Εκλογικό τμήμα ρουμανικών εκλογών στη Χάγη. Φωτογραφία της Ana Maria Dima, χρησιμοποιήθηκε με άδεια.

Η Ευρώπη κλονίζεται από «σεισμό» και οι δονήσεις γίνονται αισθητές παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Ειρήνης του 2024, οι ένοπλες συγκρούσεις έχουν φτάσει στο υψηλότερο επίπεδο από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ας το κατανοήσουμε λίγο αυτό. Δεν είμαστε απλώς μάρτυρες μιας άγριας βίαιης περιόδου, αλλά ενεργοί συμμετέχοντες σε έναν κόσμο, όπου η αλήθεια αμφισβητείται αδυσώπητα. Από τον πολλαπλασιασμό των φτηνών πολιτικών θεαμάτων μέχρι τους περισπασμούς των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, που αποτελούν «άρτο και θεάματα», βρισκόμαστε να θέτουμε ένα υπαρξιακό ερώτημα. Σε τι είδους δημοκρατία θέλουμε να ζήσουμε;

Στην ιδανική περίπτωση, όλοι απλώς «μένουμε ήρεμοι και συνεχίζουμε!». Όμως, όσο καλή συμβουλή κι αν είναι αυτή, δεν φαίνεται φως στο τέλος του τούνελ και η εξέταση της κατάστασης της οικονομίας δείχνει το αντίθετο. (Ναι, επιστρέφει στο θεμελιώδες «Είναι η οικονομία, ανόητε!»)

Η Ρουμανία, το δημοκρατικό κράτος στο ανατολικό άκρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί ένα παράδειγμα προς αποφυγή. Πέρυσι, διεξήγαγε προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο, οι οποίες κηρύχθηκαν άκυρες από το Συνταγματικό Δικαστήριο, επικαλούμενο ανησυχίες για εξωτερική παρέμβαση και ακεραιότητα της εκλογικής διαδικασίας, μια τολμηρή προσπάθεια να αναχαιτιστεί ο ανερχόμενος ριζοσπαστισμός. Εν μέσω αυτής της αναταραχής, ένας άνθρωπος, ο υπερεθνικιστής Καλίν Τζεορτζέσκου, αναδείχθηκε και νικητής και παρίας. Εξασφάλισε σχεδόν το 23% των ψήφων, μια σημαντική αύξηση από τις προεκλογικές δημοσκοπήσεις, που τον τοποθετούσαν περίπου στο 5%, σηματοδοτώντας την ανησυχητική έλξη της εξτρεμιστικής ρητορικής στην εύθραυστη δημοκρατία της Ρουμανίας. Περισσότερο από το 60% των ενεργών ψηφοφόρων συμμετείχαν, σημαντική συμμετοχή. Ωστόσο, η διχασμένη φύση του εκλογικού σώματος αποκαλύπτει βαθιές κοινωνικές διαιρέσεις.

Η κατάσταση στη Ρουμανία έχει επιδεινωθεί για διάφορους λόγους, πολλοί από τους οποίους είναι βαθιά ριζωμένοι στη μετακομουνιστική της μετάβαση. Παρά το γεγονός ότι είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), οι δημοκρατικοί θεσμοί της Ρουμανίας παραμένουν ευάλωτοι λόγω του άλυτου παρελθόντος, του ιστορικού πολιτικού κατακερματισμού, της διαφθοράς και της έλλειψης εμπιστοσύνης στο σύστημα. Αυτές οι προκλήσεις έχουν δημιουργήσει ένα περιβάλλον, όπου λαϊκιστές και εξτρεμιστές ηγέτες, όπως ο Καλίν Τζεορτζέσκου, μπορούν να εκμεταλλευτούν τη δημόσια απογοήτευση. Επιπλέον, το εκπαιδευτικό σύστημα της Ρουμανίας, που εξακολουθεί να παλεύει με τα κύματα των βραχυχρόνιων μετακομουνιστικών προσπαθειών για τη μεταρρύθμισή του, δεν έχει εξοπλίσει αποτελεσματικά τους πολίτες με δεξιότητες κριτικής σκέψης απαραίτητες για την πλοήγηση στις πολυπλοκότητες του σύγχρονου πολιτικού λόγου. Ως αποτέλεσμα, ο πληθυσμός έχει γίνει πιο επιρρεπής στις συναισθηματικές και απλοϊκές αφηγήσεις, που προωθούνται από πρόσωπα όπως ο Τζεορτζέσκου, οι οποίες ενισχύονται μέσω των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης.  

Η επιρροή του TikTok στη Ρουμανία έχει αυξηθεί σημαντικά, με τους αριθμούς χρηστών να φτάνουν περίπου τα 8,97 εκατομμύρια, ξεπερνώντας σχεδόν τους 9,05 εκατομμύρια χρήστες του Facebook. Αυτή η άνοδος της δημοτικότητας και η διάδοση περιεχομένου, που βασίζεται σε αλγόριθμους, το έχουν καταστήσει ισχυρό εργαλείο για πολιτικά μηνύματα. Η ακύρωση των εκλογών μέσω υποτιθέμενης ξένης παρέμβασης υπογραμμίζει τα τρωτά σημεία στις σύγχρονες δημοκρατικές διαδικασίες, ιδίως όσον αφορά τον ρόλο των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης στη διάδοση πληροφοριών.

Η περίπτωση της Ρουμανίας είναι σημαντική, γιατί αντιπροσωπεύει ένα σταυροδρόμι τεχνολογίας, εκλογικής ευπάθειας και διάβρωσης των δημοκρατικών κανόνων. Αυτό που κάνει τη Ρουμανία ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η εύθραυστη δημοκρατία της, η οποία επιδεινώνεται από τις ξένες παρεμβάσεις και την ταχεία επέκταση της επιρροής των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Σε αντίθεση με τις πιο εδραιωμένες δημοκρατίες, η Ρουμανία έχει λιγότερη θεσμική ανθεκτικότητα για να απωθήσει αυτές τις δυνάμεις. Η χρήση του TikTok, συγκεκριμένα, είναι ένα νέο σύνορο στην πολιτική χειραγώγηση, όπου οι παράγοντες επιρροής και οι υπερεθνικιστές ηγέτες μπορούν να στοχεύσουν νέους, συχνά αποδεσμευμένους ψηφοφόρους μέσω εξαιρετικά συναισθηματικού περιεχομένου. Η κλίμακα επιρροής, που ασκούν πλατφόρμες όπως το TikTok στη Ρουμανία, όπου η ψηφιακή διείσδυση είναι υψηλή, αλλά η παιδεία στα μέσα είναι χαμηλή, αντιπροσωπεύει μια ανησυχητική τάση για άλλες δημοκρατίες. Σε παγκόσμιο πλαίσιο, η Ρουμανία είναι μια μικρογραφία των κινδύνων, που ενέχει η ανεξέλεγκτη τεχνολογία στις εκλογές και πώς οι εξτρεμιστικές αφηγήσεις μπορούν να βρουν πρόσφορο έδαφος στους ψηφιακούς χώρους, ειδικά όπου τα παραδοσιακά ΜΜΕ και τα πολιτικά συστήματα είναι αδύναμα.

Ωστόσο, αυτό δεν αφορά μόνο τη μεσσιανική στάση του Τζεορτζέσκου ή την έμπνευση από τη Βίβλο, σύμφωνα με τις γραμμές του «Όποιος με ακολουθεί δεν θα περπατήσει στο σκοτάδι», για να προσελκύσει οπαδούς. Η πραγματική ιστορία είναι ο υβριδικός πόλεμος στη δημοκρατία της Ρουμανίας. Οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ιδιαίτερα το TikTok, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση της απήχησής του. Το μεγάλου μεγέθους, συναισθηματικό περιεχόμενο του TikTok αποδείχθηκε ισχυρό εργαλείο για την κινητοποίηση ψηφοφόρων, που δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Η Ρουμανία έχει γίνει ουσιαστικά ένα πεδίο δοκιμών για το πώς το Big Tech μπορεί να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη, ένα συναίσθημα που ακόμη και ο Ούγγρος Βίκτορ Ορμπάν, γνωστός στις αντιδημοκρατικές τάσεις, έχει παραδεχτεί ανοιχτά.

Επιπλέον, οι ρουμανικές Αρχές κατηγόρησαν τη Ρωσία για παρέμβαση στις εκλογές για λογαριασμό του Τζεορτζέσκου. «Οι υπηρεσίες πληροφοριών ισχυρίστηκαν επισήμως την ύπαρξη εκστρατείας ενός εκατομμυρίου ευρώ, που αφορούσε 25.000 συντονισμένους λογαριασμούς TikTok, κανένας από τους οποίους δεν δηλώθηκε στις επίσημες εκθέσεις χρηματοδότησης της εκστρατείας. Σύμφωνα με αποκαλυπτόμενα έγγραφα, η επιχείρηση εμφάνιζε ξεκάθαρα χαρακτηριστικά κρατικού παράγοντα, με τεχνική υποδομή συνδεδεμένη με τη Ρωσία, που υποστηρίζει τη διανομή περιεχομένου», σύμφωνα με έκθεση από το πρακτορείο ελέγχου στοιχείων Funky Noted Citi.

Τον Φεβρουάριο, οι εισαγγελείς άνοιξαν επισήμως ποινική έρευνα εναντίον του Τζεορτζέσκου «για έξι κατηγορίες, συμπεριλαμβανομένης της συμμετοχής σε φασιστική οργάνωση, της προώθησης εγκληματιών πολέμου και φασιστικών οργανώσεων και της κοινοποίησης ψευδών πληροφοριών σχετικά με τη χρηματοδότηση της εκστρατείας».

Σύμφωνα με πληροφορίες, το νυν μαθητικό κοινό σχολείων της Ρουμανίας —μελλοντικοί ψηφοφόροι— παλεύουν με σχετικά υψηλά ποσοστά λειτουργικού αναλφαβητισμού, περίπου 40%, όπως αναφέρουν τα εθνικά ΜΜΕ. Αυτό το ζήτημα αντανακλά βαθύτερα συστημικά προβλήματα εντός του εκπαιδευτικού συστήματος και οικονομική ανισότητα. Το εκπαιδευτικό σύστημα, που εξακολουθεί να λειτουργεί μέσω μετακομουνιστικών μεταρρυθμίσεων, δεν έχει εξοπλίσει αποτελεσματικά τους μαθητές με βασικά εργαλεία για κριτική σκέψη, παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και πολιτική δέσμευση. Ως αποτέλεσμα, ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού γίνεται ευάλωτο σε εύκολα αναλώσιμο, συναισθηματικά φορτισμένο περιεχόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. 

Οι οργανώσεις δημοσκοπήσεων στη Ρουμανία, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, αντιμετωπίζουν επίσης δυσκολίες προσαρμογής στην ψηφιακή εποχή. Πολλές μέθοδοι δημοσκοπήσεων παραμένουν παραδοσιακές, συχνά αποτυγχάνοντας να μετρήσουν με ακρίβεια τα συναισθήματα των ψηφοφόρων, ιδιαίτερα όσων συμμετέχουν κυρίως στο διαδίκτυο. Στη Ρουμανία, όπου η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αυξάνεται ραγδαία, αυτές οι αποτυχίες δημοσκοπήσεων μπορούν να αποδοθούν σε μεγάλο βαθμό στην υποτίμηση της επιρροής, που έχουν αυτές οι πλατφόρμες στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Αυτή η τάση είναι ιδιαίτερα εμφανής στις αγροτικές ή περιθωριοποιημένες περιοχές, όπου η εμπιστοσύνη στα παραδοσιακά ΜΜΕ είναι χαμηλή.

Αλλά αυτό δεν είναι μόνο ένα ρουμανικό ζήτημα. Η διάβρωση των δημοκρατικών αξιών σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση αντικατοπτρίζει τις γεωπολιτικές μάχες, που διαμορφώνουν τον 21ο αιώνα. Από τον κυβερνοπόλεμο έως τις εκστρατείες παραπληροφόρησης, γινόμαστε μάρτυρες της στρατηγικής «διαίρει και βασίλευε», που επανασχεδιάστηκε για την ψηφιακή εποχή. Τα προειδοποιητικά λόγια της Χάνα Άρεντ – «Η βία μπορεί να καταστρέψει την εξουσία· είναι εντελώς ανίκανη να τη δημιουργήσει» – αντηχούν δυσοίωνα, καθώς εξετάζουμε τις συνέπειες του να επιτρέψουμε στην τεχνολογία να υπαγορεύει τη ζωή των πολιτών μας. Το Διαδίκτυο, που κάποτε αναγγελόταν ως δύναμη εκδημοκρατισμού, έχει γίνει πεδίο μάχης γεμάτο επιθετικότητα κατά των γυναικών, των μειονοτήτων και των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων. Δεν πρόκειται μόνο για την ελευθερία του λόγου, αλλά για τις θεμελιώδεις δομές εξουσίας στον σύγχρονο κόσμο. Καθώς η Ρουμανία προετοιμάζεται για έναν ακόμη γύρο εκλογών τον Μάιο του 2025 , το διακύβευμα δεν θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο.

Μπορεί η δημοκρατία να αντέξει τις πιέσεις της διαφθοράς, της εξωτερικής παρέμβασης και της τεχνολογικής χειραγώγησης; Και ποια μαθήματα μπορεί να αντλήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση από τους αγώνες της Ρουμανίας; Οι απαντήσεις δεν βρίσκονται στις υποσχέσεις των λαϊκιστών ηγετών, αλλά στην ανθεκτικότητα των θεσμών και στην ενεργό δέσμευση πολιτών, που αρνούνται να είναι απλοί θεατές. Η δημοκρατία, όπως πάντα, είναι ένα έργο σε εξέλιξη. Όμως το ερώτημα παραμένει: θα το διαμορφώσουμε εμείς ή θα το αφήσουμε να μας διαμορφώσει;