Ένα κολάζ φτιαγμένο από το Global Voices, που δείχνει έναν πίνακα του 18ου αιώνα από ανώνυμο καλλιτέχνη σχετικά με τις εθνοτικές κάστες κατά τη διάρκεια του ισπανικού αποικισμού του Μεξικού. Πηγή: Wikimedia commons, αρχείο με ελεύθερα πνευματικά δικαιώματα.
Πριν από την ορκωμοσία της Μεξικανής προέδρου Κλαούντια Σέινμπαουμ Πάρδο την 1η Οκτωβρίου, είχε ήδη ξεκινήσει η πρώτη της διπλωματική σύγκρουση. Αν και κάλεσε τον Ισπανό πρόεδρο, Πέδρο Σάντσεθ, στην ορκωμοσία της, αρνήθηκε να παρευρεθεί ο βασιλιάς Φίλιππος Δ’ των Βουρβόνων. Η Κλαούντια δικαιολόγησε τις ενέργειές της υπογραμμίζοντας το γεγονός ότι ο Βασιλιάς Φίλιππος αρνήθηκε να απαντήσει σε διπλωματική επιστολή, που έγραψε ο πρώην Πρόεδρος Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ (AMLO) το 2019, όπου ζήτησε από τον βασιλιά να ζητήσει συγγνώμη εκ μέρους του ισπανικού στέμματος για τη βία και τις σφαγές στο Μεξικό κατά την περίοδο της ισπανικής κατάκτησης και του αποικισμού.
Εδώ και χρόνια, τα ευρωπαϊκά έθνη έχουν προσφέρει μια σειρά από απολογίες για το αποικιακό παρελθόν τους στην αφρικανική ήπειρο. Για παράδειγμα, το βελγικό στέμμα ζήτησε συγγνώμη για τις σφαγές και τους ακρωτηριασμούς στον πληθυσμό του Κονγκό από τον βασιλιά Λεοπόλδο Β’ και ο Γερμανός πρόεδρος Φρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάιερ ζήτησε συγγνώμη για τις καταχρήσεις κατά των ιθαγενών πληθυσμών της Τανζανίας.
Στην αμερικανική ήπειρο, ο Καναδός πρωθυπουργός Τζάστιν Τριντό ζήτησε συγγνώμη από τα ιθαγενή έθνη για τα οικιστικά σχολεία (όπου σκοτώθηκαν ιθαγενείς παιδιά) και ακόμη και ο Πάπας Φραγκίσκος ζήτησε συγγνώμη εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας για τη βία στον ευαγγελισμό του Μεξικού. Αυτές οι συγγνώμες πιθανότατα έδωσαν στον AMLO την ιδέα ότι θα μπορούσε και το ισπανικό στέμμα να απολογηθεί, κάτι που ζήτησε ξανά το 2021.
Την ίδια χρονιά, ο AMLO ζήτησε συγγνώμη στο όνομα του μεξικανικού κράτους από τις κοινότητες των ιθαγενών Μάγιο και Γιακί στο Βόρειο Μεξικό για τις σφαγές, που διεξήγαγε το κράτος υπό τον Πορφίριο Ντίαζ, τον τελευταίο δικτάτορα του Μεξικού. Ζήτησε επίσης συγγνώμη από τους Μάγια στη νότια πολιτεία του Γιουκατάν για τον βάναυσο πόλεμο των Καστών και από τον λαό Τσότσιλ για τη σφαγή των ιθαγενών στο Ακτεάλ. Και φυσικά, για τις σφαγές Κινέζων μεταναστών κατά τη διάρκεια της Μεξικανικής Επανάστασης.
Η Ισπανία γιορτάζει την Εθνική της Ημέρα (Día de la Hispanidad — Ημέρα του Κολόμβου) στις 12 Οκτωβρίου, την ημερομηνία που ο Χριστόφορος Κολόμβος πάτησε το πόδι του στην αμερικανική ήπειρο. Αυτή η ημέρα είναι η μεγαλύτερη πηγή υπερηφάνειας για κάθε εθνικιστή και πατριώτη και είναι επίσης ο εορτασμός της έναρξης μιας διαδικασίας αποικισμού, που θα οδηγούσε στη δημιουργία της ισπανικής αυτοκρατορίας και θα απαθανάτιζε την Ισπανία στην ιστορία ως κατακτητική χώρα. Ωστόσο, θα άφηνε ανεξίτηλο σημάδι στους ιθαγενείς λαούς.
Ο μαύρος θρύλος και ο χρυσός θρύλος
Από το 1552, το αμφιλεγόμενο βιβλίο «Brevísima Relación de la Destrucción de las Indias» (Σύντομη εξιστόρηση της καταστροφής των Ινδιών) του μοναχού Μπαρτολομέ ντε λας Κάσας θα αποκάλυπτε τις υπερβολές, που διέπραξαν οι Ισπανοί κατακτητές στα encomiendas. Αιώνες αργότερα, το 1914, ο ιστορικός Χουλιάν Χουδερίας διέδιδε τον όρο «μαύρος θρύλος», ισχυριζόμενος ότι αυτή η απεικόνιση της ισπανικής ιστορίας στην Αμερική ήταν προκατειλημμένη και ψευδής, με την πρόθεση να απεικονίσει την Ισπανία ως εχθρό και όχι ως πολιτιστικό σύμμαχο, δηλαδή «ανθρωπιστή», που παρείχε ίση μεταχείριση στους αυτόχθονες πληθυσμούς της Αμερικής.
Ωστόσο, οι πρωτογενείς πηγές δείχνουν κώδικες των Αζτέκων, που αποδεικνύουν με γραφική βαρβαρότητα τις ισπανικές τιμωρίες στους ιθαγενείς όπως το «emperramiento» (αιχμάλωτοι που ρίχνονται στα σκυλιά του πολέμου), και αποικιακοί πίνακες έδειχναν τη στρωματοποιημένη διαίρεση της κοινωνίας στις ισπανικές αποικίες στη Λατινική Αμερική.
Ωστόσο, για τον Ισπανό πατριώτη Χουδερίας, η ιστορία του ισπανικού αποικισμού ήταν «μαύρος θρύλος». Ένα κοινό παράπονο ήταν ότι υποκίνησαν το μίσος προς την πατρίδα, την περιφρόνηση για το ισπανικό παρελθόν οι αγγλοσαξονικές χώρες – πρώτα η Βρετανική Αυτοκρατορία και αργότερα οι Ηνωμένες Πολιτείες – και ενθάρρυναν εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική.
Φυσικά, η απόπειρα «ανακατάκτησης» του βασιλιά Φερδινάνδου Ζ΄ τον 19ο αιώνα έδειχνε μια διαφορετική εικόνα. Το 1829, οι Ισπανοί προσπάθησαν να ανακαταλάβουν το Μεξικό πολιορκώντας την παράκτια πόλη Ταμπίκο και το 1862 οι ισπανικές δυνάμεις εντάχθηκαν σε μια στρατιωτική αποστολή με την Αγγλία και τη Γαλλία για να εισπράξουν χρέη προς το Μεξικό. Ιστορικά, υπάρχουν λόγοι για να κατανοήσουμε το αντιϊσπανικό αίσθημα κατά τον 19ο αιώνα.
Υπάρχει μια «ένδοξη» εικόνα της Ισπανικής Αυτοκρατορίας ως φορέα πολιτισμού και καθολικών αξιών στα μεσοαμερικανικά έθνη, που πέφτει σε αντιφάσεις, όπως το «quinto real», το ποσοστό του χρυσού που εξαγόταν από τις αποικίες και αποστελλόταν στην Ισπανία, και υπερασπίζεται την ιδέα ότι αυτός ο πλούτος χρησιμοποιήθηκε για την προώθηση της κατασκευής πανεπιστημίων και ανακτόρων.
Απεικονίζεται ένα ειδυλλιακό παρελθόν, όπου η αλληλεπίδραση ήταν συναινετική, όπου οι αυτόχθονες λαοί είχαν ίση εκπροσώπηση σύμφωνα με το ισπανικό δίκαιο και όπου η ισπανική βία πάντα επισκιαζόταν από τις ανθρωποθυσίες, που γιόρταζαν οι αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας. Το γεγονός ότι οι αυτόχθονες πληθυσμοί δεν εξαλείφθηκαν όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες ή τον Καναδά δικαιολογεί τη διαδικασία αποικισμού.
Η νέα μεξικανική ταυτότητα
Το Μεξικό, σε αντίθεση με άλλα έθνη της περιοχής, πέρασε από μια επαναστατική διαδικασία από το 1910 έως το 1920, που σηματοδότησε μια δραστική αλλαγή σε όλους τους θεσμούς και τις κοινωνικές τάξεις. Ξαφνικά, οι γαιοκτήμονες της ισπανικής κληρονομιάς, μεγιστάνες που είχαν κληρονομήσει περιουσίες από την εποχή της αποικιοκρατίας, έχασαν τα πάντα στις αρχές του 20ού αιώνα. Για τους Μεξικανούς, ήταν ευκολότερο να ταυτιστούν με τους αγρότες και τους εργάτες, που είχαν πολεμήσει στην επανάσταση, παρά με τις ελίτ των λευκών απογόνων των Ισπανών, που κοσμούσαν τα κτήματα και τα δημόσια κτίρια. Για το Μεξικό, ήταν πιο λογικό να συνδεθεί με ένα ιθαγενές παρελθόν παρά με ένα ισπανικό.
Το «La Raza Cósmica» (Η κοσμική φυλή) (1925) του Χοσέ Βασκονσέλος, του πρώτου γραμματέα δημόσιας εκπαίδευσης, θα ήταν καθοριστικό στη διαμόρφωση ενός πιο ομοιογενούς μοντέλου εθνικής ιστορίας. Απεικονίζει τη μεξικανική ταυτότητα ως την ένωση δύο γραμμών αίματος, δύο κόσμων. Ένα ον που πηγάζει τόσο από το παρελθόν των ιθαγενών όσο και από το ισπανικό, εξύψωσε τον μεξικανικό εθνικισμό, ενώ δεν ξεχνούσε ποτέ τη σκληρότητα, που συνεπαγόταν η ίδρυση του Μεξικού.
Μέχρι τη δεκαετία του '90, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του πρώην προέδρου Σαλίνας ντε Γκορτάρι, χρησιμοποιούνταν ο όρος «Συνάντηση Δύο Κόσμων» για να αναφερθεί στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των Ισπανών κατακτητών και των αυτόχθονων πληθυσμών.
Η διπλωματική σύγκρουση
Το 2019, όταν ο AMLO έστειλε την επιστολή, αναμενόταν απάντηση από το ισπανικό στέμμα. Αυτή η απάντηση δεν ήρθε ποτέ. Ισπανοί επενδυτές στο Μεξικό και η ισπανική δεξιά, με επικεφαλής τον πρόεδρο του κόμματος VOX , Σαντιάγο Αμπασκάλ, και μια βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος (PP), η Καγιετάνα Άλβαρες ντε Τολέδο, άρχισαν να επικρίνουν την κυβέρνηση του AMLO, κάτι που ο πρώην πρόεδρος θεωρούσε ως πράξη παρέμβασης στη διακυβέρνησή του.
Η Σέινμπαουμ έγραψε ένα τουίτ εξηγώντας ότι η άρνησή της να προσκαλέσει τον βασιλιά της Ισπανίας δεν οφείλεται σε κάποια ιδεολογία, αλλά μάλλον λόγω της άρνησής του να απαντήσει σε επιστολή του προέδρου του Μεξικού. Τώρα, ως πρόεδρος του Μεξικού, θα υπενθύμιζε στην Ισπανία ότι τα χρέη δεν ξεχνιούνται.
Ορισμένες συμπεριφορές των Ισπανών βασιλέων είναι δύσκολο να ξεχαστούν, όπως η άρνηση του Βασιλιά Φίλιππου ΣΤ’ να σηκωθεί από τη θέση του παρουσία του σπαθιού του απελευθερωτή της Κολομβίας Σιμόν Μπολιβάρ κατά την τελετή ανάκλησης του Προέδρου της Κολομβίας Γκουστάβο Πέτρο Ουρρέγκο το 2022. Ή το περίφημο «Δε το βουλώνεις;» από τον βασιλιά Χουάν Κάρλος Α’ προς τον τότε Πρόεδρο της Βενεζουέλας Ούγο Τσάβες.
Εάν το ισπανικό στέμμα ενδιαφέρεται να εμβαθύνει τη σχέση του με το Μεξικό, τότε μια συγγνώμη μπορεί να ενισχύσει αυτούς τους δεσμούς. Ωστόσο, καθώς η Ισπανία συνδέεται με τα κοινά ευρωπαϊκά συμφέροντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι της Λατινικής Αμερικής, το να ζητήσει συγγνώμη για ένα γεγονός που συνέβη πριν από 700 χρόνια τους φαίνεται γελοίο και οι Ισπανοί επενδυτές δεν έχουν κανένα πρόβλημα να συνεχίσουν να επενδύουν στο Μεξικό. Μόνο το μέλλον θα δείξει αν υπάρξει αλλαγή σκέψης στην ισπανική κοινωνία για να επανεξετάσει το ρόλο της με τη Λατινική Αμερική.
Αν σας ενδιαφέρει αυτό το θέμα, διαβάστε το άρθρο «Η Πορτογαλία και ο μύθος του καλού αποικιοκράτη»
