφερε τις δηλώσεις του πρωθυπουργού του Λιβάνου Ναζίμπ Μικάτι λέγοντας ότι «η πίεση στους πόρους μας είναι πολύ μεγάλη, γεγονός που επιδεινώνει τα τρέχοντα οικονομικά προβλήματα και δημιουργεί έντονο ανταγωνισμό για θέσεις εργασίας και υπηρεσίες».

Για όσους έχουν ιδρύσει επιχειρήσεις ή έχουν βρει σταθερή απασχόληση στον Λίβανο, η απόφαση να επιστρέψουν είναι γεμάτη αβεβαιότητα. Η κατεστραμμένη οικονομία της Συρίας προσφέρει ελάχιστες ευκαιρίες και, για πολλούς πρόσφυγες, ο φόβος ότι θα χρειαστεί να επανεκκινήσουν τις επιχειρήσεις τους από το μηδέν υπερτερεί της ελπίδας να επιστρέψουν σε μια ειρηνική Συρία. Το χάσμα στο εργατικό δυναμικό του Λιβάνου είναι μια άλλη πρόκληση: πολλές βιομηχανίες βασίζονται στη συριακή εργασία και μια μαζική επιστροφή θα μπορούσε να δημιουργήσει ελλείψεις εργατικού δυναμικού επιδεινώνοντας περαιτέρω τους οικονομικούς αγώνες του Λιβάνου, που ήδη βρίσκονται σε κρίση.

Γερμανία: Ένταξη και νέες ευκαιρίες

Η Γερμανία έχει δεχθεί περίπου ένα εκατομμύριο πρόσφυγες από τη Συρία και πολλοί από αυτούς έχουν ενσωματωθεί με επιτυχία στην αγορά εργασίας της χώρας. Οι πρόσφυγες, που έφτασαν αρχικά με λιγοστά υπάρχοντα, βρήκαν έκτοτε δουλειά σε τομείς, που κυμαίνονται από την υγειονομική περίθαλψη μέχρι τη μηχανική. Πολλοί Σύριοι στη Γερμανία έχουν επίσης επωφεληθεί από τα ολοκληρωμένα προγράμματα ένταξης της χώρας, τα οποία τους βοήθησαν να μάθουν τη γλώσσα, να αποκτήσουν επαγγελματικές δεξιότητες και να βρουν σταθερή απασχόληση.

Σήμερα, οι Σύριοι πρόσφυγες έχουν γίνει ένα από τα κύρια στοιχεία, στα οποία βασίζεται η Γερμανία, η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία. Ωστόσο, αμέσως μετά την ανακοίνωση της πτώσης του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία στις 8 Δεκεμβρίου 2024, 12 ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων η Γερμανία, η Αυστρία, το Βέλγιο και άλλες, ανακοίνωσαν ότι θέτουν σε αναμονή αιτήσεις ασύλου για Σύριους. Πολλοί Ευρωπαίοι πολιτικοί έχουν ζητήσει τον επαναπατρισμό των Σύριων, προκαλώντας φόβο στους Σύριους για το μέλλον τους στην Ευρώπη.

Η αυστριακή κυβέρνηση προχώρησε παραπέρα προσφέροντας ένα ποσό 1.000 ευρώ, το οποίο αποκάλεσε «μπόνους επιστροφής», που θα καταβληθεί σε κάθε πρόσφυγα, που επιθυμεί οικειοθελώς να επιστρέψει στη χώρα του, τη Συρία. Ο συντηρητικός καγκελάριος Καρλ Νεάμερ δήλωσε ότι η κατάσταση ασφαλείας στη Συρία μετά την πτώση του καθεστώτος θα βοηθήσει στην αξιολόγηση του νομικού καθεστώτος των Σύριων προσφύγων στο αυστριακό έδαφος. Σε μια ανάρτηση στο X , ο καγκελάριος απηύθυνε ένα μήνυμα στους Σύριους πρόσφυγες, στο οποίο είπε: «Η χώρα τους χρειάζεται τώρα τους πολίτες της για να την ξαναχτίσουν».

Όλες οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν υπογράψει τη Σύμβαση της Γενεύης, η οποία περιλαμβάνει διατάξεις για την προστασία των προσφύγων και την απαγόρευση της αναγκαστικής απέλασής τους σε μέρη, όπου θα κινδύνευε η ζωή ή η ελευθερία τους. Όσοι έχουν λάβει άσυλο γενικά προστατεύονται από την επιστροφή βάσει της αρχής της μη επαναπροώθησης.

Από την άλλη, οι Ευρωπαίοι φοβούνται τις συνέπειες της επιστροφής Σύριων επαγγελματιών στη χώρα τους. Ο επικεφαλής της ένωσης γερμανικών νοσοκομείων, Gerald Gass, προειδοποίησε για τις επιπτώσεις της επιστροφής των Σύριων γιατρών, «που έπαιξαν θεμελιώδη ρόλο στη διατήρηση της υγειονομικής περίθαλψης, ειδικά στα νοσοκομεία των μικρών πόλεων». Στις 13 Δεκεμβρίου, ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς επιβεβαίωσε ότι οι «ενσωματωμένοι» Σύριοι πρόσφυγες στη Γερμανία είναι «καλοδεχούμενοι».

Η περίπλοκη απόφαση επιστροφής

Προσφυγική κρίση της Συρίας και ροή σε γειτονικές χώρες και στην Ευρώπη. ERCC – Κέντρο Συντονισμού Αντιμετώπισης Έκτακτης Ανάγκης. Πηγές: ECHO, ESRI, UNHCR, IOM και εθνικές αρχές, Δημόσιος τομέας, μέσω Wikimedia Commons

Η απόφαση των Σύριων προσφύγων να επιστρέψουν στη Συρία μετά την πτώση του καθεστώτος Άσαντ είναι βαθιά προσωπική και περίπλοκη. Ενώ πολλοί λαχταρούν την ημέρα που θα μπορέσουν να πάνε σπίτι τους, η αβεβαιότητα για το μέλλον της Συρίας, οι προκλήσεις της ανοικοδόμησης της χώρας και ο φόβος της πολιτικής αστάθειας βαραίνουν πολύ το μυαλό τους.

Για όσους έχουν ιδρύσει επιχειρήσεις και ζουν σε χώρες υποδοχής, η επιστροφή στη Συρία δεν είναι απλώς θέμα πατριωτισμού: είναι ζήτημα επιβίωσης, οικονομικής ασφάλειας και κοινωνικής ένταξης. Επίσης, η Συρία, μετά τον Άσαντ, χρειάζεται τους νέους πολίτες της. Σύμφωνα με μια αξιολόγηση της ΔΟΕ για τον αντίκτυπο των Σύριων προσφύγων στον Λίβανο και το προφίλ απασχόλησής τους, περισσότεροι από τους μισούς Σύριους πρόσφυγες είναι κάτω των 24 ετών.