Maryam Palizban. Φωτογραφία από την Yana Kaziulia. Χρήση κατόπιν αδείας.

Αυτό το κείμενο είναι μέρος της σειράς “Πορτρέτα εξορίας”, που εμβαθύνει στις εμπειρίες των Ιρανών γυναικών στη διασπορά, καθώς επιδιώκουν την ελευθερία και επιδεικνύουν την ανθεκτικότητά τους. Η ιστορία έρχεται ως ανάμνηση του τραγικού θανάτου της Μαχσά Ζίνα Αμινί, μιας Κούρδισσας που σκοτώθηκε σε ηλικία 22 ετών στα χέρια της Αστυνομίας Ηθικής, επειδή δεν κάλυπτε πλήρως τα μαλλιά της. Αυτό το περιστατικό πυροδότησε ευρείες διαδηλώσεις στο Ιράν, που συνεχίζονται έως σήμερα, παρά την κλιμάκωση της κυβερνητικής καταπίεσης.

Η Maryam Palizban κι εγώ ήμασταν φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης την ίδια περίοδο, όμως δεν έτυχε να συναντηθούμε εκείνα τα χρόνια. Τον καιρό που ήμασταν εκεί, γίνονταν φοιτητικές διαμαρτυρίες, που καταστέλλονταν αμέσως, και θύμιζαν τα πιο σκοτεινά χρόνια μετά την επανάσταση του 1979, όταν πολλοί από τους γονείς μας έγιναν μάρτυρες εκτελέσεων των φίλων συμφοιτητών τους από το ίδιο αυτό πανεπιστήμιο.

Η Maryam μου τράβηξε την προσοχή στην ταινία «Deep Breath», που είχε σημαντική επιτυχία ως υποψηφιότητα του Ιράν για Καλύτερη Ξενόγλωσση Ταινία στην Κινηματογραφική Ακαδημία το 2004. Πέρα από τους διθυράμβους, η ταινία «Deep Breath» συμβόλιζε την αδιάκοπη μάχη της γενιάς μας να φυσήξει πνοή εκεί όπου δεν υπήρχε αέρας να αναπνεύσουμε.

Χρόνια αργότερα, οι δρόμοι μας διασταυρώθηκαν στο Βερολίνο. Εκείνη είχε ολοκληρώσει το διδακτορικό της στις θεατρικές σπουδές με επιτυχία στο Πανεπιστήμιο Φρέιε του Βερολίνου και ερευνούσε τα ακαδημαϊκά κέντρα της πόλης. Συχνά ταξίδευε μπρος πίσω στο Ιράν για τη δουλειά της ως ηθοποιός.

Αφήνοντας το Ιράν

H Maryam, όπως πολλές γυναίκες που εμφανίζονται στο φακό στο Ιράν, αντιμετώπισε σημαντικούς περιορισμούς στην ελευθερία της, ακόμα και έξω από τη χώρα. Αναπολώντας το ταξίδι της, είπε:

 Ποτέ δεν ήθελα να αφήσω το Ιράν. Παρά την πίεση από την οικογένειά μου να σπουδάσω στο εξωτερικό, αισθανόμουν βαθιά συνδεδεμένη με τις ρίζες μου εκεί. Ασχολούμουν με μια μικρή θεατρική ομάδα στο πανεπιστήμιο και είχα κάνει βήματα στην κινηματογραφική σκηνή. Ωστόσο, μια ρομαντική σχέση στο Βερολίνο με κράτησε μακριά από το Ιράν. Ούτε η οικογένειά μου ούτε οι συνθήκες στο Ιράν μας επέτρεψαν να είμαστε μαζί ελεύθερα.

Έφυγα από το Ιράν, αλλά κύρια έγνοια μου παρέμενε το να μπορώ να ταξιδεύω εκεί τακτικά. Όλη μου η ερευνητική δουλειά είχε το Ιράν στο επίκεντρο, η οικογένειά μου έμενε εκεί, και αισθανόμουν βαθιά στοργή για τον κινηματογράφο, το θέατρο και τους συναδέλφους μου εκεί.

Η Maryam μοιράστηκε αυτά της τα συναισθήματα κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης μαζί μου μετά την επέτειο του «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», ενός ορόσημου που επηρέασε της ζωή της βαθιά.

Ζώντας στο εξωτερικό, με την ταινία «Deep Breath» να κερδίζει αναγνώριση σε έγκυρες κινηματογραφικές εκδηλώσεις, η Maryam άρχισε να δέχεται προσφορές για ρόλους εκτός Ιράν. Ωστόσο, ήρθε αντιμέτωπη με ένα δίλημμα: είτε να δεχτεί δουλειά στο εξωτερικό και να διακινδυνεύσει να χάσει την ευκαιρία να επιστρέψει ή να συμμορφωθεί με τα ιρανικά πρότυπα για τις ηθοποιούς. Εντέλει, επέλεξε το τελευταίο μονοπάτι. Αναλογιζόμενη την απόφασή της, παρατήρησε: «Ήταν μια πολύ περίπλοκη κατάσταση. Ζούσα δύο παράλληλες ζωές για χρόνια».

Δύο παράλληλες ζωές

Όταν συνάντησα την Maryam στο Βερολίνο, πάλευε να ισορροπήσει τις δύο ξεχωριστές ζωές της στο Ιράν και τη Γερμανία. Ήταν ιδιαίτερα προσεκτική, ώστε να μην φωτογραφηθεί χωρίς χιτζάμπ, που ήταν μία από τις κύριες απαιτήσεις για τις ηθοποιούς στο Ιράν.

Παράλληλα, ως ερευνήτρια που παρακολουθούσε συνέδρια εκτός Ιράν, παρατήρησε: «Ενώ άλλοι ετοίμαζαν τους λόγους τους, εγώ ανησυχούσα να καλύψω τα μαλλιά μου ή για την πιθανότητα κάποιο άτομο να τραβήξει φωτογραφία της συνάντησης και να τη δημοσιεύσει κάπου».

Ωστόσο, η χιτζάμπ δεν ήταν το μόνο της εμπόδιο, ώστε να ζήσει ελεύθερα την επαγγελματική της ζωή. Τα πολιτικά προβλήματα ήταν επίσης μεγάλα και υπαγόρευαν τι μπορούσε και τι δεν μπορούσε να ειπωθεί. «Κάποια στιγμή, έβγαλα ένα λόγο πάνω στη δραματουργία της κηδείας του Χομεϊνί». Φαντάσου, παρά τη σημασία του άρθρου, το μόνο που μπορούσα να σκεφτώ ήταν να διασφαλίσω ότι δεν θα δημοσιευόταν. Παρομοίως, με το βιβλίο μου πάνω στις αναπαραστάσεις μαρτυρίου στο ta'ziyeh, μια τελετουργική δραματική τέχνη που αφηγείται θρησκευτικές, ιστορικές, και μυθικές διηγήσεις, έκανα βήματα για να εμποδίσω τη μετάφρασή του στα περσικά».

Παρά τις προφυλάξεις, με την επιστροφή στο Ιράν, η Μaryam συχνά υποβαλλόταν σε ανακρίσεις επί μακρόν. «Λένε ότι θέλουν να σου πάρουν συνέντευξη, αλλά όταν πηγαίνεις εκεί είναι ανάκριση», εξήγησε. «Μετά από αυτές τις συνεντεύξεις, οι συνάδελφοί μου με καθησυχάζουν, λέγοντας: “Είναι φυσιολογικό. Όλοι μας το παθαίνουμε”. Δέχεσαι ότι πρόκειται για ένα κομμάτι της πραγματικότητας λέγοντας στον εαυτό σου ότι είναι το κόστος που πληρώνεις για να δουλεύεις σε αυτόν τον τόπο».

Όταν την ρώτησα αν η ζωή της στη Δύση πυροδότησε τις ανακρίσεις, απάντησε: «Και αυτό. Και όσο τα όχι που λες αυξάνονται, τόσο η πίεση γίνεται εντονότερη. Σε πολλά εγχειρήματα, γνωρίζω ξεκάθαρα τη σύνδεση των σκηνοθετών ή των παραγωγών με τους Φρουρούς της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) και την πηγή της χρηματοδότησής τους. Δεν θέλεις να εμπλακείς σε τέτοιες δουλειές. Αυτός ο έλεγχος σε βάζει στο επίκεντρο».

Ο δρόμος προς την εξορία

Το τελευταίο ταξίδι της Maryam στο Ιράν, λίγο πριν τον COVID-19, συμπεριελάμβανε τη συμμετοχή της σε μια θεατρική παραγωγή. Παρά τις πρόβες, που διήρκεσαν ένα χρόνο, η παραγωγή τέλειωσε μετά από μόλις πέντε βραδιές. Αντιμετώπισε δυσκολίες από την αρχή εξαιτίας της απόφασης της ομάδας να μποϋκοτάρει το χρηματοδοτούμενο από την κυβέρνηση φεστιβάλ Fajr, διαμαρτυρόμενη για την κατάρριψη από τους IRGC της Πτήσης PS752 τον Ιανουάριο 2020, που στοίχισε τη ζωή σε 176 ανθρώπους.

Πίσω στη Γερμανία, η Maryam ακόμα πάλευε με τις δύο παράλληλες ζωές της. «Στο Βερολίνο, ήταν κανονισμένο να μιλήσω για τις πολιτικές γύρω από τον πολιτισμό», μας είπε. «Αισθανόμενη την ανάγκη να είμαι αυθεντική, έγραψα ένα συναισθηματικά φορτισμένο μήνυμα γύρω από τη διαφορά ανάμεσα στον πολιτιστικά δρώντα και τον πολιτιστικό φορέα. Το βράδυ πριν την ομιλία, ένα ολοζώντανο όνειρο ότι με εκτελούσαν στο απόσπασμα με οδήγησε στην απόφαση να μην συμμετέχω έχοντας σκεπασμένο το κεφάλι. Δεν το ανάρτησα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κατόπιν έκρυψα τις φωτογραφίες», θυμάται η Maryam.

Αναλογιζόμενη τις εμπειρίες της, είπε η Maryam: «Η διαδικασία είχε γίνει εξαιρετικά περίπλοκη και οδυνηρή».

Η καθοριστική στιγμή του 2022

Το 2022, η καθοριστική στιγμή έφτασε με το «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», που λειτούργησε ως καταλύτης για την τολμηρή απόφαση της Maryam να εμφανιστεί χωρίς χιτζάμπ, όχι απλώς μια προσωπική επιλογή αλλά μια σημαντική πολιτική δήλωση. Ανάρτησε μια φωτογραφία στο Instagram χωρίς χιτζάμπ, και στη λεζάντα έγραψε: «Γυναίκες, σινεμά, θέατρο, πολιτισμός, τέχνη, επιστήμη, θρησκεία, Ιράν δεν σου ανήκουν! Δεν σου ανήκουμε! Εκφοβισμός, απειλές, βασανιστήρια, δολοφονίες…αυτά είναι δικά σου! Σε μισούμε!».

Την ρώτησα αν συνειδητοποιούσε ότι η ενέργειά της σήμανε το σημείο χωρίς επιστροφή, ότι διακινδύνευε την ασφάλειά της αν επισκεπτόταν το Ιράν και τη δουλειά της εκεί ως ηθοποιού, και ουσιαστικά σηματοδότησε την εκκίνηση της εξορίας της. Απάντησε: «Ναι».

Όλα άλλαξαν τότε: η σχέση της Maryam με πολλούς από τους συναδέλφους της στο Ιράν υπέστη σημαντικές αλλαγές. «Ένα μέρος της κοινότητας διέκοψε δεσμούς μαζί μου», αναπόλησε. Παρά το γεγονός ότι μετέπειτα ενεπλάκησαν πολιτικά κάποιες άλλες ηθοποιοί, δεν ήταν αρκετές. «Αν περισσότερες ηθοποιοί είχαν αναρτήσει εικόνες χωρίς χιτζάμπ, το καθεστώς δεν θα είχε μπορέσει να μας πιέσει τόσο πολύ», είπε η Maryam.

Ο όγκος των απειλών και των επιθέσεων στο διαδίκτυο ξεπέρασαν τις προσδοκίες της. Μέσα σε όλη την πίεση, αισθάνθηκε την ανάγκη να επαναπροσδιορίσει τη σχέση της με το Βερολίνο, την πόλη όπου είχε ζήσει με τόση αγάπη για τόσο πολλά χρόνια, ως τόπο εξορίας.

Ζωή ως εξόριστη

Σχεδόν ένα χρόνο μετά την καταιγίδα στη ζωή της Maryam Palizban, εκείνη παρομοίωσε αυτή την εμπειρία με μάχη που κράτησε ένα έτος και που εντέλει ενίσχυσε την αποφασιστικότητά της. Ακόμα και στις χειρότερες στιγμές της, «δεν μετάνιωσε ούτε μία φορά» αυτή της την απόφαση. «Αισθάνομαι πιο κοντά στον αληθινό μου εαυτό τώρα».

Μοιράστηκε επίσης μαζί μου τη βαθιά στήριξη, που την έκανε να αναθαρρεί, όταν ένιωθε να παραπαίει στην κόψη του ξυραφιού. «Ο σύντροφός μου και ο γιος μού παρείχαν ανεκτίμητη στήριξη. Αυτοί είναι η άγκυρά μου εδώ. Αλλά συνειδητοποίησα σύντομα ότι χρειαζόμουν κάτι περισσότερο, έτσι αναζήτησα επαγγελματική ψυχολογική βοήθεια».

Βρίσκοντας παρηγοριά σε μια νέα κοινότητα Ιρανών ακτιβιστ(ρι)ών στο Βερολίνο, που τους ένωσε το κίνημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία», η Maryam κατάφερε να αναθερμάνει δεσμούς εμπιστοσύνης με επαφές της στο Ιράν.

Εξέφρασε αισιοδοξία επιβεβαιώνοντας ότι αν και μπορεί η αλλαγή να μην έχει φτάσει σε κάθε πλευρά της ιρανικής κοινωνίας, έχει, όμως, συμβεί βαθιά και χωρίς αμφιβολία. Η Maryam εξέφρασε την πεποίθησή της ότι «κάτι θεμελιώδες άλλαξε το 2022, που σήμανε ένα αξιόλογο επίτευγμα».