Εικονογράφηση της Zena El Abdalla. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Αυτή η δημοσίευση της Giulia Crisci εκδόθηκε για πρώτη φορά από το UntoldMag στις 13 Σεπτεμβρίου 2024. Η επιμελημένη αυτή εκδοχή αναδημοσιεύτηκε στο Global Voices στο πλαίσιο συμφωνίας κοινόχρηστου περιεχομένου.

Στο ηχηρό κέντρο του Αλγερίου σε ένα καφέ κοντά στη Grande Poste, οι Medjeda Zouine και Nadjoua Rahem, δημοσιογράφοι από το πρώτο διαδικτυακό ραδιόφωνο της Αλγερίας, το Radio Voix de Femmes, μου δείχνουν την καθημερινή τους δουλειά. Ενεργό από το 1995, το Radio Voix de Femmes εδρεύει στο Maison de la Presse, ένα μέρος συμβολικό της αντίστασης των δημοσιογράφων κατά τον εμφύλιο πόλεμο της Αλγερίας ή της «Decénnie Noire» (μαύρη δεκαετία). Οι Zouine και Rahem ηχογραφούν στο στούντιο του Maison de la Presse και εκπέμπουν την δουλειά τους στο YouTube. Το όνομα του πρότζεκτ συμβολίζει τον σκοπό. Να καταλάβουν όσον το δυνατό περισσότερο χώρο για να διαδώσουν τις ιστορίες των γυναικών στην Αλγερία.

Η συνάντηση με την Medjeda και την Nadjoua είναι μόνο η πρώτη σε έναν μήνα έρευνας στο Αλγέρι ακούγοντας τις φωνές που κατοικούν στα ραδιοφωνικά κύματα και τους ψηφιακούς χώρους. Είμαι καλεσμένη στο σπίτι που κάποτε άνηκε στον Mohamed Khadda (1930–1991), καλλιτέχνη και στρατιώτη του κινήματος ανεξαρτησίας, ένας χώρος που μεταμορφώνεται σε πολιτισμικό κέντρο και οίκημα από την γκαλερί Rhizome. Οι τοίχοι κοσμούνται ακόμα με μερικές από τις παλιές αφίσες του Khadda που προωθούν συνέδρια και εκθέσεις, όπως η Ημέρα Συντήρησης της Προφορικότητας και το Διεθνές Συμπόσιο για την Αφρικανική Προφορικότητα.

Μια από τις αφίσες στο σπίτι του Mohamed Khadda που προωθεί ένα φεστιβάλ για τη διαφύλαξη της προφορικότητας. Χρησιμοποιείται με άδεια.

Οι αφίσες αυτές με ταξιδεύουν πίσω στο Ici la voix de l’Algérie, το κείμενο του Frantz Fanon για τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξε στην επανάσταση μια συγκεκριμένη μορφή προφορικότητας, το ραδιόφωνο. Στα χρόνια της αποικιοκρατίας, το Radio-Alger ήταν η πλατφόρμα, όπου «οι Γάλλοι μιλούν στους Γάλλους». Ο αλγερινός πληθυσμός, σε απόρριψη και αδιαφορία για την φωνή του αποικιοκράτη, δεν διέθετε ραδιοφωνικό εξοπλισμό μέχρι το 1955-1956.

Το 1956 αποτέλεσε σημείο καμπής: την 16η Δεκεμβρίου με την ανακοίνωση «εδώ είναι το Ράδιο της Ελεύθερης και Πολέμιας Αλγερίας», ο παράνομος σταθμός εγκαινίασε την εκπομπή του για τον αλγερινό λαό. Σε λιγότερες από 20 ημέρες όλα τα ραδιόφωνα είχαν ξεπουλήσει. Τώρα κάποιος μπορούσε επιτέλους να ακούσει «τη φωνή της Ελεύθερης και Πολέμιας Αλγερίας». Εξέπεμπε από απροσδιόριστη τοποθεσία, αντιμετωπίζοντας την συνενοχή της Αιγύπτου, της Συρίας και ενός δικτύου αραβόφωνων χωρών, που βασίζονταν σε ραδιοφωνικές συχνότητες, αποφεύγοντας το σαμποτάζ των ραδιοκυμάτων από την αποικιοκρατική εξουσία.

Αν και ασυνεχές με συχνές διακοπές, το ράδιο απελευθέρωσε νέες γλώσσες, καταφέρνοντας τελικά να καταστήσει την ιδέα ενός ανεξάρτητου κράτους πιθανή και πραγματική.

Απ’ την συχνότητα στα podcast

Σήμερα οι κανονισμοί της αλγερινής κυβέρνησης για την αναμετάδοση, τόσο μέσω ραδιοφώνου όσο και μέσω διαδικτύου, είναι απαιτητικοί. Είναι τόσο δύσκολο να αποκτηθούν οι εξουσιοδοτήσεις που ο αριθμός ιδιωτικών ραδιοφωνικών σταθμών μπορεί να μετρηθεί στα δάκτυλα του ενός χεριού και ο κόσμος μιλά κοινώς για το ραδιόφωνο ως κυβερνητικό μονοπώλιο.

Παρόλ’ αυτά, νέες ραδιοφωνικές παραγωγές γεννιούνται κάθε βδομάδα παρακάμπτοντας κυβερνητικά εμπόδια μέσω podcast και πλατφόρμων κοινωνικής δικτύωσης. Χρειάζεται μόνο ένα smartphone για ηχογράφηση και από εκεί και πέρα ο καθένας μπορεί να λανσάρει μια νέα σειρά στο Instagram, το YouTube, το Soundcloud ή το Spotify.

Στο Instagram για παράδειγμα, οι συγγραφείς του Radio Voix de Femme, πρωταγωνιστές του ευρέος, πλουραλιστικού και δυναμικού φεμινιστικού κινήματος, λανσάρανε πρόσφατα το Laha_podcast, ένα πρόγραμμα έξω από την καθιερωμένη μορφή του ραδιοφώνου τους. Μιλούν για τα εγχειρήματα Αλγερινών γυναικών καλλιτεχνών και τις επιτυχίες τους, αλλά και για την βία ή την έντονη προκατάληψη που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, με την προσυπογραφή του Αλγερινού Οικογενειακού Κώδικα ο οποίος ακόμα καθιερώνει την εκ των πραγμάτων υποταγή των γυναικών στους πατεράδες, τους αδελφούς ή τους συζύγους τους. Στην περίπτωση διαζυγίου ή κληρονομιάς για παράδειγμα, οι γυναίκες βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους άνδρες ομολόγους τους.

«Η φωνή των γυναικών είναι μια επανάσταση, όπως και αυτή όλων των καταπιεσμένων ανθρώπων», μου λέει η Besma Ait, συγγραφέας του podcast Thawra (επανάσταση). «Η φωνή των γυναικών είναι μια επανάσταση» (صوت المرأة ثورة – sawt el mar'a thawra) είναι ένα σύνθημα από το αιγυπτιακό φεμινιστικό κίνημα, που ακούστηκε στους δρόμους κατά την Αραβική Άνοιξη. Πρόκειται για λογοπαίγνιο, αλλάζοντας ένα γράμμα από μια παλιά παροιμία της μουσουλμανικής προφορικής παράδοσης: «Η φωνή των γυναικών φέρνει ντροπή» (صوت المرأة عورة – sawt el mar'a ‘awra).

Το Thawra ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2024 με αφορμή την ανάγκη να ακουστούν οι ιστορίες φεμινιστριών ακτιβιστριών. Οι ιστορίες ξετυλίγονται μέσα από μεγάλες συζητήσεις αφαιρώντας τους παράγοντες του χρόνου και του επείγοντος.

Η ιδρύτρια, Besma, είναι μέρος μιας νέας γενιάς φεμινιστριών, που προσπαθούν να δημιουργήσουν μια συνέχεια μεταξύ των αγώνων και να διατηρήσουν έναν διάλογο μεταξύ γυναικών που έχουν βιώσει πολύ διαφορετικά γεγονότα: Από τραυματική βία Ισλαμιστών τρομοκρατών, επιδεινωμένες αλλαγές στον Οικογενειακό Κώδικα, μέχρι περιθωριοποιημένες φεμινίστριες, που διαδήλωναν κάθε Παρασκευή για λίγο παραπάνω από ένα χρόνο κατά το Χιράκ, το κίνημα δημοκρατικών απαιτήσεων του 2019, το οποίο, αφού εξασφάλισε την παραίτηση του προέδρου Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα, βρέθηκε αναπάντεχα αντιμέτωπο με συλλήψεις και βία, μέχρι που καταλύθηκε από την κυβέρνηση τον Μάρτιο του 2020 με την εκδήλωση της πανδημίας.

Η Besma μου μεταδίδει την σημαντικότητα αυτής της γενεαλογίας των αγώνων, που προέρχεται πρωτίστως από τις γυναίκες στην οικογένειά της. Η γιαγιά της ήταν μια mujaheddine (όρος που το FLN χρησιμοποιεί για τους μαχητές του, σημαίνει «αυτοί που παλεύουν για τον ιερό σκοπό»), μέρος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου. «Η ιστορία της εξορίας είναι αλληλένδετη με εκείνη του πρώτου αποικιακού αγώνα που μεταφέρθηκε σε εχθρικά εδάφη», όπως η ίδια προσθέτει.

Την ακολουθώ, καθώς υφαίνει τη βιογραφία της γιαγιάς της, η οποία απέδρασε από την γυναικεία φυλακή του Παρισιού Petite Roquette, με την συλλογή ιστοριών που αφηγείται στα επεισόδια του podcast. Το πρώτο επεισόδιο εξιστορεί την ζωή της Fadila Boumendjel Chitour, ενδοκρινολόγου, ακτιβίστριας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συνιδρύτριας του Δικτύου Wassila, ενός σημαντικού υποστηρικτικού δικτύου για τις γυναίκες που βιώνουν βία, με έδρα το Αλγέρι.

Η Madame Chitour απέκτησε φεμινιστική συνείδηση ασκώντας κοινωνική ιατρική, περιθάλποντας τις ορατές και μη επιπτώσεις της βίας και των βασανιστηρίων. Η Saadia Gacem, μια άλλη συνεντευξιαζόμενη, είναι μέλος του Δικτύου Wassila, αλλά ασχολείται επιταμένα με έρευνα στον Οικογενειακό Κώδικά και την αντιμετώπιση των γυναικών στα δικαστήρια της Αλγερίας. Τέλος, η Saadia φέρει εις πέρας ένα πολύτιμο συλλογικό έργο, το Αρχείο Αγώνων των Γυναικών στην Αλγερία, καθώς η ιστορία αυτού του δυνατού κινήματος παραμένει άγραφη. Το ίδιο το Thawra είναι κομμάτι της παράδοσης αυτής, ως μια μορφή τέχνης που μπορεί να χαρακτηριστεί προφορική ιστορία.

«Ο ήχος είναι το μέλλον των αγώνων»

Η Besma με παρακινεί να γίνω μέλος του προγράμματος φεμινιστικής δημιουργίας, που διοργανώνεται από το Journal Féministe Algérien, για το οποίο η ιδρύτρια Amel Hadjadj και εκπαιδεύτρια Khadidja Markemal θα μου μιλήσουν σε λίγες μέρες.

Η Khadidja είναι μια εκλεπτυσμένη και έξυπνη καλλιτέχνης ήχου και στη δουλειά της καταφέρνει να αποδώσει με ζωντάνια την εικόνα ενός δρόμου ή μιας γειτονιάς. Στο τέλος της συνάντησής μας, μου δίνει ένα USB με το Sisters with Transistors, μια ταινία για γυναίκες πρωτοπόρους στον ηχητικό πειραματισμό και την ηλεκτρονική μουσική. Μερικές από αυτές, όπως οι Daphne Oram και Delia Derbyshire, έγραψαν ραδιοφωνική ιστορία.

Στιγμιότυπο από την ταινία “Sisters with transistors”. Δίκαια χρήση.

Ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στις συζητήσεις μας είναι η έλλειψη γυναικών τεχνικών στον οπτικοακουστικό χώρο, που μπορούν να υφάνουν ανεξάρτητα το αφήγημά τους. Σε απάντηση στο χάσμα αυτό, το φεμινιστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα παραγωγής περιεχομένου του Journal Féministe Algérien με έναρξη το 2020, απευθύνεται σε ακτιβιστές από διάφορες αλγερινές πραγματικότητες, διάφορες ομάδες και κολεκτίβες.

Στα κεντρικά γραφεία της εφημερίδας, ένα μεγάλο διαμέρισμα που βλέπει τον κόλπο του Αλγερίου, η Amel Hadjadj μου δείχνει ένα δωμάτιο, που μπορεί να μεταμορφωθεί, αν χρειαστεί, σε στούντιο ηχογράφησης με ηχομόνωση από στρώματα. Όλα τα εργαλεία είναι διαθέσιμα αποθηκευμένα μέσα σε σε ένα ντουλάπι, όχι μόνο για το προσωπικό επιμέλειας, αλλά και για τους πολίτες, που τα χρειάζονται για τα εγχειρήματά τους.

«Ο ήχος είναι το μέλλον των αγώνων», λέει η Amel καθώς μιλάμε. Βρίσκει στην διακριτικότητα του ηχογράφου την ιδανική συνθήκη για να απαθανατίσει τα λόγια των γυναικών, οι οποίες συχνά διστάζουν στην παρουσία μιας κάμερας. Ο ήχος συντηρεί την υποκειμενικότητα της κάθε φωνής και παράλληλα προστατεύει αυτούς που κινδυνεύουν από την αναγνώριση, όπως π.χ. άτομα ΛΟΑΤΚΙ+.

«Επίσης, το podcast είναι μια φόρμα, που επιτρέπει στις γυναίκες, για τις οποίες το να κάθονται μπροστά σε μια οθόνη είναι προνόμιο λίγων, να συνεχίσουν να ενημερώνονται και να ακούνε άλλες γυναίκες, ενώ κάνουν τις δουλειές του σπιτιού ή φροντιστικές δουλειές».

Στο τέλος της έκδοσης αυτής τα podcast θα συνυπογράφονται και θα «ανήκουν» σε όλες τις συμμετάσχουσες φεμινιστικές πραγματικότητες, για παράδειγμα, στη νεαρή ομάδα Αλγερινές Φεμινίστριες. Μια σελίδα Instagram, που δημιουργήθηκε αρχικά από την Ouarda Souidi το 2019, έγινε αργότερα μια πλήρης συλλογικότητα. Οι Αλγερινές Φεμινίστριες θέλουν να συμβάλουν ως μέλος μιας νέας γενιάς στις μάχες του φεμινισμού σε αντίδραση στην αδιαφάνεια των γυναικών στην κοινωνία και στις πρωτοβουλίες του φεμινιστικού κινήματος. Δημοσιεύουν μηνιαία δελτία για δράσεις στη χώρα, μιλώντας σε όσες περισσότερες γυναίκες γίνεται μέσω της δημιουργίας περιεχομένου στην αλγερινή διάλεκτο ντάρια.

Δημοσίευσαν πρόσφατα το πρώτο τους podcast αφιερωμένο στην έμμηνο ρήση, θεματολογία ταμπού στην Αλγερία. Το επεισόδιο περιέχει δέκα μαρτυρίες, που συνθέτουν έναν πολυφωνικό απολογισμό του κομβικού σημείου της περιόδου στην ζωή ενός κοριτσιού. Ένα κατώφλι που συχνά περνούν χωρίς καμία προετοιμασία.

Το αίμα στους μηρούς, η πρώτη εξήγηση από τη μητέρα ή η πρώτη προσπάθεια χρήσης ταμπόν, μικροαναμνήσεις που ακολουθούνται από μια συνειδητοποίηση: η περίοδος είναι ένα πέρασμα σε άλλη ηλικία. Για κάποιες είναι το εισιτήριο για τον κύκλο των γυναικών της οικογένειας, που μαζεύονται στην αυλή, για την εχεμύθειά τους, τη δυνατότητα να ξυρίζονται μαζί, αλλά για άλλες σηματοδοτεί το ξεκίνημα ενδυματολογικών εντολών, την αλλαγή της εμφάνισης και νέες κοινωνικές νόρμες. Μια από τις φωνές αποκαλύπτει: «η μητέρα μου είπε να το κρατήσω κρυφό από τον πατέρα μου, αλλιώς δεν θα με άφηνε να παίξω με τα ξαδέλφια μου πια».

Ακούγοντας το πραγματικό «άλλο» 

Η Ouardia μεταφράζει αυτά τα λόγια με ακρίβεια για μένα σε μια σειρά από φωνητικά μηνύματα και προσθέτει: «Έχεις ακούσει το Femmes sérieuses, travailleuses, non fumeuses (Γυναικες σοβαρές, εργατικές, μη-καπνίστριες) ή ακόμα;».

Πρόκειται για ένα ηχητικό ντοκιμαντέρ της Sonia Ahnou, καλλιτέχνιδας και σκηνοθέτριας, που ζει στην Γαλλία. Το ντοκιμαντέρ είναι μια βύθιση στη ζωή μιας νεαρής γυναίκας που αποφασίζει να ζήσει μόνη της στο Αλγέρι. Ο τίτλος αναφέρεται ειρωνικά σε μια επαναλαμβανόμενη φόρμουλα αγγελιών ακινήτων.

«Τι θα σκεφτούν οι γείτονες για ένα κορίτσι, που ζει μόνο του στον τρίτο όροφο; Πήγα να τους ρωτήσω με το μικρόφωνο στο χέρι». Έτσι ξεκινά η ιστορία, γεμάτη με πολλές ακόμα εμπειρίες, που απεικονίζουν την δυσκολία του να αποκτήσει κάποια την ανεξαρτησία της, ακόμα και στην πρωτεύουσα.

Αν η καταπίεση είναι συστημική, μετατρέπεται γρήγορα σε επιχείρηση. Οι συνεντευξιαζόμενες καταγγέλλουν την συνεχή άρνηση ενοικίασης ή τους κακοποιητικούς περιορισμούς που επιβάλλονται ή ακόμα και τα αυξανόμενα ενοίκια για μόνες γυναίκες. «Έτσι κάνεις και τον διαχωρισμό», συμπεραίνει μια από αυτές με σταθερή φωνή.

Η Sonia έχει επίσης διασχίσει ένα ισχυρό δίκτυο αγωνιστικών πραγματικοτήτων, που συντελούν την πλουσιότητα της αλγερινής καλλιτεχνικής σκηνής. Ένας κόμβος κλειδί είναι η Habiba Djahanine, φεμινίστρια, σκηνοθέτιδα και ποιήτρια, συνιδρύτρια της κολεκτίβας Cinéma-Mémoire. Από το 2007, πρώτα στην Μπετζάγια και μετά στην Τιμιμούν στην αλγερινή έρημο, η συλλογικότητα συνοδεύει νέους για μια χρονιά εκπαίδευσης στην δημιουργία ντοκιμαντέρ.

Όλες όσες έχω γνωρίσει έχουν μια ιστορία που τους συνδέει με την Habiba και τα ατελιέ, συχνά ένα σημαντικό σημείο καμπής στο ταξίδι τους.

Στο τέλος της παραμονής μου κάλεσα την Habiba, που περνούσε από το Αλγέρι, να μοιραστεί μερικές από τις ηχητικές δημιουργίες από το πλούσιο αρχείο τους. Αυτή τη στιγμή σχεδιάζουμε μια συλλογική ακροαστική συνεδρία με ένα μικρό κύκλο γυναικών, που έχουν ένα ηχητικό εγχείρημα ή το χτίζουν.

Τι είναι άλλωστε οι φεμινισμοί, αν όχι μια σειρά πρακτικών για να σπάσει η σιωπή, να ακούσουμε τον εαυτό και τον άλλο;

Έτσι, στο ξεκίνημα του απογεύματος, καθισμένη στο χαλί του Mon Autre École (Η Άλλη μου Σχολή), ένα σημαντικό μέρος για την εκπαίδευση και την καλλιτεχνική δημιουργία, βυθιζόμαστε στο άκουσμα του «Mon peuple, les femmes» (Οι άνθρωποί μου οι γυναίκες). Η συγγραφέας, Sara, υφαίνει μαζί αποσπάσματα προσωπικών συζητήσεων μεταξύ φεμινιστριών — «Γιατί είσαι φεμινίστρια; Δεν βλέπω γιατί να μην είμαι!» — ή μια μητέρα που συζητά με την κόρη της την επιλογή του να ζεις μόνη και για άλλη φορά, μαρτυρίες από δράσεις κατά της γυναικοκτονίας και στήριξη σε αυτές που έχουν υποστεί βία.

Για να απελευθερώσουν τον κόσμο, η ανωνυμία είναι απαραίτητη. Είναι απαραίτητο να τολμάς να μιλάς για ριζοσπαστικές επιλογές, όπως η επιλογή του να μην έχεις πλέον καμία στενή σχέση με άνδρες.

Το 2021, το πρόγραμμα του Cinéma-mémoire παράτησε το οπτικό στοιχείο και αφοσιώθηκε πλήρως στο ηχοτοπίο.

Ακούμε τα έργα τα οποία, με τεράστια ποικιλία θεματολογίας και καλλιτεχνικών επιλογών, μας ταξιδεύουν στην όαση της Τιμιμούν. Αυτά της Assia Khemici and Lila Bouchenaf μας αφήνουν να περάσουμε το κατώφλι των χώρων των γυναικών, της οριακής ζώνης μεταξύ του μέσα και του έξω, μεταξύ του οικιακού και συλλογικού χώρου. Δίχως ίχνος εξωτισμού ή ηδονοβλεψίας, δίχως κάδρο που να μας χωρίζει από το τοπίο, βρισκόμαστε μέσα μαζί τους.

Σε όλες τις δημιουργίες που έχω ακούσει ως τώρα, η δύναμη των φωνών και των ήχων αντηχεί ως αμφισβήτηση ηγεμονικών αφηγήσεων ενός καθαρά οπτικού κόσμου, ο οποίος παραγκωνίζει ό,τι δεν μπορεί να αποτυπωθεί οπτικά. Τότε το μικρόφωνο γίνεται η δυνατότητα του να σπας αυτή την επιβεβλημένη αρχή, της συμβολής σε μια πολυφωνική αναγραφή, και γίνεται ξανά το θέμα της ιστορίας του καθενός. Όπως μας λέει η Habiba, ότι κάνουμε, εν τέλει, είναι μια συνεχής προσπάθεια να μεταμορφώσουμε το πραγματικό, ώστε να μπορέσουμε να το δούμε ή να το ακούσουμε αλλιώς.