Μία έφηβη στην Μπουρκίνα Φάσο αρνήθηκε να υποβληθεί σε ακρωτηριασμό γυναικείων γεννητικών οργάνων. Η οικογένειά της στέκεται στο πλευρό της. Όλο και περισσότεροι ακτιβιστές και ακτιβίστριες αντιδρούν σε αυτή την επικίνδυνη πρακτική, που μπορεί να προκαλέσει χρόνιο ψυχικό πόνο και ιατρικές επιπλοκές. Φωτογραφία: Wikimedia Commons. Άδεια: CC BY 2.0

Δεν ήταν άρρωστη. Δε διέτρεχε κίνδυνο. Όμως, γεννήθηκε κορίτσι και αυτό ήταν αρκετό.

Σε πολλά μέρη του σημερινού κόσμου, το να είσαι κορίτσι εξακολουθεί να συνεπάγεται την υποβολή σε μία από τις πιο βάναυσες τελετουργίες που μπορεί κανείς να φανταστεί: τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων. Είναι μία πρακτική, για την οποία πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι θα έχει εκλείψει εδώ και δεκαετίες. Ωστόσο, αυτό δεν συνέβη.  Στην πραγματικότητα, παραμένει βαθιά ριζωμένη στις τοπικές παραδόσεις και ευρέως διαδεδομένη σε πολλές χώρες.

Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που εκτείνεται σε πάνω από 90 χώρες της Αφρικής, της Νότιας, Νοτιοανατολικής και Δυτικής Ασίας, καθώς και σε κοινότητες της διασποράς ανά τον κόσμο.

Σύμφωνα με τη UNICEF, η πρακτική του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων επικεντρώνεται  σε 30 χώρες, κυρίως της αφρικανικής ηπείρου, με πιο υψηλά ποσοστά στη Σομαλία, τη Νιγηρία και τη Γκάμπια. Ακολουθεί η Ασία και η Μέση Ανατολή, όπου εκατομμύρια κορίτσια εξακολουθούν να διατρέχουν κίνδυνο.

O ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων συνίσταται στη μερική ή ολική αφαίρεση των εξωτερικών γυναικείων οργάνων για μη ιατρικούς λόγους. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις, το άνοιγμα του κόλπου καλύπτεται σχεδόν ολοκληρωτικά, μία διαδικασία γνωστή ως αγκτηριασμός, η οποία συνοδεύεται από χρόνιες επιπλοκές.

Δεν υπάρχει κανένα όφελος για την υγεία, μόνο κακό. 

Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων προξενεί δριμύτατο πόνο και τραύμα, έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στη σωματική και  ψυχική υγεία των κοριτσιών/γυναικών και αναγνωρίζεται διεθνώς ως κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.  Ωστόσο, αυτή η πρακτική συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, συχνά, δε, πραγματοποιείται ακόμα και στην ηλικία των πέντε ετών. Οι λόγοι; Η επίκληση της παράδοσης, της τιμής, αλλά και η επιθυμία για άσκηση ελέγχου.

Τα τελευταία στοιχεία της UNICEF δείχνουν ότι περισσότερα από 230 εκατομμύρια κοριτσιών και γυναικών που ζουν σήμερα έχουν υποβληθεί σε αυτή τη διαδικασία. Παρά τnν παγκόσμια κατακραυγή, τη διεθνή νομοθεσία και τoυς πολυετείς αγώνες για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους, εκατομμύρια ακόμα γυναίκες και νεαρά κορίτσια εξακολουθούν να διατρέχουν κίνδυνο. Μάλιστα, πολλά από αυτά βρίσκονται σε τόσο νεαρή ηλικία, που αδυνατούν να μιλήσουν και να υπερασπισθούν τον εαυτό τους. Η κατάσταση παραμένει κρίσιμη.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η ακτιβίστρια Γουόρις Ντίρι: «Είναι άδικο να υπάρχει τόση κακοποίηση και ο κόσμος να παρακολουθεί αμέτοχος, λέγοντας απλά “είναι  μέρος του πολιτισμού”». Τα λόγια της αναδεικνύουν μία επώδυνη αλήθεια: επιτρέπει σε αυτό το έγκλημα να διαιωνίζεται η ανοχή της ανθρωπότητας απέναντι σε αυτή την πρακτική, υπό το πρόσχημα της παράδοσης.

Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων παραμένει πραγματικότητα σε πολλές χώρες του κόσμου και η κατανόηση των λόγων επιβίωσης του είναι ουσιώδης για την εξάλειψή του.

Στην καρδιά της κρίσης

Αν και ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων είναι παγκόσμιο φαινόμενο, απαντάται πιο συχνά σε χώρες, που έχουν συνδέσει την πρακτική αυτή με τα έθιμα και τις παραδόσεις τους.  Παρά τις απαγορεύσεις που θέτει ο νόμος, καθώς και τις σχετικές προειδοποιήσεις από αρμόδιους φορείς, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, η διαδικασία του ακρωτηριασμού συχνά αντιμετωπίζεται ως ένα τελετουργικό ενηλικίωσης και όχι ως μία μορφή κακοποίησης.

Σε αυτά τα μέρη η πρόοδος είναι αργή και ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων παραμένει ευρύτατα διαδεδομένος.

Σομαλία

Στη Σομαλία, η πρακτική του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων είναι σχεδόν καθολική αγγίζοντας το ποσοστό του 99% των γυναικών της χώρας, ηλικίας  15 με 49 ετών. Η πιο ακραία και επεμβατική μορφή του, ο αγκτηριασμός (τύπος ΙΙΙ), είναι συχνό φαινόμενο. Παρόλο που το ψηφισθέν το 2012 προσωρινό Σύνταγμα της Σομαλίας καταδικάζει τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, στην πράξη δεν υφίσταται κανένας εθνικός νόμος που να τον απαγορεύει και να εφαρμόζεται ουσιαστικά.

Η καθυστέρηση στην ψήφιση και εφαρμογή ενός τέτοιου νόμου οφείλεται, εν μέρει, στη διαρκή πολιτική αστάθεια και τον διοικητικό κατακερματισμό της χώρας. Με τις εντάσεις να μαίνονται στην περιφέρεια και μία αδύναμη κεντρική κυβέρνηση, η σταθερή και ενιαία επιβολή του νόμου καθίσταται σχεδόν αδύνατη.

Η Safiya Abukar Ali κατά τη διάρκεια συνεδρίας ευαισθητοποίησης για τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, στον καταυλισμό Walalah Biylooley στη Σομαλία. Φωτογραφία: Wikimedia Commons. Άδεια: CC0

Γουινέα και Μάλι 

Η Γουινέα έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά περιστατικών ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων στον κόσμο, 97%. Την ακολουθεί το Μάλι με ποσοστό 89%.  Και στις δύο χώρες, τα κορίτσια υποβάλλονται συνήθως στη διαδικασία του ακρωτηριασμού πριν καν φτάσουν στη σχολική ηλικία, ενώ τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται δεν προορίζονται για ιατρική χρήση. Παρόλο που η Γουινέα έχει νομοθετήσει την απαγόρευσή του, η εφαρμογή του νόμου παραμένει ανεπαρκής.

Στο Μάλι δεν υπάρχει απαγόρευση του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων σε εθνικό επίπεδο και οι όποιες προσπάθειες ποινικοποίησής του συναντούν σθεναρές αντιδράσεις. Η κοινωνική πίεση και οι βαθιά ριζωμένες παραδόσεις τρέφουν και αναπαράγουν τη συνέχιση αυτής της πρακτικής.

Γκάμπια

Στην Γκάμπια, περίπου το 75% κοριτσιών ηλικίας 15 με 19 ετών έχουν υποστεί ακρωτηριασμό. Συχνά, τα θύματα είναι τόσο νεαρά που δε μπορούν να κατανοήσουν σε απόλυτο βαθμό αυτό που συμβαίνει. Μία άλλη, ξεχωριστή έρευνα καταδεικνύει ότι ποσοστό 56% των κοριτσιών ηλικίας έως 14 ετών έχουν επίσης υποβληθεί στη διαδικασία. Η εθνική απαγόρευση, που θεσπίστηκε το 2015, κινδυνεύει να ανατραπεί από το νομοσχέδιο του 2024.

Με τις παραδοσιακές πεποιθήσεις να παραμένουν ισχυρές, οι ακτιβιστές και ακτιβίστριες φοβούνται πως μια πιθανή νομική οπισθοδρόμηση ενδέχεται να αναιρέσει την πρόοδο, που έχει σημειωθεί επί σειρά ετών στο πεδίο της προστασίας των κοριτσιών από την πρακτική του ακρωτηριασμού.

Μία πολυεπίπεδη παραβίαση: Καταπατημένα δικαιώματα, εκτροχιασμένες ζωές

Πέρα από τον σωματικό πόνο που προξενεί, η συνέχιση της πρακτικής του ακρωτηριασμού αντικατοπτρίζει τη γενικότερη αποτυχία του συστήματος να προστατέψει τα νεαρά κορίτσια και τα θεμελιώδη δικαιώματά τους στην υγεία, την ασφάλεια και την αυτονομία. Σε κοινότητες  όπου ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος, τα κορίτσια, που υποβάλλονται σε αυτή τη διαδικασία, εξαναγκάζονται συχνά σε πρόωρο γάμο, εγκαταλείπουν το σχολείο και αποκλείονται εφ’ όρου ζωής από την σφαίρα της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας.

Επιπροσθέτως, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, οι συνέπειες του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων συχνά περιλαμβάνουν σοβαρές κινδύνους για την υγεία της μητέρας, με πιθανές επιπλοκές όπως δυστοκία, αιμορραγία μετά τον τοκετό, και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και θάνατο του νεογνού. Οι επιζώσες του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων τείνουν να εγκαταλείπουν νωρίς το σχολείο, ενώ οι ευκαιρίες τους για οικονομική ανεξαρτησία μειώνονται αισθητά.

Όπως σημείωσε η Phumzile Mlambo‑Ngcuka, πρώην εκτελεστική διευθύντρια του UN Women:

FGM is an act that cuts away equality.

Η πρακτική του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων ακρωτηριάζει την ίδια την ισότητα.

Η δήλωσή της αγγίζει τον πυρήνα του προβλήματος: ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων δεν είναι απλώς μέρος της παράδοσης: είναι ένα μηχανισμός ελέγχου, που διαιωνίζει τις έμφυλες ανισότητες και στερεί από τα κορίτσια το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιες για το σώμα τους.

Παρά τις αλλεπάλληλες διεθνείς δεσμεύσεις για την εξάλειψη του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων μέχρι το 2030, η εφαρμογή των μέτρων απέχει πολύ από το ιδανικό. Το χάσμα μεταξύ των υποσχέσεων, που δίνονται σε διπλωματικό επίπεδο, και της πραγματικής, ουσιαστικής προστασίας μεγαλώνει διαρκώς αφήνοντας εκατομμύρια κορίτσια εκτεθειμένα όχι μόνο σε μία μεμονωμένη πράξη βίας, αλλά και σε μια ζωή, που καθορίζεται ολοκληρωτικά από αυτή.

Γιατί η αλλαγή καθυστερεί;

Στη Νιγηρία και στη Σιέρα Λεόνε, η πρακτική του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων εξακολουθεί να είναι βαθιά ενσωματωμένη στην κουλτούρα και θεωρείται ζωτικής σημασίας για τη  διασφάλιση της αγνότητας, της καταλληλότητας για γάμο και της τιμής της οικογένειας. Μάλιστα, παρόλο που δεν επιβάλλεται από τη θρησκεία, τα κορίτσια στη Νιγηρία εξακολουθούν να υποβάλλονται σε ακρωτηριασμό  για την εξασφάλιση της κοινωνικής αποδοχής και ενός γάμου, που ανταποκρίνεται στις κοινωνικές νόρμες.

Μαρτυρίες από την τοπική κοινωνία αναδεικνύουν πόσο βαθιά χαραγμένες στη συλλογική συνείδηση είναι αυτές οι πεποιθήσεις. Μία κοινωνική λειτουργός από την Πολιτεία Κρος Ρίβερ εξηγεί:

It is a thing of pride and recognition and a sign that the girls who are mutilated have become women.

Είναι ζήτημα περηφάνειας και αναγνώρισης, ένα σύμβολο ότι τα κορίτσια που έχουν υποστεί ακρωτηριασμό έχουν γίνει γυναίκες.

Αυτός ο τρόπος σκέψης δυσχεραίνει την πρόοδο. Οι συνέπειες είναι καταστροφικές: άμεσα επακόλουθα, όπως οξύς πόνος, αιμορραγία, σοκ και μόλυνση, δίνουν τη θέση τους σε χρόνιες παθολογικές καταστάσεις, όπως επιπλοκές κατά τον τοκετό, υπογονιμότητα, προβλήματα του ουροποιητικού συστήματος, δυσμηνόρροια, διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), κατάθλιψη και σεξουαλική δυσλειτουργία.

Δεν είναι λίγες οι φορές που η πρακτική του ακρωτηριασμού νομιμοποιείται από μέλη της ιατρικής κοινότητας.  Σε ορισμένες χώρες, ποσοστό των ακρωτηριασμών, που φτάνει μέχρι και το 25%, πραγματοποιείται από ιατρούς και άλλους επαγγελματίες υγείας. Αυτή η «ιατρικοποίηση» δεν περιορίζει τις μακροχρόνιες επιπτώσεις, απλώς καλύπτει τη βία κάτω από τον μανδύα του κλινικού περιβάλλοντος.  [Σημείωση μεταφράστριας: Το ποσοστό 25% δεν αναφέρεται ως τέτοιο στην παρατιθέμενη πηγή (WHO 2013), στην οποία παρουσιάζονται διαφορετικά ποσοστά ανά χώρα. Το 25% φαίνεται να αντανακλά ενδεχομένως έναν παγκόσμιο μέσο όρο, που εμφανίζεται σε μεταγενέστερες αναφορές του ΠΟΥ].

Οι συγκρούσεις και οι ανίσχυρες κυβερνήσεις καθυστερούν περαιτέρω την πρόοδο σε κράτη όπως η Σομαλία και το Σουδάν, που μαστίζονται από εμφύλιες αναταραχές. Ακόμα και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου 14 από τα 27 κράτη-μέλη έχουν απαγορεύσει τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, η εφαρμογή του νόμου παραμένει προβληματική. Οι οικογένειες συχνά δρουν προλαβαίνοντας τον νόμο, γεγονός που καταδεικνύει ότι το φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο στην Αφρική και την Ασία, αντιθέτως, επεκτείνεται σε μεταναστευτικούς πληθυσμούς σε όλο τον κόσμο.

Ψήγματα ελπίδας: Εκεί όπου η πρόοδος κερδίζει έδαφος

Ορισμένες χώρες παρουσιάζουν ουσιαστική πρόοδο στην καταπολέμηση αυτού του σοβαρού ζητήματος.  Στην Μπουρκίνα Φάσο, παρατηρείται πτώση στη συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου από το ποσοστό 75,8% στο 56,1%. Στην Κένυα, μέσα σε μία δεκαετία, καταγράφεται δραστική μείωση στα περιστατικά ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων, που αφορούν κορίτσια εφηβικής ηλικίας. Στην Αιθιοπία, η πρακτική του ακρωτηριασμού έχει μειωθεί σε ποσοστό που αγγίζει το 40%.

Αλλαγή νοοτροπίας: περίπου τα 2/3 των κατοίκων σε χώρες με υψηλά ποσοστά ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων δηλώνουν σήμερα αντίθετοι στην πρακτική. Καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή των αντιλήψεων έχουν διαδραματίσει οι τοπικοί παράγοντες, οι θρησκευτικοί ηγέτες και οι σχετικές εκστρατείες  ενημέρωσης με γυναίκες επικεφαλής.

Ντόπια μαία στη Μπουρκίνα Φάσο μιλά δημόσια κατά του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων σε συνάντηση με την κοινότητά της. Φωτογραφία: Flickr. Άδεια: CC BY 2.0

Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός: είναι μια ισόβια καταδίκη. Τα κορίτσια που υποβάλλονται σε αυτή τη διαδικασία ζουν με ψυχικά και σωματικά τραύματα για δεκαετίες. Πολλές υποφέρουν σιωπηλά και αδυνατούν να μιλήσουν, γιατί δε θέλουν να στιγματιστούν, φοβούνται και δεν έχουν καμία υποστήριξη. Παρά τα τόσα χρόνια διεθνών δεσμεύσεων, τη θέσπιση νόμων και τις προσπάθειες ευαισθητοποίησης γύρω από το ζήτημα, πάρα πολλά κορίτσια παραμένουν απροστάτευτα. Η συνέχιση της πρακτικής του ακρωτηριασμού είναι μία ξεκάθαρη αποτυχία των παγκόσμιων δεσμεύσεων για την προστασία των δικαιωμάτων των γυναικών και των κοριτσιών. Όπως έχει προειδοποιήσει η Γουόρις Ντίρι, επιζήσασα του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων και ακτιβίστρια:

Female genital mutilation is still occurring because the world is turning a blind eye to a crime against children.

Ο ακρωτηριασμός των γυναικείων γεννητικών οργάνων συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, γιατί ο κόσμος εθελοτυφλεί μπροστά σε ένα έγκλημα, που διαπράττεται εις βάρος των παιδιών.

Μέσα από τα λόγια της αναδύεται η ουσία της τραγωδίας: η πρακτική του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων δεν είναι παράδοση· είναι καθαρή βία. Κι όμως, η αδράνεια και η αδιαφορία επιτρέπουν στην κακοποίηση να συνεχίζεται ανεμπόδιστα.

Παρά τις δεκαετίες προσπαθειών, η πρόοδος παραμένει ανομοιόμορφη και ο αριθμός των θυμάτων - επιζησασών του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων συνεχίζει να μεγαλώνει λόγω της ταχύτατης αύξησης του πληθυσμού στις επίμαχες περιοχές.

Εάν τα κράτη επιθυμούν να καταπολεμήσουν ουσιαστικά τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, πρέπει να υιοθετήσουν τολμηρά, ρεαλιστικά μέτρα,  που δε θα εξαντλούνται στην αφύπνιση της κοινής γνώμης.

Για κάθε χρόνο που περνάει χωρίς  αποφασιστική πρωτοβουλία, ακόμα μια γενιά κοριτσιών κινδυνεύει στο όνομα της παράδοσης. Η εξάλειψη της πρακτικής του ακρωτηριασμού των γυναικείων γεννητικών οργάνων σημαίνει την επένδυση στα δικαιώματα, στην αξιοπρέπεια και στο μέλλον των κοριτσιών. Σημαίνει την απαίτηση να μη χρησιμοποιηθεί ποτέ ξανά η παράδοση ως άλλοθι για να βλάπτουμε τους συνανθρώπους μας. Γιατί κανένα παιδί δεν πρέπει να υποφέρει, επειδή γεννήθηκε κορίτσι.