Μία απεικόνιση του γκόλεμ του ραβίνου Λεβ στο Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων της Μαντάμ Τισό στην Ουάσινγκτον. Εικόνα της Wikipedia (CC BY-SA 4.0).

Το γκόλεμ, αιωνόβια μορφή δύναμης, μεγάλου όγκου και εξουσίας, αντλεί την καταγωγή του από την εβραϊκή λαϊκή παράδοση. Σύμφωνα με το δημοφιλέστερο θρύλο, αυτό το μυθικό ον – ή «τέρας» — δημιoυργήθηκε από πηλό από ένα ραβίνο στην Πράγα του 16ου αιώνα με μυστικά ξόρκια, ώστε να προστατευτεί η εβραϊκή κοινότητα, κατατρεγμένη από τα πογκρόμ. Με το πέρασμα των αιώνων, ξέφυγε από τις αρχικές του ρίζες και ενέπνευσε χαρακτήρες, όπως το τέρας του Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ, ενώ μετατράπηκε σε κεντρικό θέμα στον βωβό κινηματογράφο και διαμόρφωσε τον κόσμο των υπερηρώων των κόμικς, από την DC Cómics μέχρι την Marvel Comics.

Η εβραϊκή λέξη «γκόλεμ» (‎גּוֹלֶם ) εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε ψαλμούς και αναφερόταν σε μία «άμορφη μάζα». Σήμερα, το γκόλεμ αντιπροσωπεύει μία ισχυρή μεταφορά για την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) ενσαρκώνοντας την υπόσχεση για έναν πιστό υπηρέτη, καθώς και τον φόβο για ένα ανεξέλεγκτο δημιούργημα. Αυτή η ευελιξία επισημαίνει την αέναη σπουδαιότητα της ιστορίας του γκόλεμ, που αλλάζει για να αντιμετωπίσει καινούργιες ανησυχίες και πολιτισμικές φιλοδοξίες.

Από τον Χουλκ μέχρι τον Σούπερμαν

Ο εβραϊκός θρύλος του γκόλεμ συνήθως θεωρείται το αρχέτυπο του σύγχρονου υπερήρωα. Αυτός ο μυθικός υπερασπιστής, ο οποίος διαθέτει τεράστια δύναμη, που,  ωστόσο, τείνει να είναι παρεξηγημένος ή τρομακτικός, απεικονίζει πολλούς ήρωες  εμβληματικών κόμικς. Ο διττός ρόλος του γκόλεμ — ως υπερασπιστή και  περιθωριακού — αντικατοπρίζεται σε μεγάλο βαθμό στο είδος των υπερηρώων, όπου οι χαρακτήρες συνήθως μάχονται ενάντια σε υπερφυσικές δυνάμεις και στην κοινωνική αλλοτρίωση.

Η επιρροή του γκόλεμ στους δημιουργούς των υπερηώων είναι σημαντική, ιδίως εάν λάβουμε υπόψη μας ότι πολλοί δημιουργοί των παγκοσμίως αγαπημένων χαρακτήρων, όπως ο Σούπερμαν, ο Μπάτμαν, ο Green Latern, ο Iron Man, ο Θωρ, ο Μαύρος Πάνθηρας, ο Captain America και οι X-Men, ήταν Εβραίοι μετανάστες ή απόγονοι Εβραίων μεταναστών από την Κεντρική ή την Ανατολική Ευρώπη. Για αυτούς τους δημιουργούς, το γκόλεμ — ο Εβραίος υπερήρωας, γέννημα της ανάγκης — απεικονίζει τα δικά τους προβλήματα ως περιθωριακών, που προσπαθούν να προστατεύουν όσους είναι ευάλωτοι σε έναν κόσμο συχνά εχθρικό.

Ανάμεσα στους υπερήρωες, ο Χουλκ είναι μάλλον αυτός που ενσαρκώνει με τον πιο άμεσο τρόπο την ουσία του γκόλεμ. Ο Stan Lee, ο θρυλικός δημιουργός των κόμικς, που δημιούργησε τον Χουλκ μαζί με τον Jack Kirby, δήλωσε κάποτε: «Αν κάτσεις να το καλοσκεφτείς, ο Απίθανος Χουλκ είναι ένα γκόλεμ». Η ταλάντευση του Χουλκ ως προστάτη και καταστροφέα αντικατοπτρίζει τη διττή διάσταση του γκόλεμ, ενός όντος δημιουργημένου για να υπηρετεί και να υπερασπίζεται, ικανού, ωστόσο, να σπείρει το χάος, όταν είναι εκτός ελέγχου. Στις πρώτες εμφανίσεις του, το γκρι δέρμα του Χουλκ τον συνέδεε ακόμη περισσότερο με το γκόλεμ, που είχε σμιλευτεί από πηλό και του είχε «δοθεί» μία ωμή και αδάμαστη δύναμη.

Ο Robert G. Weiner, βιβλιοθηκονόμος της λαϊκής κουλτούρας και ειδικός στα κόμικς, δήλωσε στο Global Voices μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου:

The Hulk connection is solid, as Stan Lee has said the Hulk was a kind of Golem-like character (and Frankenstein’s Monster as well as Jekyll and Hyde). The Hulk vacillates between being a protector and a destroyer. So many Golem stories have both aspects: one serves God by serving the Jews and is holy, but there is also a menace who wreaks havoc. The movie adaptations of the Golem often show the character as monstrous and out of control.

Η σύνδεση του Χουλκ είναι ισχυρή. Όπως είχε πει ο Stan Lee, ο Χουλκ ήταν ένας χαρακτήρας παρόμοιος με το γκόλεμ (και με το τέρας του Φρανκενστάιν, καθώς και με τους Τζέκιλ και Χάιντ). Ο Χουλκ ταλαντεύεται ανάμεσα στο να είναι προστάτης και καταστροφέας. Πολλές ιστορίες του γκόλεμ καταδεικνύουν αυτές τις δύο διαστάσεις: η μία διάσταση υπηρετεί τον θεό και τους Εβραίους και είναι ευεργετική, ωστόσο, υπάρχει, επίσης, η απειλητική διάσταση, που σκορπά το χάος. Οι κινηματογραφικές προσαρμογές του γκόλεμ συνήθως καταδεικνύουν ένα χαρακτήρα τερατώδη και εκτός ελέγχου.

Στο βραβευμένο βιβλίο «From Krakow to Krypton: Jews and Comic Books» («Από την Κρακοβία στον Κρύπτον: Εβραίοι και Κόμικς»), ο Arie Kaplan διερευνά τη σύνδεση ανάμεσα στον Σούπερμαν και στο γκόλεμ. Ο Σούπερμαν, που δημιουργήθηκε το 1933 από τον Jerry Siegel και τον Joe Shuster, είναι ένας ακόμη υπερήρωας, εμπνευσμένος από το γκόλεμ. Ο Siegel και ο Shuster, παιδιά Εβραίων μεταναστών, που ξέφυγαν από τα πογκρόμ, του συγκαταλέγουν χαρακτηριστικά, που μας θυμίζουν τον προστατευτικό ρόλο του γκόλεμ. Στις πρώτες ιστορίες του, ο Σούπερμαν παρουσιάζεται ως υπερασπιστής της κοινωνικής δικαιοσύνης, που μάχεται κατά της διαφθοράς και υπερασπίζεται κάθε ανυπεράσπιστο. Ο Kaplan, που δημιούργησε το κόμικς της DC Comics «Man of Snow», στο οποίο ο Σούπερμαν δέχεται επίθεση από ένα γκόλεμ, φτιαγμένο από χιόνι, εξηγεί: «Το εβραϊκό όνομα του Σούπερμαν, Καλ-Ελ («η φωνή του θεού»), ενισχύει τη σύνδεσή του με την εβραϊκή παράδοση». Ο ιστορικός Ralph Nurnberger επισημαίνει, επίσης, ότι τόσο το γκόλεμ όσο και ο Σούπερμαν «δημιουργήθηκαν για να καταπολεμήσουν το κακό στο όνομα των αδυνάμων και των ανυπεράσπιστων».

O Iron Man, επίσης, εμπνεύστηκε ελαφρά από το γκόλεμ. Ο «αντιδραστήρας τόξου», βασικός για την επιβίωσή του, μας θυμίζει το αστέρι, που διακοσμούσε το στήθος του γκόλεμ στη βωβή κινηματογραφική προσαρμογή του Πολ Βέγκενερ το 1915. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Iron Man, όπως εξίσου και ο Χουλκ, απεικονίζοταν αρχικά με γκρι χρώμα, πράγμα το οποίο ενισχύει την επιρροή του γκόλεμ στο σχεδιασμό του. 

Το ίδιο το γκόλεμ εμφανίστηκε στα κόμικς της Marvel τη δεκαετία του '70,  συγκεκριμένα στη σειρά «Strange Tales». Σε ορισμένες περιπτώσεις, ενώθηκε με τους υπερήρωες για να πολεμήσουν μαζί τους Ναζί, ενώ σε άλλες περιπτώσεις παρουσιαζόταν σαν ένα παρεξηγημένο τέρας. Οι διαφορετικές απεικονίσεις του γκόλεμ επισημαίνουν την ευελιξία της διήγησης του γκόλεμ και λειτουργούν εναλλακτικά ως ήρωας και αντιήρωας ως σήμα κατατεθέν της διαχρονικής κληρονομιάς τους στη διήγηση. Ο Weiner, εξήγησε σε μία συνέντευξή του στο Global Voices:

It is more of narrative flexibility of folklore. When you are dealing with characters from folklore, they are often mutable and can change in the service of whatever story are telling. The Golem has so many variations. The Golem is both a hero and a villain/monster depending on which tale one is using as source material (or just new versions of the character).

Πρόκειται περισσότερο για μία αφηγηματική ευελιξία της λαϊκής παράδοσης. Όταν ασχολείσαι με χαρακτήρες της λαϊκής παράδοσης, αυτοί είναι συχνά ευμετάβλητοι και μπορούν να αλλάξουν για χάρη της ιστορίας που διηγείσαι. Το γκόλεμ έχει πολλές παραλλαγές. Το γκόλεμ μπορεί να είναι τόσο ένας ήρωας όσο και ένας εγκληματίας/τέρας, ανάλογα την ιστορία, που χρησιμοποιείται ως αρχικό κείμενο (ή τις καινούργιες παραλλαγές του χαρακτήρα).

Το γκόλεμ: Από τα ρομπότ στην ΤΝ

Η επιρροή του γκόλεμ ξεφεύγει από τη λαϊκή παράδοση και τα κόμικς ως το πεδίο της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης. Όντας ένα πλάσμα που παίρνει ζωή χάρη στην ανθρώπινη εφευρετικότητα, το γκόλεμ είναι ο πρόδρομος της σύγχρονης έννοιας των ρομπότ και της ΤΝ. Είναι πιθανό ο όρος «ρομπότ», που επινοήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από τον Τσέχο δραματουργό Κάρελ Τσάπεκ στο έργο του «R.U.R.» (Τα παγκόσμια ρομπότ του Rossum), να δέχθηκε επιρροή από τον θρύλο του γκόλεμ. Στο έργο του Τσάπεκ, τα ρομπότ είναι τεχνητά όντα, που, όπως και το γκόλεμ, υπηρετούσαν αρχικά την ανθρωπότητα, αλλά κατέληξαν εκτός ελέγχου. 

Οι πρωτοπόροι της ΤΝ και οι πολιτισμικοί σχολιαστές σκιαγράφησαν αντιστοιχίες ανάμεσα στο γκόλεμ και στα σύγχρονα συστήματα της ΤΝ. Ο Geoffrey Hinton, γνωστός, επίσης, και ως ο «νονός της ΤΝ», προειδοποίησε για την πολυπλοκότητα και τα μυστήρια των «ουδέτερων δικτύων» και δήλωσε ότι «δεν καταλαβαίνουμε πραγματικά πώς γίνονται αυτά τα πράγματα». Αυτό μας υπενθυμίζει την μυστικιστική αβεβαιότητα, που περιβάλλει τη δημιουργία και τη συμπεριφορά του γκόλεμ.

Ο Roland Hendel, ομότιμος καθηγητής «Βιβλικών και Εβραϊκών Σπουδών» του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, έκανε μία συγκλονιστική σύγκριση σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα προς το Global Voices:

The Golem can’t speak because it’s an imperfect creation, made by humans. The contrast is to Adam (similarly made of the ground), whom God creates with the power of speech. The analogy with AI might be something similar — the lack of a soul or self-consciousness.

Το γκόλεμ δεν μπορεί να μιλήσει, γιατί είναι μία ατελής δημιουργία των ανθρώπων. Τον αντίποδά του, τον βλέπουμε στον Αδάμ (δημιουργημένο με παρόμοιο τρόπο από χώμα), τον οποίο ο θεός δημιούργησε με τη δύναμη του λόγου. Μπορεί η σύγκριση του γκόλεμ με τη ΤΝ να δηλώνει κάτι παρόμοιο, την έλλειψη ψυχής και αυτογνωσίας.

Ο ιστορικός Yuval Harari επισημαίνει την αυξανόμενη δύναμη των συστημάτων της ΤΝ, αναφέροντας την αξιοσήμειωτη ικανότητά τους να χειρίζονται και να παράγουν γλώσσα. Η ικανότητα αυτή έρχεται ξεκάθαρα σε αντίθεση με τη σιωπή του γκόλεμ, η οποία συμβολίζει την ατέλειά του ως ανθρώπινο δημιούργημα. Οι παρατηρήσεις του Harari μας υπενθυμίζουν ότι συχνά η πραγματικότητα ξεπερνάει τον μύθο και ότι τα συστήματα της ΤΝ επαναπροσδιορίζουν τα όρια της καινοτομίας και του ανθρώπινου ελέγχου.