Μία σκηνή από το ντοκιμαντέρ «Ο Ουρανός πάνω από τη Ζένιτσα». Φωτογραφία από τον Emir Džanan μέσω του OBC Transeuropa. Χρήση με άδεια.

Αυτή η συνέντευξη με τους σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ «Ο Ουρανός πάνω από τη Ζένιτσα» Zlatko Pranjić και Nanna Frank Møller και τον Καθηγητή Samir Lemeš από το Οικολογικό Φόρουμ Ζένιτσα παραχωρήθηκε στην Anna Lodeserto και δημοσιεύτηκε πρώτα από το Διευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα Βαλκάνια και τον Καύκασο (OBC Transeuropa). Μία επιμελημένη έκδοση αναδημοσιεύτηκε από το Global Voices στο πλαίσιο συμφωνίας διαμοιρασμού περιεχομένου. 

Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (ΒΕ) εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρή περιβαλλοντική και κοινωνικοπολιτική υποβάθμιση, ως επακόλουθο των Βαλκανικών Πολέμων, της ανεξέλεγκτης εκμετάλλευσης των πόρων, της περιορισμένης περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης των πολιτικών ελίτ και της χαλαρής νομοθεσίας, τα οποία επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή, όπως φαίνεται εμφανώς με τις αυξανόμενες πλημμύρες στην Κεντρική Βοσνία. Η βιομηχανική ρύπανση, τα φραγμένα από πλαστικά απόβλητα ποτάμια, η καταστροφή των οικοτόπων από τα υδροηλεκτρικά έργα και η αποψίλωση αρχαίων περιοχών απειλούν τόσο την ανθρώπινη υγεία όσο και τα οικοσυστήματα της περιοχής. Τοπικές περιβαλλοντικές οργανώσεις και ακτιβιστές διεξάγουν έναν συνεχή, συχνά επικίνδυνο αγώνα ενάντια στους ισχυρούς ρυπαντές και την αδράνεια της κυβέρνησης, με τη Ζένιτσα, μία πόλη που προβάλλεται στο φημισμένο ντοκιμαντέρ «Nebo iznad Zenice» (Ο ουρανός πάνω από τη Ζένιτσα»), και αναδεικνύεται σε σύμβολο αυτού του αγώνα για περιβαλλοντική δικαιοσύνη.

Στο 30ό Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σεράγεβο, οι προβολές της ταινίας για την Ημέρα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 2024, σε σκηνοθεσία Zlatko Pranjić και Nanna Frank Møller (Δανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, 2024), έγιναν σε ακροατήρια με εξαντλημένα τα εισιτήρια και έλαβαν πολύ καλές κριτικές. Η ταινία ρίχνει φως στη βιομηχανική ρύπανση και την κυβερνητική αμέλεια, που μαστίζει τη Ζένιτσα και τους κατοίκους της, ενώ παράλληλα αναδεικνύει τη γενναιότητα των πολιτών που αγωνίζονται για την αλλαγή. Το OBC Transeuropa μίλησε με τους σκηνοθέτες και τον Καθηγητή Samir Lemeš, υπέρμαχο του περιβάλλοντος και λέκτορα του Πανεπιστημίου της Ζένιτσα, καθώς και συνιδρυτή του Οικολογικού Φόρουμ της Ζένιτσα, για τη δημιουργία της ταινίας, τον αντίκτυπό της και την ευρύτερη σημασία της σε παγκόσμια κλίμακα. 

OBC  Transeuropa (OBCT): Γιατί είναι «Ο Ουρανός πάνω από τη Ζένιτσα» τόσο σημαντική ταινία για την Βοσνία και τον κόσμο;

Samir Lemeš (SL): Αυτή η ταινία είναι απαραίτητη για εμάς και παγκοσμίως, διότι μετατοπίζει το θέμα από τo τοπικό στο διεθνές προσκήνιο. Είναι πλέον διαθέσιμη και σε πλατφόρμες μετάδοσης συνεχούς ροής, πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο μπορούν να μάθουν για τους αγώνες μας, οι οποίοι είναι παράλληλοι με εκείνους άλλων κοινοτήτων που αντιμετωπίζουν τη ρύπανση από πολυεθνικές εταιρείες σε άλλα μέρη. Η εταιρεία που προβάλλεται στην ταινία, η οποία έχει μαζικές επιχειρηματικές δραστηριότητες σε πολλές άλλες χώρες —όπως για παράδειγμα στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ιταλία και τη Γαλλία— εφαρμόζει αυστηρότερα περιβαλλοντικά πρότυπα αλλού λόγω των κανονισμών της ΕΕ. Ωστόσο, εδώ στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η ρύπανση είναι πολύ πιο σοβαρή, επειδή οι κανονισμοί είναι χαλαροί. Επίσης, η ταινία ασκεί σαφή πίεση στους επενδυτές και τους ενδιαφερόμενους φορείς. Τα ετήσια έσοδα της εταιρείας είναι σχεδόν 20 φορές μεγαλύτερα από τον προϋπολογισμό της χώρας μας, γεγονός που την καθιστά πιο ισχυρή από την κυβέρνησή μας. Για να φέρουμε την αλλαγή, πρέπει να απευθυνθούμε σε ισχυρότερους οργανισμούς, όπως οι τράπεζες που χρηματοδοτούν αυτές τις εταιρείες. Αναδεικνύοντας το θέμα, η ταινία ενθαρρύνει τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα να απαιτήσουν καλύτερες περιβαλλοντικές πρακτικές.

OBCT: Πώς αναπτύχθηκε ο τοπικός ακτιβισμός σε αυτό το επίπεδο και τι αντίκτυπο ελπίζετε ότι θα έχει;

Zlatko Pranjić (ZP): Ο τοπικός ακτιβισμός είναι ζωτικής σημασίας. Οι ακτιβιστές στη Ζένιτσα δεν συνδέονται με δημοφιλείς διεθνείς οργανώσεις όπως η Διεθνής Αμνηστία, η Greenpeace ή άλλες παρόμοιες,  είναι απλοί άνθρωποι με περιορισμένους πόρους. Ωστόσο, έχουν καταφέρει να έρθουν αντιμέτωποι με τις παγκόσμιες εταιρείες και τους συνένοχους πολιτικούς που παραδίδουν τους πόρους μας χωρίς περιβαλλοντικές εγγυήσεις. Έτσι, μια τέτοια ταινία στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα στους απλούς ανθρώπους: η επιμονή και η συλλογική δράση μπορούν να επιτύχουν ουσιαστικά αποτελέσματα για το παγκόσμιο καλό και τις κοινότητες που συμμετέχουν στον αγώνα.

SL: Αποτελεί επίσης αντίλογο στο επίμονο αφήγημα της απάθειας και του μηδενισμού εδώ. Πολλοί πιστεύουν ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει, αλλά το μήνυμά μας είναι σαφές: μείνετε πεισματάρηδες, μείνετε επίμονοι και συνεχίστε να πιέζετε. Χρησιμοποιήστε κάθε διαθέσιμο εργαλείο —ΜΜΕ, ταινίες, νομικά κανάλια και διεθνείς συμφωνίες. Αυτή η ταινία αποτελεί παράδειγμα για το κατά πόσο η αδιάκοπη προσπάθεια μπορεί να οδηγήσει σε πραγματική πρόοδο ακόμη και στις πιο δύσκολες καταστάσεις.

Ο Samir Lemeš μπροστά από την εγκατάσταση οπτανθρακοποίησης. Φωτογραφία από τον Emir Džanan μέσω του OBC Transeuropa. Χρήση με άδεια.

OBCT: Τι σας ενέπνευσε να επικεντρωθείτε στη Ζένιτσα και ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε κατά την αποτύπωση αυτής της ιστορίας;

Nanna Frank Møller (NFM): Άκουσα για πρώτη φορά για τη Ζένιτσα από τον Zlatko Pranjić, ο οποίος μεγάλωσε εκεί. Επισκέφθηκα την περιοχή για πρώτη φορά το 2017 και ήταν σοκαριστικό να βλέπω τον πυκνό, μαύρο καπνό να ξεχύνεται από στέγες εργοστασίων χωρίς καμινάδες, κάτι που είχα δει μόνο σε απομακρυσμένες εικόνες από εξαιρετικά μολυσμένες περιοχές σε άλλες ηπείρους. Από την αρχή γνωρίζαμε ότι αυτό θα ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα βραχυπρόθεσμο έργο, ώστε οι εργασίες για την ταινία διήρκησαν επτά χρόνια, ακολουθώντας μια συμμετοχική προσέγγιση. Ο Zlatko και εγώ θέλαμε να απεικονίσουμε σε βάθος την καθημερινή ζωή των ανθρώπων στη Ζένιτσα και να ακολουθήσουμε το ταξίδι τους σε βάθος χρόνου, επιτρέποντας στο κοινό να εμπλακεί άμεσα με τους αγώνες των πρωταγωνιστών. Σταθήκαμε στο πλευρό του Samir Lemeš και άλλων ακτιβιστών του Οικολογικού Φόρουμ, καθώς ασκούσαν ακούραστα πιέσεις τόσο στις τοπικές Αρχές όσο και στην εταιρεία χάλυβα. Χρειάστηκε επιμονή, αλλά ο αντίκτυπος της ιστορίας αυξήθηκε, καθώς οι τοπικές Αρχές και το Υπουργείο Περιβάλλοντος άρχισαν να επιβάλλουν νέες μετρήσεις ρύπανσης, ενισχύοντας την υπόθεση του Οικολογικού Φόρουμ. Δεν θα ξεχάσω επίσης ποτέ την πρώτη προβολή στη Ζένιτσα… ήταν απίστευτα συγκινητική και σε άγγιζε. Πολλοί από τους παρευρισκόμενους ήταν ντόπιοι πολίτες, που είτε είχαν συμμετάσχει είτε είχαν υποστηρίξει την ταινία, και εξέφρασαν ειλικρινή ευγνωμοσύνη που επιτέλους η πραγματικότητα και οι αγώνες τους αναγνωρίστηκαν στη μεγάλη οθόνη.

OBCT: Πώς πιστεύετε ότι η ταινία στήριξε τον τοπικό αγώνα κατά της βιομηχανικής ρύπανσης στη Ζένιτσα;

NFM και ZP: Τα ντοκιμαντέρ έχουν τη μοναδική δύναμη να εμβαθύνουν σε θέματα με τρόπο που οι καθημερινές ειδήσεις δεν μπορούν να κάνουν, δημιουργώντας μόνιμες συναισθηματικές συνδέσεις με το κοινό που μπορούν να οδηγήσουν σε πραγματική αλλαγή. Έξι εβδομάδες μετά την πρεμιέρα μας, το εργοστάσιο οπτανθρακοποίησης στη Ζένιτσα έκλεισε. Αυτό συνέβη παράλληλα με μια εν εξελίξει καταγγελία μέσω της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης [ΕΤΑΑ], με επικεφαλής τον καθηγητή Lemeš στην ταινία. Η χαλυβουργική εταιρεία επικαλέστηκε οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους για το κλείσιμο, αλλά είναι σαφές ότι αυτό ήταν ένα σύνθετο αποτέλεσμα τόσο των προσπαθειών των ακτιβιστών όσο και της θεσμικής πίεσης. Ελπίζουμε επίσης ότι η δημοσιότητα της ταινίας μπορεί να ενθαρρύνει την περαιτέρω απόδοση ευθυνών.

OBCT: Μπορείτε να μας μιλήσετε για τη βράβευση στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σεράγεβο και τη σημασία της για το μήνυμα της ταινίας;

NFM and ZP:  Η ταινία έλαβε το Ειδικό Βραβείο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης, το οποίο για πρώτη χρονιά επιχορηγήθηκε από το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών στη Β-Ε, στο 30ό Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σεράγεβο. Η αναγνώριση αυτή υπερβαίνει τη Ζένιτσα, αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο οι κοινότητες σε όλο τον κόσμο υποφέρουν από την εταιρική ρύπανση. Η ταινία θέτει πράγματι ένα κρίσιμο ερώτημα: μπορούν να συνυπάρξουν η περιβαλλοντική ευθύνη και το κέρδος χωρίς «προβολή ψευδοοικολογικής ταυτότητας»; Δεδομένου ότι οργανισμοί όπως η ΕΤΑΑ, που χρηματοδοτούνται εν μέρει από τα χρήματα των φορολογουμένων, υποστηρίζουν αυτές τις εταιρείες, η μεγαλύτερη ελπίδα μας είναι ότι αυτό το βραβείο θα επιστήσει την προσοχή στην ανάγκη για ισορροπημένη εταιρική υπευθυνότητα παγκοσμίως. Στόχος μας είναι να εμπνεύσουμε τόσο τους διεθνείς οργανισμούς όσο και τις εταιρείες να προωθήσουν ενεργά έναν καθαρότερο και δικαιότερο κόσμο.

OBCT: Ποια είναι τα επόμενα βήματα για το κίνημά σας και την περιβαλλοντική δικαιοσύνη στη Ζένιτσα;

SL: Το έργο εδώ απέχει πολύ από το να τελειώσει. Ενώ η ποιότητα του αέρα έχει βελτιωθεί κάπως, τα βιομηχανικά απόβλητα παραμένουν ένα τεράστιο πρόβλημα. Τα εργοστάσια διαθέτουν πλέον φίλτρα, αλλά αυτά πρέπει να συντηρούνται με συνέπεια, γεγονός που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση. Σε παγκόσμια κλίμακα, η απεξάρτηση από τον άνθρακα είναι ένα πιεστικό ζήτημα και για το λόγο αυτό, έχουμε ενταχθεί σε διάφορες συμμαχίες που επικεντρώνονται στην απανθρακοποίηση της παραγωγής χάλυβα, ενώ παράλληλα συμμετέχουμε σε εκστρατείες ευαισθητοποίησης όπως οι Λαμπεροί Ισχυρισμοί, οι Βρόμικες Φλόγες που καθοδηγούνται από το Συνασπισμό Δίκαιου Χάλυβα, για να αποκαλύψουμε ιδιωτικές εταιρείες που ισχυρίζονται ότι χρησιμοποιούν πράσινη τεχνολογία, αλλά παραβλέπουν τις επιπτώσεις της παραγωγής χάλυβα στο περιβάλλον, την υγεία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η ArcelorMittal, για παράδειγμα, ήταν χορηγός της ολυμπιακής δάδας στο Παρίσι, προωθώντας την ως κατασκευασμένη με πράσινη τεχνολογία. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική: εξακολουθούν να μην πληρούν τα περιβαλλοντικά πρότυπα σε μέρη όπως η Ζένιτσα. Ενθαρρύνουμε όλους να ερευνήσουν βαθύτερα αυτές τις πρωτοβουλίες για να κατανοήσουν την πλήρη ιστορία πίσω από τέτοιους ισχυρισμούς υπερβολικής «οικολογικής» σήμανσης. 

Ο «Ουρανός πάνω από τη Ζένιτσα» εξακολουθεί να κερδίζει σημαντική αναγνώριση στο κύκλωμα των διεθνών φεστιβάλ. Έκανε πρεμιέρα στο CPH:DOX 2024 στην Κοπεγχάγη, κερδίζοντας υποψηφιότητες και για το Βραβείο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και για το Δανέζικο Βραβείο Dox, και στη συνέχεια προβλήθηκε στο DOKUFEST Prizren στο Κόσοβο και στο DocuMental Sofia, στη Βουλγαρία. Αφού κέρδισε το Ειδικό Βραβείο Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σεράγεβο στις 23 Αυγούστου, έλαβε επίσης Ειδική Μνεία στο 6ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Rab στη Κροατία και το Βραβείο Check Point στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Μπέργκεν στη Νορβηγία. Έλαβε επίσης δύο ειδικές μνείες στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Inconvenient στη Λιθουανία και στις 3 Νοεμβρίου κέρδισε το κύριο βραβείο στο διαγωνισμό Μαρτυρίες στο Ji.hlava Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ στην Τσεχία. Στις αρχές του 2025, θα παρουσιαστεί στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Τεργέστης και στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βουδαπέστης, όπου είναι υποψήφιο στην κατηγορία του διεθνούς διαγωνισμού.