Ο πρώην υπουργός Εξωτερικών του Ιράν Χοσεΐν Αμίρ-Αμπντολαχιάν και ο Σαουδάραβας ομόλογός του, πρίγκιπας Φαϊσάλ Μπιν Φάρχαν Αλ-Σαούντ μετά την υπογραφή κοινής δήλωσης τον Απρίλιο του 2023 για την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων, με φόντο τον Κινέζο υπουργό Εξωτερικών Κιν Γκανγκ. Φωτογραφία του Mehr News Agency. Πηγή: Wikimedia Commons. CC BY 4.0.

Τα τελευταία 25 χρόνια, η περιοχή της Δυτικής Ασίας και της Βόρειας Αφρικής (ΔΑΒΑ) έχει υποστεί σημαντικό μετασχηματισμό στις παγκόσμιες εμπορικές της σχέσεις. Κάποτε εξαρτώμενες σε μεγάλο βαθμό από τις δυτικές αγορές, ιδίως τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη, πολλές χώρες της ΔΑΒΑ έχουν διαφοροποιήσει τις οικονομικές τους συνεργασίες, με την Κίνα να αναδεικνύεται σε κυρίαρχο εμπορικό εταίρο. 

Η μετατόπιση αυτή αντανακλά ευρύτερες παγκόσμιες οικονομικές τάσεις και στρατηγικές ανακατατάξεις, καθώς τα κράτη επιδιώκουν να μειώσουν την εξάρτηση από τους παραδοσιακούς εταίρους και να διερευνήσουν νέες οικονομικές ευκαιρίες. Με τις εμπορικές αποφάσεις των ΗΠΑ υπό τον νέο πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ να ωθούν προς έναν παγκόσμιο εμπορικό πόλεμο, και άλλες χώρες να απειλούν με πραγματικό πόλεμο και εθνοκάθαρση, οι χώρες της ΔΑΒΑ ενδέχεται να βρεθούν στη μέση αυτής της καταιγίδας. 

Η άνοδος της Κίνας

Η Κίνα έχει αυξήσει σημαντικά το εμπορικό της αποτύπωμα στην περιοχή ΔΑΒΑ τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Το 2022 ο όγκος του διμερούς εμπορίου μεταξύ της Κίνας και των χωρών της ΔΑΒΑ έφθασε τα 469 δισεκατομμύρια δολάρια, σημειώνοντας απότομη αύξηση από περίπου 17 δισεκατομμύρια δολάρια το 2000, οπότε ο όγκος με τις ΗΠΑ συγκρινόταν με 68 δισεκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με στοιχεία του World Integrated Trade Solutions της Παγκόσμιας Τράπεζας. Το γεγονός αυτό καθιστά την Κίνα τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο για αρκετές οικονομίες της ΔΑΒΑ, ιδίως στον τομέα της ενέργειας.

Η Σαουδική Αραβία, για παράδειγμα, έχει αφήσει πίσω της την παραδοσιακή της εξάρτηση από τις αγορές των ΗΠΑ, καθιστώντας την Κίνα τον βασικό εισαγωγέα πετρελαίου της, όταν οι εξαγωγές πετρελαίου της Σαουδικής Αραβίας προς την Κίνα ξεπέρασαν εκείνες προς τις ΗΠΑ το 2010, γεγονός που καταδεικνύει μια αλλαγή στα εμπορικά πρότυπα. Το βασίλειο έχει λάβει μέτρα για να μειώσει την εξάρτηση από το δολάριο ΗΠΑ. Στις αρχές του 2022, το Ριάντ σηματοδότησε το ενδιαφέρον του για συναλλαγές σε εναλλακτικά νομίσματα, μια πιθανή ένδειξη απεξάρτησης από το δολάριο στις παγκόσμιες αγορές πετρελαίου. 

Εν τω μεταξύ, το Ιράν έχει επίσης εξελιχθεί σε βασικό στρατηγικό εμπορικό εταίρο για την Κίνα. Σύμφωνα με το Ανοιχτό Κέντρο Δεδομένων του Ιράν, «το μερίδιο της Κίνας στο εμπόριο του Ιράν εκτινάχθηκε από λιγότερο από 2% το 2000 σε περίπου ένα τρίτο το 2022». Αντίθετα, οι Ευρωπαίοι εταίροι, όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία, κατείχαν κάποτε μερίδιο 20% το 1997, αλλά αυτό έχει πλέον μειωθεί σε λιγότερο από 3%. 

Το κέντρο αποδίδει αυτή τη μετατόπιση σε «κυρώσεις, γεωπολιτικές μετατοπίσεις και την άνοδο της ασιατικής οικονομικής δύναμης», εκτός από το γεγονός ότι η ταχεία οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και η πρωτοβουλία Μία Ζώνη Ένας Δρόμος έχουν προσφέρει στο Ιράν εναλλακτικές αγορές και επενδυτικές ευκαιρίες. Ωστόσο, «η αυξανόμενη εξάρτηση του Ιράν από την Κίνα έχει τόσο οικονομικές όσο και γεωπολιτικές επιπτώσεις», σύμφωνα με το κέντρο. 

Παρά την αυξανόμενη επιρροή της Κίνας, οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν σημαντικός οικονομικός εταίρος στην περιοχή ΔΑΒΑ. Το 2022 ο όγκος του εμπορίου των ΗΠΑ με τις χώρες της ΔΑΒΑ εξακολουθούσε να ανέρχεται σε περίπου 161 δισεκατομμύρια δολάρια, με τον παγκόσμιο ηγεμόνα να διατηρεί ισχυρές εμπορικές σχέσεις με τις χώρες του Κόλπου, την Αίγυπτο και το Ισραήλ, οι οποίες συχνά ενισχύονται από στρατιωτικές και αμυντικές συμφωνίες. 

Ποιος εξαρτάται από τις ΗΠΑ και ποιος αναζητά άλλες λύσεις;

Πολλές χώρες εξακολουθούν να εξαρτώνται από τις ΗΠΑ. Παρόλο που οι ΗΠΑ συνεχίζουν να έχουν οικονομική επιρροή στην περιοχή, ορισμένες χώρες εξαρτώνται περισσότερο από άλλες. 

Οι τελευταίες απειλές του Τραμπ για παρακράτηση δισεκατομμυρίων σε ετήσια βοήθεια προς την Αίγυπτο και την Ιορδανία – εκτός αν υποστηρίξουν το σχέδιό του να εκτοπίσει βίαια τους Παλαιστίνιους και να μετατρέψει τη Γάζα σε ένα τεράστιο κτηματομεσιτικό εγχείρημα – εκθέτουν τη στρατηγική εξάρτηση των χωρών αυτών από τα αμερικανικά κεφάλαια μέσω της στρατιωτικής και της οικονομικής βοήθειας. 

Ωστόσο, η Αίγυπτος διαφοροποιεί ενεργά το εμπορικό της χαρτοφυλάκιο, αναπτύσσοντας στενότερους οικονομικούς δεσμούς με την Κίνα τα τελευταία χρόνια. Το Πεκίνο έχει επενδύσει σε βασικά αιγυπτιακά έργα υποδομής, συμπεριλαμβανομένης της κατασκευής της οικονομικής ζώνης της Διώρυγας του Σουέζ. Το εμπόριο μεταξύ της Κίνας και της Αιγύπτου έφθασε περίπου τα 18 δισεκατομμύρια δολάρια το 2022, διπλάσιο του όγκου του εμπορίου της με τις ΗΠΑ, σύμφωνα με στοιχεία του WITS. Στην περίπτωση της Ιορδανίας, ωστόσο, ο όγκος του εμπορίου της τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με την Κίνα παραμένει συγκρίσιμος από το 2000, σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία. 

Ενώ τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Ισραήλ διατηρούν στενούς δεσμούς ασφαλείας με τις ΗΠΑ, με τις οικονομίες τους, ιδίως στον τομέα της άμυνας και της τεχνολογίας, να είναι στενά συνδεδεμένες με την Ουάσιγκτον, χώρες όπως η Σαουδική Αραβία, το Ιράκ, το Κατάρ και η Τουρκία επεκτείνουν ενεργά τις εμπορικές τους συνεργασίες με την Κίνα και άλλες ασιατικές αγορές για να μειώσουν την εξάρτηση από τις ΗΠΑ. 

Τόσο το Ιράκ όσο και το Κατάρ προσεγγίζουν την Κίνα, ιδίως στον τομέα της ενέργειας, ευθυγραμμίζοντας τις εξαγωγές τους με την αυξανόμενη ζήτηση της Κίνας. Αυτό φαίνεται από την πρόσφατη υπογραφή μακροπρόθεσμων συμφωνιών προμήθειας υγροποιημένου φυσικού αερίου με την Κίνα, ενώ η τελευταία είναι ο μεγαλύτερος αγοραστής ιρακινού πετρελαίου, αριθμός που ανέρχεται στο 35% των συνολικών εξαγωγών του, καθιστώντας το Ιράκ τον τρίτο μεγαλύτερο προμηθευτή πετρελαίου μετά τη Ρωσία και τη Σαουδική Αραβία. Η Τουρκία διερευνά επίσης εναλλακτικές λύσεις για το εμπόριο με βάση το δολάριο ΗΠΑ, ευθυγραμμιζόμενη με τη Ρωσία και την Κίνα σε θέματα οικονομικής συνεργασίας.

Η οικονομική άνοδος της Κίνας έναντι της στρατιωτικής κυριαρχίας των ΗΠΑ

Τα τελευταία 25 χρόνια παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη μεταμόρφωση στις εμπορικές σχέσεις της ΔΑΒΑ. Ενώ οι ΗΠΑ παραμένουν σημαντικός οικονομικός και στρατηγικός εταίρος, ιδίως λόγω της στρατιωτικής τους παρουσίας και των πωλήσεων όπλων, η ταχεία οικονομική άνοδος της Κίνας έχει αναδιαμορφώσει τη δυναμική του εμπορίου σε ολόκληρη την περιοχή. Χώρες που κάποτε εξαρτιόνταν σε μεγάλο βαθμό από τις ΗΠΑ διαφοροποιούν τώρα τις συνεργασίες τους αναζητώντας εναλλακτικές αγορές και πηγές επενδύσεων.

Καθώς οι εμπορικές πολιτικές του Τραμπ συνεχίζουν να εξελίσσονται, επηρεάζοντας τόσο τους συμμάχους όσο και τους αντιπάλους των ΗΠΑ, η ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή ΔΑΒΑ είναι έτοιμη για περαιτέρω αλλαγές. Η διευρυνόμενη οικονομική επιρροή της Κίνας, σε συνδυασμό με τις προσπάθειες ορισμένων χωρών της ΔΑΒΑ να απεξαρτηθούν από το δολάριο και να ενισχυθούν οι δεσμοί με την παγκόσμια πλειοψηφία, σηματοδοτεί μια κίνηση προς ένα πιο πολυπολικό εμπορικό περιβάλλον σε σχέση με την αρχή της χιλιετίας.

Ωστόσο, αυτή η οικονομική αναπροσαρμογή αντιμετωπίζει μια σημαντική αντίρροπη δύναμη με τη μορφή της στρατιωτικής κυριαρχίας των ΗΠΑ, μεταξύ άλλων μέσω του βασικού συμμάχου τους, του Ισραήλ. Με την προθημία της Ουάσινγκτον και του Τελ Αβίβ να χρησιμοποιήσουν στρατιωτική ισχύ, χωρίς να ελέγχονται από το διεθνές δίκαιο ή τον ΟΗΕ, η άνοδος του οικονομικού αποτυπώματος της Κίνας στην περιοχή μπορεί να συγκρουστεί όλο και περισσότερο με τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ, ωθώντας την περιοχή προς μια πιθανή αύξηση της βίας.