Βιάτσεσλαβ Τσόρνοβιλ, Μουσταφά Τζεμίλεφ (δεκαετία '90). Πηγή: The Sixties Museum στο Κίεβο, χρησιμοποιείται με άδεια.

Του Radomir Mokrik

Αυτό το κείμενο αποτελεί μέρος μιας σειράς δοκιμίων από Ουκρανούς καλλιτέχνες με τίτλο «Ανακτημένος Πολιτισμός: Ουκρανικές φωνές επιμελούνται τον ουκρανικό πολιτισμό». Αυτή η σειρά παράγεται σε συνεργασία με τον Σύνδεσμο Folkowisko / Rozstaje.art, χάρη στη συγχρηματοδότηση από τις κυβερνήσεις της Τσεχίας, της Ουγγαρίας, της Πολωνίας και της Σλοβακίας μέσω επιχορήγησης από το Διεθνές Ταμείο Visegrad. Η αποστολή του Ταμείου είναι να προωθήσει ιδέες για βιώσιμη περιφερειακή συνεργασία στην Κεντρική Ευρώπη. Έχει μεταφραστεί από τα ουκρανικά από την Iryna Tiper και τον Filip Noubel.

Στο δοκίμιό του με τίτλο «Η Δύναμη των Ανίσχυρων», ο Τσέχος συγγραφέας Βάτσλαβ Χάβελ εξήγησε κάποτε γιατί τον ενοχλούσε ο όρος «αντιφρονών». Είπε ότι έδινε την εντύπωση ότι ήταν «επαγγελματίας μέλος της αντιπολίτευσης», αν και στην πραγματικότητα όσοι αποκαλούνταν «αντιφρονούντες» ήταν, πρώτα και κύρια, άνθρωποι με τα δικά τους επαγγέλματα, οικογένειες και φόβους. Το κίνημα των αντιφρονούντων εντός του σοβιετικού μπλοκ (1922–1991) διαμορφώθηκε με διαφορετικούς τρόπους. Στην Τσεχοσλοβακία στο μουσικό underground, στην Πολωνία σε εργοστάσια και στην Ουκρανία σε λογοτεχνικές βραδιές. Ωστόσο, το 1975, απέκτησε έναν κοινό παρονομαστή με τη μορφή των Συμφωνιών του Ελσίνκι και του κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Στην Τσεχοσλοβακία, οι ντόπιοι αντιφρονούντες δημιούργησαν την «Χάρτα 77», στην Πολωνία ίδρυσαν το Κίνημα για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (ROPCiO) και στην ΕΣΣΔ άρχισαν να εμφανίζονται ομάδες του Ελσίνκι (οργανισμοί υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων) — στη Μόσχα, το Ερεβάν, την Τιφλίδα, το Βίλνιους και το Κίεβο. Στην Ουκρανία, τα εθνικά κινήματα, που πολεμούσαν τη σοβιετική αυτοκρατορία, ήταν συνυφασμένα με προσπάθειες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρώην πολιτικοί κρατούμενοι του σοβιετικού καθεστώτος, όπως ο Μουσταφά Τζεμίλεφ, ο Γιόσιφ Ζίσελς και ο Μίροσλαβ Μαρινόβιτς, μοιράζονται τις εμπειρίες τους από τον αγώνα τους ενάντια στην αυτοκρατορία, τότε και τώρα.

Η Ουκρανική Ομάδα Ελσίνκι: «Αρνούμαι να φοβάμαι»

Ο Γιόσιφ Ζίσελς, ένας Ουκρανός Εβραίος, όπως αυτοαποκαλείται, περιγράφει τη σημασία της Ουκρανικής Ομάδας Ελσίνκι (UHG). Πέρασε συνολικά έξι χρόνια σε στρατόπεδα εργασίας στα τέλη της δεκαετίας του '70 για τη συμμετοχή του στο κίνημα για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ανθρώπινα δικαιώματα, αυτή ήταν η νέα ουσία του κινήματος των αντιφρονούντων. Με αυτό, οι Ουκρανοί αντιφρονούντες εισήλθαν στον χώρο της διεθνούς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το γεγονός ότι η Ουκρανική Ομάδα Ελσίνκι ευθυγραμμίστηκε με τα διεθνή πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν εξαιρετικά σημαντικό. Αυτό σήμαινε ότι οι Ουκρανοί υπέταξαν τις φιλοδοξίες τους στις γενικές φιλοδοξίες της Ευρώπης και του κόσμου. Ήταν μια ιστορία για την εκδημοκρατικοποίηση, για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ήταν ένα συμβολικό, αλλά σημαντικό βήμα.

Ο Ζίσελς προσθέτει ότι η επιθυμία να καταδειχθεί το ψεύδος του σοβιετικού συστήματος ήταν επίσης σημαντική, ώστε η Δύση να μην έχει αυταπάτες ότι η συζήτηση για την ΕΣΣΔ θα μπορούσε ποτέ να γίνει σε ένα πραγματικά νομικό πλαίσιο. «Αυτό θυμίζει κάπως τις αυταπάτες, που εξακολουθούν να υπάρχουν συχνά στην Ευρώπη σχετικά με τη Ρωσία».

Η Ουκρανική Ομάδα Ελσίνκι ιδρύθηκε το 1976 από μόλις δέκα γενναίους ανθρώπους, που κατάλαβαν ότι αυτή η πρωτοβουλία θα τους οδηγούσε στη φυλακή. Ανεξάρτητα από αυτό, αποφάσισαν να προχωρήσουν επιδιώκοντας προσωπικά, εθνικά και πανευρωπαϊκά συμφέροντα.

Η ένταξη στην ευρωπαϊκή λογική της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σήμαινε ότι οι Ουκρανοί υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έπρεπε να θέσουν ένα δύσκολο ερώτημα: ο αγώνας τους ήταν πρωτίστως για τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα ή και για τα εθνικά δικαιώματα του ουκρανικού λαού; Άλλωστε, πολλοί άνθρωποι πιέστηκαν να ενταχθούν στην αντιπολίτευση ακριβώς λόγω της πολιτικής της Μόσχας, που περιθωριοποίησε τον ουκρανικό πολιτισμό και έκανε κατάφωρες διακρίσεις εις βάρος της ουκρανικής γλώσσας.

Ο φιλόσοφος και θρησκευτικός μελετητής Μίροσλαβ Μαρινόβιτς θυμάται πώς εντάχθηκε στην Ουκρανική Ομάδα Ελσίνκι τον Νοέμβριο του 1976. Ένιωθε το βάρος των εθνικών διακρίσεων. Έτσι, όταν προέκυψε μια συγκεκριμένη πρωτοβουλία, αποφάσισε να δράσει, λέγοντας: «Αυτό το πανταχού παρόν ψεύδος και το ψέμα του συστήματος με αηδίαζαν. Αρνήθηκα να φοβηθώ».

Το όνομα του Μαρινόβιτς εμφανίστηκε δίπλα σε εννέα άλλα άτομα, άτομα που δήλωσαν ανοιχτά ότι ιδρύουν νόμιμα μια ομάδα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για τον Μαρινόβιτς, ο συνδυασμός του εθνικού και του καθολικού ήταν αρκετά οργανικός:

Από τις πέντε ομάδες που υπήρχαν στην ΕΣΣΔ, μόνο η ομάδα της Μόσχας ήταν απολύτως «δημοκρατική». Έθετε ερωτήματα αποκλειστικά για τις πολιτικές ελευθερίες. Αλλά όλες οι άλλες ομάδες σε άλλες σοβιετικές δημοκρατίες αγωνίζονταν επίσης για τα εθνικά τους δικαιώματα. Αυτό δεν άρεσε στους αντιφρονούντες της Μόσχας. Δηλαδή, δεν μπλόκαραν την πρόσβαση σε έγγραφα από εμάς, αλλά συνοφρυώνονταν, λέγοντας: «Γιατί το κάνετε αυτό; Τα ανακατεύετε όλα… Εστιάστε στα πολιτικά δικαιώματα». Η διττή φύση του σοβιετικού συστήματος – ως ολοκληρωτικό καθεστώς και ρωσική αυτοκρατορία – απορρίφθηκε στη Μόσχα ακόμη και σε αυτούς τους κύκλους των αντιφρονούντων.

Αλληλεγγύη των υπόδουλων

Ο Μουσταφά Τζεμίλεφ υπήρξε ηγέτης του εθνικού κινήματος των Τατάρων της Κριμαίας για πολλές δεκαετίες. Γεννήθηκε στην Κριμαία τον Νοέμβριο του 1943, αλλά έξι μήνες αργότερα, ο ίδιος – όπως ολόκληρο το έθνος των Τατάρων της Κριμαίας – απελάθηκε βίαια από την Κριμαία στην Κεντρική Ασία από τις σοβιετικές Αρχές. Ο Τζεμίλεφ χρησιμοποιεί τη λέξη «γενοκτονία» αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας και αυτό δεν είναι μεταφορά.

Οι Τάταροι της Κριμαίας επέζησαν από τις φρικαλεότητες της κατοχής, αλλά ούτε η εμπειρία τους από τη ζωή υπό το σοβιετικό καθεστώς ήταν πολύ καλύτερη:

Φυσικά, κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, οι άνθρωποι είδαν φρικαλεότητες – δολοφονίες Εβραίων, μαζικές εκτελέσεις και βία. Δεν μπορούν να υπάρχουν αυταπάτες, τόσο ο ναζισμός όσο και ο κομμουνισμός είναι κακοί. Και οι Τάταροι της Κριμαίας έχουν διαφορετική μοίρα: η απέλαση των Τατάρων της Κριμαίας δεν συνδεόταν με κανέναν τρόπο με τη συμπεριφορά ή τις πράξεις τους. Ήταν μέρος της συνολικής στρατηγικής της Ρωσίας απέναντι στην Κριμαία και ιδιαίτερα στους Τατάρους της Κριμαίας. Η Κριμαία επρόκειτο να γίνει ένα εντελώς ρωσικό μέρος. Αυτή η «μετεγκατάσταση» έγινε γενοκτονία για εμάς. Όλα όσα σχετίζονταν με τους Τατάρους καταστράφηκαν: τζαμιά, νεκροταφεία, οικισμοί μετονομάστηκαν. Ο στόχος ήταν να καταστραφεί ο λαός.

Η ζωή του Τζεμίλεφ μετατράπηκε σε έναν συνεχή αγώνα για το δικαίωμα επιστροφής στην πατρίδα, κάτι που σύντομα έγινε η ρίζα της διαφωνίας του. Αλλά τονίζει ότι γρήγορα πέρασε από το εθνικό στο παγκόσμιο.

Το κίνημα των Τατάρων της Κριμαίας της δεκαετίας του '60 «ριζοσπαστικοποιήθηκε» από έναν Ουκρανό, τον Πέτρο Χριχορένκο. «Ο Χριχορένκο εξήγησε ότι δεν πρέπει να ζητάμε, αλλά να απαιτούμε. Κανένας Τάταρος δεν έχει κάνει τόσα πολλά για την εθνική μας υπόθεση όσο ο Πέτρο Χριχορένκο», θυμάται ο Τζεμίλεφ.

Οι αντιφρονούντες — είτε Ουκρανοί, Εβραίοι είτε Τάταροι της Κριμαίας — υπερασπίστηκαν τον δικό τους πολιτισμό, αλλά αυτό δεν εμπόδισε την αμοιβαία υποστήριξη. Στην πραγματικότητα, μάλλον την ενίσχυσε.

Στα στρατόπεδα πήρε πραγματική μορφή ο «διεθνισμός», που διακήρυττε το Σοβιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα. «Η υποστήριξη από ανθρώπους από τις χώρες της Βαλτικής και τον Καύκασο ήταν αυτονόητη. Ήμασταν στο ίδιο μήκος κύματος. Αλλά η ισχυρότερη ήταν η ένωση της Τρίαινας και του Αστέρα του Δαβίδ», είπε ο Τζεμίλεφ.

Ο Μίροσλαβ Μαρινόβιτς συνέχισε εξηγώντας την ουκρανοεβραϊκή αλληλεγγύη: «Οι Εβραίοι που κατέληγαν στα στρατόπεδα συνήθως υποστήριζαν ήδη το εθνικό κράτος του Ισραήλ. Ήταν άνθρωποι με εθνική συνείδηση, οπότε για αυτούς, η θέση των Ουκρανών ήταν κατανοητή. Επειδή και οι δύο απλώς αγαπούσαν τον λαό τους».

Ο Γιόσιφ Ζίσελς συμφώνησε και τόνισε πόσο ωφέλιμη ήταν για αυτόν προσωπικά η επιρροή του ουκρανικού εθνικού κινήματος:

Είμαι Εβραίος. Όλη μου η οικογένεια είναι εβραϊκή. Αυτή είναι η κουλτούρα και η ταυτότητά μου. Αλλά τόσο η διαφωνία μου όσο και η γενική μου εξέλιξη με οδήγησαν αργότερα σε πιο καθολικά, δημοκρατικά πράγματα. Και οι Ουκρανοί αντιφρονούντες μου είπαν έμμεσα, αλλά άμεσα, ότι δεν μπορείς να παρακάμψεις αυτό το μονοπάτι και να αγνοήσεις το εθνοτικό και θρησκευτικό σου ίχνος. Πρέπει να τα ζήσεις. Μπορείς στη συνέχεια να πας παραπέρα, να φτάσεις στο καθολικό επίπεδο. Αλλά δεν μπορείς να προσποιείσαι ότι αυτό δεν υπάρχει. Γι’ αυτό έκανα ένα βήμα πίσω […] δημιούργησα την πρώτη ειδικά εβραϊκή οργάνωση μετά τη δεύτερη θητεία μου.

Το σχόλιο του Μίροσλαβ Μαρινόβιτς ότι οι Ρώσοι αντιφρονούντες δεν συμπαθούσαν όταν συζητούνταν το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως αναδρομική αναδιατύπωση της ιστορίας. Χωρίς να υποτιμάται με κανέναν τρόπο ο ρόλος των αντιφρονούντων της Μόσχας και προσωπικοτήτων όπως ο Αντρέι Ζαχάρωφ, το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας δεν ήταν κάτι που τους απασχολούσε. Άλλωστε, οι Ρώσοι δεν αποτελούσαν αντικείμενο καθημερινών διακρίσεων απλώς και μόνο επειδή μιλούσαν τη δική τους γλώσσα· δεν επηρεάζονταν από λανθάνοντα αντισημιτισμό και η κινητήρια δύναμη της διαφωνίας τους δεν ήταν η επιθυμία να επιστρέψουν σε κάποια «κλεμμένη πατρίδα».

Κατάρρευση, αποσύνθεση, αποαποικιοποίηση;

Το νούμερο ένα ζήτημα σήμερα στην Ουκρανία είναι αναμφίβολα η ήττα της Ρωσίας στον πόλεμο. Πώς θα μοιάζει αυτό — διάλυση, κατάρρευση, αποαποικιοποίηση; Η αποαποικιοποίηση είναι μια κοινή ιδέα στην Ουκρανία, την οποία ορισμένοι ερευνητές προσπαθούν να διαδώσουν στη Δύση.

Οι Ουκρανοί πρώην πολιτικοί κρατούμενοι είναι μάλλον επιφυλακτικοί αισιόδοξοι.

Ο Γιόσιφ Ζίσελς λέει ότι είναι σε επαφή με μερικούς παλιούς γνωστούς στη Ρωσία:

Φυσικά, τους συμπονώ, αλλά τους λέω επίσης ότι με μια τέτοια ιστορία, μέσα σε τέτοια σύνορα, η Ρωσία δεν μπορεί να γίνει δημοκρατική χώρα. Κάποτε, ήθελα την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, επειδή καταλάβαινα ότι μια δημοκρατική ΕΣΣΔ απλά δεν μπορούσε να υπάρξει. Αλλά εξακολουθούν να την χτίζουν εκεί.

Ο Ζίσελς είναι πεπεισμένος ότι αυτό που αλλάζει είναι μόνο το γεωπολιτικό πλαίσιο, όχι όμως η αυτοκρατορική ταυτότητα της Ρωσίας, και η Δύση θα πρέπει να το καταλάβει αυτό.

Για τον Μουσταφά Τζεμίλεφ, το ζήτημα της ήττας της Ρωσίας είναι επίσης το ζήτημα της πιθανότητας οριστικής επιστροφής στην πατρίδα, επειδή όσο υπάρχει η Ρωσική Ομοσπονδία στην τρέχουσα μορφή της, η Κριμαία παραμένει υπό τον έλεγχο των κατακτητών. Ο Μαρινόβιτς έχει παρόμοια άποψη:

Τον Μάρτιο του 2022, είπα «Νιώθω τη δυσοσμία μιας ετοιμοθάνατης αυτοκρατορίας. Η Ρωσία δεν θα μπορέσει να καταπιεί την Ουκρανία — θα πνιγεί από αυτήν». Είπα ότι είμαι χαρούμενος, επειδή μυρίζω την πτωματική μυρωδιά της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Και ακόμα τη μυρίζω. Δεν θα καταπιεί την Ουκρανία· θα πνιγεί από αυτήν. Δεν έχω καμία αμφιβολία γι’ αυτό, αλλά το ερώτημα είναι πότε και πώς; Τα ίδια ερωτήματα τέθηκαν για τη Σοβιετική Ένωση, όταν ήμουν στα στρατόπεδα. Κανείς δεν ήξερε πότε, αλλά ήξεραν ότι σίγουρα θα κατέρρεε.