Στιγμιότυπο εικόνας ενός άνδρα να κρατάει κάρτα Γκάνας, από ένα βίντεο YouTube, «Εγγραφή κάρτας στη Γκάνα: Ο NIA ξεκινά τη χρήση και έκδοση ταυτότητας πρόσφυγα» από το ChannelOne TV. Δίκαιη χρήση.

Σε ολόκληρη την Αφρική, οι κυβερνήσεις αναπτύσσουν ταχύτατα συστήματα ψηφιακής ταυτοποίησης για τη βελτίωση της παροχής υπηρεσιών, την προώθηση της οικονομικής ένταξης και την ενίσχυση της ασφάλειας. Από το Maisha Namba της Κένυας μέχρι τον Εθνικό Αριθμό Ταυτότητας (NIN) της Νιγηρίας, εκατομμύρια άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτά τα προγράμματα για την υγειονομική περίθαλψη, την εκπαίδευση και τα οικονομικά τους. Ωστόσο, εκτιμάται ότι 500 εκατομμύρια Αφρικανοί εξακολουθούν να μην έχουν νόμιμη ταυτότητα.

Η Αφρικανική Ένωση (AU) έχει προβάλει την ψηφιακή ταυτότητα ως βασικό στοιχείο στη Στρατηγική Ψηφιακού Μετασχηματισμού (2020–2030), με στόχο να διαθέσει μια μοναδική ψηφιακή ταυτότητα σε κάθε Αφρικανό έως το 2030. Ο στόχος των πρωτοβουλιών αυτών είναι να ξεκλειδώσουν οικονομικές ευκαιρίες και να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένου του απρόσκοπτου συνοριακού εμπορίου στο πλαίσιο της Αφρικανικής Ηπειρωτικής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (AfCFTA). 

Παρά τις υποσχέσεις αυτές, οι ανησυχίες σχετικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής, την ασφάλεια και τον αποκλεισμό αυξάνονται. Οι επικριτές, συμπεριλαμβανομένων των οργανώσεων Privacy International και Access Now, έχουν σημάνει συναγερμό για τους κινδύνους που τα ανεπαρκώς ρυθμισμένα συστήματα ψηφιακής ταυτότητας εγκυμονούν. Προειδοποιούν: «Χωρίς ισχυρές διασφαλίσεις, το όνειρο της ψηφιακής ταυτότητας της Αφρικής κινδυνεύει να μετατραπεί σε εφιάλτη παρακολούθησης». Οι παραβιάσεις δεδομένων και τα ανεπαρκή νομικά πλαίσια εγείρουν περαιτέρω ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσον αυτά τα προγράμματα ενδυναμώνουν τους πολίτες ή τους κάνουν πιο ευάλωτους. 

Καθώς οι ψηφιακές ταυτότητες κερδίζουν έδαφος, η συζήτηση συνεχίζεται: είναι απαραίτητο εργαλείο για την πρόοδο της Αφρικής ή σημαντική απειλή για την ιδιωτική ζωή και τις πολιτικές ελευθερίες;

Τα πλεονεκτήματα των ψηφιακών συστημάτων ταυτοποίησης στην Αφρική

Τα ψηφιακά συστήματα ταυτοποίησης παρουσιάζουν σημαντικές ευκαιρίες για τα αφρικανικά κράτη, προσφέροντας ένα τρόπο μεγαλύτερης οικονομικής ενσωμάτωσης βελτιωμένη παροχή υπηρεσιών και ισχυρότερη διακυβέρνηση. Ένα βασικό πλεονέκτημα είναι η οικονομική ενδυνάμωση με το εγχείρημα UNECA, σύμφωνα με το οποίο η αποδοτική εφαρμογή των ψηφιακών συστημάτων ταυτοποίησης θα μπορούσε να αυξήσει το ΑΕΠ της Αφρικής από 3 έως 13% μέχρι το 2030. Αυτά τα συστήματα βελτιώνουν επίσης την οικονομική ενσωμάτωση διευκολύνοντας την πρόσβαση σε τραπεζικές, πιστωτικές και επίσημες αγορές.  

Επιπλέον, οι ψηφιακές ταυτότητες ενισχύουν την αποτελεσματικότητα των δημόσιων υπηρεσιών, εξορθολογίζοντας την παροχή υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης, εκπαίδευσης και προγραμμάτων κοινωνικής προστασίας. Οι πολίτες μπορούν να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στις κυβερνητικές υπηρεσίες, με μειωμένα γραφειοκρατικά εμπόδια και βελτιωμένη ακρίβεια παροχής υπηρεσιών. Στη Ρουάντα, πάνω από το 98% των ενηλίκων έχουν εγγραφεί στο εθνικό σύστημα ταυτοποίησης, το οποίο θεωρείται ευρέως ως ένα από τα πιο ισχυρά, ιδρυτικά συστήματα ταυτοποίησης της Αφρικής. Η Παγκόσμια Τράπεζα τονίζει ότι τα ισχυρά συστήματα ψηφιακής ταυτότητας όχι μόνο βελτιώνουν τη συμμετοχή στην οικονομία αλλά και μειώνουν την απάτη στα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας. Οι πρωτοβουλίες ψηφιακής ταυτοποίησης της Ρουάντα έχουν επιτρέψει την καλύτερη στόχευση των προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας, την καλύτερη στόχευση των προγραμμάτων κοινωνικής πρόνοιας και τον εξορθολογισμό της πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, ιδίως για τους περιθωριοποιημένους πληθυσμούς.

Στο πλαίσιο της AfCFTA, οι ψηφιακές ταυτότητες διευκολύνουν το διασυνοριακό εμπόριο και την εργασιακή κινητικότητα. Παρέχουν ένα ασφαλή και αξιόπιστο τρόπο να συμμετέχουν οι επιχειρήσεις και οι ιδιώτες στο εμπόριο σε όλη την ήπειρο,  μειώνοντας τις καθυστερήσεις και ενισχύοντας την εμπιστοσύνη στις οικονομικές συναλλαγές.

Η επιτυχία των ψηφιακών ταυτοτήτων βασίζεται στην συμπερίληψη, εξασφαλίζοντας ότι οι αγροτικές κοινότητες και οι πρόσφυγες δεν θα αποκλείονται. 

Ανησυχίες και κίνδυνοι για τα προσωπικά δεδομένα

Ένας από τους μεγαλύτερους κύριους κινδύνους είναι η ασφάλεια των δεδομένων, με τις κεντρικές βάσεις δεδομένων να γίνονται πρωταρχικοί στόχοι κυβερνοεπιθέσεων και μη εξουσιοδοτημένης πρόσβασης. Οι χώρες που εφαρμόζουν προγράμματα ψηφιακής ταυτοποίησης, όπως η Νιγηρία και η Κένυα, έχουν αντιμετωπίσει παραβιάσεις προσωπικών δεδομένων, εγείροντας φόβους σχετικά με το πόσο καλά οι κυβερνήσεις μπορούν να προστατεύσουν ευαίσθητες προσωπικές πληροφορίες.

Εκτός από τις ανησυχίες για την ασφάλεια, υπάρχουν φόβοι για παρακολούθηση από τη κυβέρνηση και κατάχρηση δεδομένων. Ομάδες προάσπισης δικαιωμάτων όπως η Πρόσβαση Τώρα έχουν σημάνει συναγερμό ότι τα συστήματα ψηφιακής ταυτοποίησης θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την παρακολούθηση των πολιτών, τον έλεγχο των διαφωνιών και την παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων. Χωρίς σαφείς και εκτελεστέες πολιτικές προστασίας δεδομένων, υπάρχει κίνδυνος τα προσωπικά δεδομένα που συλλέγονται για σκοπούς ταυτοποίησης να χρησιμοποιηθούν για πολιτικά ή εμπορικά οφέλη.

Επιπλέον, η έλλειψη συναίνεσης μετά από ενημέρωση, αποτελεί σημαντική πρόκληση.  Όπως παρατηρεί το Ευρωπαϊκό Κέντρο Διαχείρισης Αναπτυξιακής Πολιτικής (ECDPM), «οι αφρικανικές κυβερνήσεις έχουν αναπτύξει βιομετρικές βάσεις δεδομένων και συστήματα ψηφιακής ταυτότητας κυρίως πριν από τη θέσπιση ισχυρών πλαισίων διακυβέρνησης δεδομένων, όπως οι νόμοι για την προστασία των δεδομένων και την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο». Σαν αποτέλεσμα, πολλά άτομα που είναι εγγεγραμμένα σε αυτά τα συστήματα ενδέχεται να μην κατανοούν πλήρως τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιηθούν ή θα κοινοποιηθούν τα δεδομένα τους. 

Εμπιστοσύνη των πολιτών και προκλήσεις υιοθέτησης

Η εμπιστοσύνη των πολιτών στα ψηφιακά συστήματα ταυτοποίησης αντιμετωπίζει εμπόδια. Το Αφρικανικό Δίκτυο Ψηφιακών Δικαιωμάτων (ADRN) διεξήγαγε έρευνα που δείχνει ότι οι πολίτες σε αρκετές αφρικανικές χώρες διατηρούν επιφυλάξεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τα δεδομένα τους διαχειρίζονται στα συστήματα ψηφιακής ταυτοποίησης. Έχουν καταγραφεί ανησυχίες σχετικά με τα δικαιώματα προστασίας της ιδιωτικότητας και την πιθανή παρακολούθηση, ιδίως όσον αφορά τις καταχωρίσεις καρτών SIM, που συνδέονται με ψηφιακές ταυτότητες. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για ισχυρές νομικές εγγυήσεις για την προστασία των δεδομένων των πολιτών και την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στις πρωτοβουλίες ψηφιακής ταυτοποίησης.  

Ο ψηφιακός αλφαβητισμός είναι ένα άλλο κρίσιμο εμπόδιο για την υιοθέτηση των συστημάτων ψηφιακής ταυτοποίησης σε ολόκληρη την Αφρική. Πολλοί πολίτες, ιδίως στις αγροτικές και υποβαθμισμένες κοινότητες, δεν διαθέτουν τις απαραίτητες δεξιότητες για να συμμετέχουν αποτελεσματικά στις ψηφιακές πλατφόρμες. Πρωτοβουλίες όπως η Ημέρα Ασφαλούς Διαδικτύου (SID), που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 11 Φεβρουαρίου, συμβάλλουν στη γεφύρωση αυτού του χάσματος, προωθώντας συζητήσεις για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στο διαδίκτυο, την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και την υπεύθυνη ψηφιακή συμμετοχή. Οι προσπάθειες αυτές διασφαλίζουν ότι τα άτομα κατανοούν τα δικαιώματα και τις ευθύνες τους στην ψηφιακή εποχή.

Μια έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας το 2022 υπογραμμίζει τις χαμηλές ψηφιακές δεξιότητες της Αφρικής, με πολλές χώρες να σημειώνουν βαθμολογία κάτω από τον παγκόσμιο μέσο όρο, και την έλλειψη επίσημης κατάρτισης στον ψηφιακό αλφαβητισμό. Τα κενά αυτά υπογραμμίζουν την επείγουσα ανάγκη για στοχευμένες κυβερνητικές παρεμβάσεις και πρωτοβουλίες δημόσιας εκπαίδευσης για τη βελτίωση του ψηφιακού αλφαβητισμού και την επιτυχή υιοθέτηση συστημάτων ψηφιακής ταυτοποίησης. 

Επιπλέον, τα ζητήματα προσβασιμότητας επηρεάζουν δυσανάλογα τις περιθωριοποιημένες ομάδες. Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR) τονίζει το γεγονός ότι οι βίαια εκτοπισμένοι και οι απάτριδες συχνά υποεκπροσωπούνται ή είναι αόρατοι στα εθνικά δεδομένα. Αυτή η έλλειψη συμπερίληψης μπορεί να εμποδίσει την πρόσβασή τους σε βασικές υπηρεσίες και στη νομική αναγνώριση, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για τη δημιουργία συστημάτων μητρώου των πολιτών χωρίς αποκλεισμούς.

Επίτευξη ισορροπίας μεταξύ καινοτομίας και προστασίας της ιδιωτικής ζωής

Τα ρυθμιστικά πλαίσια για τις ψηφιακές ταυτότητες παραμένουν κατακερματισμένα, με ορισμένες χώρες να έχουν ισχυρούς νόμους για τα δεδομένα, ενώ άλλες να στερούνται σαφείς πολιτικές για τη συλλογή και την αποθήκευση. Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών (ITU), λιγότερες από τις μισές αφρικανικές χώρες διαθέτουν ολοκληρωμένα νομικά πλαίσια που ευθυγραμμίζονται με τα παγκόσμια πρότυπα, όπως ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Δεδομένων (GDPR).

Καθώς η Αφρική επιταχύνει τις προσπάθειες ψηφιακού μετασχηματισμού της, η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ καινοτομίας και προστασίας της ιδιωτικής ζωής είναι ζωτικής σημασίας. Σύμφωνα με το AU, η εναρμόνιση των πλαισίων ψηφιακής ταυτότητας σε όλα τα κράτη μέλη είναι απαραίτητη για την προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης με παράλληλη διασφάλιση των προσωπικών δεδομένων. Οι αφρικανικές κυβερνήσεις πρέπει να ενισχύσουν τη διαφάνεια, την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και τα νομικά πλαίσια για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στην υιοθέτηση ψηφιακών ταυτοτήτων.

Για να επιτευχθεί αυτή η ισορροπία, οι χώρες θα πρέπει να επενδύσουν σε πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη ικανοτήτων, να εφαρμόσουν σαφή κανονιστικά πλαίσια και να ενισχύσουν τις εκστρατείες ευαισθητοποίησης του κοινού. Η συνεργασία μεταξύ της κυβέρνησης, της κοινωνίας των πολιτών και του ιδιωτικού τομέα είναι απαραίτητη για τη δημιουργία ενός ασφαλούς συστήματος ψηφιακής ταυτότητας χωρίς αποκλεισμούς.