Πολίτες στο Πόρτο Αλέγκρε (Porto Alegre) του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ (Rio Grande do Sul) βοηθούν στη διάσωση συνανθρώπων τους από τις πλημμύρες που κατέκλυσαν την πολιτεία. Φωτογραφία του ‘Αλεξ Ρόχα (Alex Rocha)/PMPA, μετά από σχετική άδεια.

Το Ρίο Γκράντε ντο Σουλ, η νοτιότερη πολιτεία της Βραζιλίας, αντιμετωπίζει τις μεγαλύτερες οικολογικές καταστροφές στην ιστορία της. Από τις 28 Απριλίου ένα μεγάλο τμήμα του εδάφους της, περίπου στο μέγεθος του Ηνωμένου Βασιλείου, καλύφθηκε από νερό. Οι έντονες βροχοπτώσεις μετατράπηκαν γρήγορα σε σφοδρές πλημμύρες, με επιπτώσεις σε πάνω από 1,4 εκατομμύρια ανθρώπους, εκ των οποίων, 100 έχασαν τη ζωή τους, σύμφωνα με αναφορές που δημοσιεύθηκαν στις 8 Μαΐου. Καθώς βρισκόμαστε στην έκτη μέρα της σφοδρής νεροποντής, η πρωτεύουσα της πολιτείας, το Πόρτο Αλέγκρε, αντιμετωπίζει τώρα έλλειψη πόσιμου νερού.

Κάτω από τόσο κρίσιμες περιστάσεις είναι σημαντικό να καταλάβουμε πώς η κατάσταση αυτή επιδεινώθηκε τόσο γρήγορα και να εξετάσουμε με ποιο τρόπο ένας μεθοδευμένος πολεοδομικός σχεδιασμός θα μπορούσε να αποτρέψει την επανάληψή της.

Η Μαρίνα Μπερνάρντες (Marina Bernardes) είναι αρχιτέκτονας και πολεοδόμος από το Πάσο Φούντο ((Passo Fundo), το οποίο βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ. H πόλη είναι μεταξύ των 425 από τις 497 που έχουν πληγεί, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο συγκεκριμένες περιοχές της πόλης έχουν επηρεαστεί από τις πλημμύρες.

Η δουλειά της Μπερνάρντες επικεντρώνεται στον εξανθρωπισμό των διαρθρωτικών προβλημάτων με σχεδιασμό, τεχνική ευθύνη και κοινωνική δέσμευση. Σε μια συνέντευξη που παραχώρησε στο Global Voices, αναφέρθηκε σε όσα θα μπορούσαν να είχαν γίνει ώστε να αποφευχθούν οι πλημμύρες στη Βραζιλία και τι μπορεί να γίνει τώρα που οι κοινότητες επιδιώκουν τη συλλογική ανασυγκρότηση.

Global Voices (GV): Οι πλημμύρες στη νότια Βραζιλία καταδεικνύουν μια σειρά από λάθη και παραλείψεις, κυρίως από το κράτος. Πώς θα μπορούσε μια ανθρωποκεντρική άποψη για την αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό να αποτρέψει μέρος αυτής της τραγωδίας;

Marina Bernardes (MB): Desastres socioambientais serão cada vez mais frequentes e os alertas foram dados há décadas. Porém, as cidades brasileiras não se prepararam para enfrentar a emergência climática. Costumo dizer que o planejamento urbano caminhou no sentido oposto, tendo em vista que nossas cidades ampliaram o cinza e reduziram o verde. E o que isso significa?

Em um país em que transporte público não é prioridade, as pessoas lutam pela conquista do carro próprio, e isso exige que a administração pública invista cada vez mais em ruas. Com o aumento do asfalto, diminui a permeabilidade — a chuva que antes era absorvida pela terra ou entre paralelepípedos, precisa escorrer para algum lugar. Isso se agrava tendo em vista que o sistema de drenagem urbana não dá conta da quantidade de água.

Da mesma forma que se investe alto no cinza, o asfalto, se investe baixo no verde, a natureza. Faltam parques urbanos, jardins de chuva, valas de infiltração, bacias de retenção, para absorver a água das chuvas, que recebem menos atenção da administração pública do que o asfalto.

Além disso, como o governo não investe em alternativas de moradia para a população de baixa renda, as ocupações aumentam, e comumente isto se dá com casas em locais ambientalmente frágeis, como nas margens dos nossos rios. O que leva ao desmatamento, diminuindo a capacidade de absorção de água pelo solo. Como consequência, também, o nível dos rios se eleva mais rapidamente, aumentando o risco de inundações nas casas.

Em relação à arquitetura das moradias em áreas inundáveis, já estudamos a necessidade de se pensar em casas resilientes, com materiais que suportem a água, quem sabe, moradias com dois pavimentos – para que a dinâmica de deslocamento dos móveis para o piso superior seja possível.

Moradias precisarão ser resilientes.

É difícil pensar em conviver com inundações e alagamentos, mas eles farão parte da nossa vida, algumas cidades deverão se adaptar, enquanto outras, de fato, precisarão migrar para outros terrenos mais seguros. Por isso que estudos envolvendo a região e cada uma das cidades é fundamental, não há como propor solução para todas elas sem avaliar uma a uma.

Μαρίνα Μπερνάρντες (ΜΒ): ‘Οπως μας έχουν προειδοποιήσει οι κλιματολόγοι εδώ και δεκαετίες, οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές καταστροφές θα γίνουν συχνότερες. ‘Ομως οι πόλεις της Βραζιλίας δεν ήταν προετοιμασμένες για να αντιμετωπίσουν την επείγουσα κατάσταση που δημιούργησε η κλιματική αλλαγή. Πάντα έλεγα ότι ο πολεοδομικός σχεδιασμός πήρε αντίθετη κατεύθυνση, δεδομένου ότι οι πόλεις μας έγιναν πιο γκρίζες και λιγότερο πράσινες. Τι σημαίνει αυτό;

Σε μια χώρα όπου οι δημόσιες συγκοινωνίες δεν είναι προτεραιότητα και οι άνθρωποι αγωνίζονται να αποκτήσουν το δικό τους αυτοκίνητο, η δημόσια διοίκηση αναγκάζεται να επενδύσει όλο και περισσότερο σε δρόμους. Με την αύξηση της ασφάλτου μειώνεται η διαπερατότητα διότι, ενώ παλαιότερα η γη απορροφούσε τη βροχή ή τουλάχιστον η βροχή χανόταν ανάμεσα στους λιθόστρωτους δρόμους, τώρα πρέπει να βρούμε πού θα τη διοχετεύσουμε. Αυτό έχει εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα διότι το σύστημα αποχέτευσης μιας πόλης δεν μπορεί να διαχειριστεί τον όγκο του νερού.

Με τον ίδιο τρόπο που επενδύουμε σε μεγάλο βαθμό στο γκρίζο και στην άσφαλτο, επενδύουμε σε μικρό βαθμό στο πράσινο και στη φύση. Με άλλα λόγια, υπάρχει έλλειψη σε πάρκα, κήπους βροχής, αυλάκια διήθησης και  δεξαμενές συγκράτησης νερού  ώστε να απορροφάται το βρόχινο νερό, γεγονός όμως που, σε σχέση με την άσφαλτο, ελκύει λιγότερο το ενδιαφέρον της δημόσιας διοίκησης.

Επιπλέον, σχετικά με το γεγονός ότι η κυβέρνηση δεν επενδύει στην εύρεση εναλλακτικών λύσεων για τη στέγαση των πολιτών με χαμηλό εισόδημα, έχω να πω ότι, ο πληθυσμός αυξάνεται και αυτό συνήθως οδηγεί στην κατασκευή κατοικιών σε περιοχές ‘ευαίσθητες’, όπως είναι οι όχθες ποταμών. Αυτό οδηγεί σε αποψίλωση των δασών, με συνέπεια να μειώνεται η δυνατότητα απορρόφησης του νερού από τη γη. Ως αποτέλεσμα η στάθμη του νερού των ποταμών ανεβαίνει πιο γρήγορα, αυξάνοντας τον κίνδυνο να πλημμυρίσουν σπίτια.

Υπό  τις παρούσες συνθήκες, εξετάσαμε, σχετικά με την αρχιτεκτονική των σπιτιών σε πλημμυρισμένες περιοχές, την ανάγκη να σκεφτούμε πώς να κατασκευάσουμε σπίτια με υλικά που να αντέχουν στο νερό, ίσως διώροφα σπίτια, ώστε να είναι δυνατή η μεταφορά των επίπλων στον επάνω όροφο.

Τα σπίτια πρέπει να είναι ανθεκτικά.

Είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι θα ζούμε με πλημμύρες και νεροποντές, όμως τα φαινόμενα αυτά θα αποτελέσουν μέρος της ζωής μας. Μερικές πόλεις θα πρέπει να προσαρμοστούν, ενώ άλλες θα πρέπει στην ουσία να μεταφερθούν σε ασφαλέστερο έδαφος. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητες οι μελέτες για την περιοχή και ξεχωριστά για κάθε μια από τις πόλεις .

GV: Π κυβερνήτης του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ, Εδουάρδος Λέιτε (Eduard Leite), μιλάει ήδη για ανοικοδόμηση. Σε τι θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα όσον αφορά αυτή τη  διαδικασία;

(MB): A prioridade deve ser reconstruir moradias para que estas pessoas possam voltar para suas casas, mas com um cuidado: como serão adaptadas para enfrentar o próximo evento?

É preciso repensar a arquitetura destas casas, mas não só. As famílias moradoras de áreas de preservação precisam ser realocadas para que as matas ciliares nas margens dos rios sejam revitalizadas.

Além disso, do ponto de vista urbano, quais serão os investimentos em infraestrutura verde e baseados em soluções na natureza (SBN) adotados? Não podemos seguir com cidades sem plano de mobilidade urbana, plano de arborização, plano de drenagem urbana sustentável e planos de contingência. Os investimentos deverão envolver uma séria de iniciativas pautados especialmente com base em cidades sustentáveis.

(ΜΒ): Προτεραιότητά μας θα πρέπει να είναι η ανακατασκευή όλων των κατοικιών, έτσι ώστε αυτοί οι άνθρωποι να μπορέσουν να γυρίσουν στα σπίτια τους, δίνοντας όμως προσοχή στο εξής: Με ποιο τρόπο θα προετοιμαστούν ώστε να αντιμετωπίσουν την επόμενη καταστροφή;

Είναι απαραίτητο να ξαναμελετήσουμε την αρχιτεκτονική αυτών των σπιτιών. `Οχι όμως μόνον αυτό. Οικογένειες οι οποίες ζουν σε προστατευμένες περιοχές, πρέπει να μετεγκατασταθούν, έτσι ώστε τα ‘υδρόβια δάση’, τα οποία βρίσκονται στις όχθες των ποταμών,  να αναζωογονηθούν.

Επιπλέον, όσον αφορά την προοπτική των πόλεων, ποιες επενδύσεις σε πράσινες υποδομές και λύσεις βασισμένες στη φύση (SBN) θα υιοθετηθούν; Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να έχουμε πόλεις χωρίς σχέδιο αστικής κινητικότητας, σχέδιο αναδάσωσης, βιώσιμο σχέδιο αστικής αποστράγγισης και σχέδια αντιμετώπισης ενδεχόμενων καταστροφών. Οι επενδύσεις θα πρέπει να περιλαμβάνουν μια σειρά από πρωτοβουλίες βασισμένες κυρίως σε βιώσιμες πόλεις.

GV: Οι ευάλωτοι πολίτες θα είναι αυτοί που θα επηρεαστούν περισσότερο από τις πλημμύρες και τις φυσικές καταστροφές. Με ποιον τρόπο θα περιλαμβάνατε τις ανάγκες τους στο σχεδιασμό μιας πόλης;

(MB): As pessoas mais afetadas são as populações moradoras de áreas de risco e são territórios normalmente ocupados por mulheres e pessoas pretas. É fundamental falar da proteção destes grupos, e para isso, política habitacional precisa ser prioridade dos governos. Importante lembrar que moradia é um direito, e aqui não estamos falando de casas precárias, que não garantem a segurança dos moradores.

Como falar no direito básico à moradia se não avançamos com regularização fundiária? É urgente implementar a regularização para que essas famílias sejam assistidas por saneamento básico. A regularização é o processo de reconhecimento destas áreas como parte da cidade, possibilitando a destinação de recursos.

(MB): Οι άνθρωποι που πλήττονται περισσότερο είναι πληθυσμοί που ζουν σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Αυτές είναι περιοχές, που συνήθως κατοικούνται από γυναίκες και μαύρους.  Είναι απαραίτητο να συζητήσουμε για την προστασία αυτών των ομάδων και συνεπώς το στεγαστικό ζήτημα πρέπει να είναι μια από τις προτεραιότητες των εκάστοτε κυβερνήσεων. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι η στέγαση είναι θεμελιώδες δικαίωμα και γι’ αυτό στην προκειμένη περίπτωση δεν εννοούμε επικίνδυνα σπίτια που δεν εγγυώνται την ασφάλεια των κατοίκων.

Πώς μπορούμε να μιλάμε για θεμελιώδες δικαίωμα στη στέγαση αν δεν προχωρήσουμε με την «τακτοποίηση» της γης; Επείγει να γίνει η «τακτοποίηση» έτσι, ώστε να παρασχεθούν στις οικογένειες αυτές βασικές συνθήκες υγιεινής. «Τακτοποίηση» είναι η διαδικασία αναγνώρισης αυτών των περιοχών ως μέρος της πόλης, καθιστώντας έτσι δυνατή την κατανομή πόρων.

GV: Μιλώντας για συμμετοχικές διαδικασίες, διαβλέπετε κάποια καλά παραδείγματα ένταξης; Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια από αυτά;

(MB): É imprescindível que as pessoas façam parte de todos os processos. Sejam estes de realocação de famílias para, por exemplo, se construir parques alagáveis onde as moradias foram removidas. Na arquitetura, defendemos a participação social como uma ferramenta de projeto. Não podemos planejar casas sem escutar as pessoas, e isso envolve até mesmo a participação para a escolha do terreno.

Além disso, é preciso incluir a comunidade na construção de planos de contingência, tendo em vista que ter conhecimentos básicos sobre leituras de mapas, primeiras ações em situação de alerta, é o mais importante para ter autonomia e enfrentar os primeiros momentos do desastre.

Nossa população não está adaptada para conviver com este cenário, mas as ações para enfrentar são urgentes. Plano de contingência salva vidas, mas para isso, devemos exigir que governos destinem recursos para ampliar a defesa civil, assim como precisamos de servidores preparados, voluntários capacitados e abrigos estruturados.

A questão não é mais ”será que as cidades enfrentarão mais desastres relacionados às chuvas?”, mas sim ”quando ocorrerá o próximo desastre, e quão preparados estarão os governos para antecipar a resolução destes problemas?”

(MB): Είναι απαραίτητο οι (απλοί) άνθρωποι να συμμετέχουν σε όλες τις διαδικασίες. Μια τέτοια διαδικασία θα ήταν η μετεγκατάσταση οικογενειών και η μεταφορά των κατοικιών τους από σημεία όπου στη συνέχεια θα κατασκευαστούν «πλημμυρίσιμα πάρκα». Στην αρχιτεκτονική υποστηρίζουμε την κοινωνική συμμετοχή ως εργαλείο σχεδιασμού. Δεν μπορούμε να σχεδιάζουμε σπίτια χωρίς να ακούμε τη γνώμη των ανθρώπων και αυτό περιλαμβάνει και τη συμμετοχή τους στην επιλογή γης.

Επιπλέον, είναι απαραίτητο να συμπεριλάβουμε την κοινωνία στην κατάρτιση σχεδίων έκτακτης ανάγκης, λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι, οι βασικές γνώσεις σχετικά με την ανάγνωση χαρτών και οι πρώτες ενέργειες σε περίπτωση συναγερμού, είναι τα πιο σημαντικά πράγματα για να ενεργήσει κανείς αυτόνομα και να αντιμετωπίσει τις πρώτες στιγμές μιας καταστροφής.

Ο λαός μας έχει προσαρμοστεί σ’ αυτό το σενάριο, αλλά υπάρχει επείγουσα ανάγκη να το αντιμετωπίσουμε. Τα σχέδια έκτακτης ανάγκης σώζουν ζωές, αλλά για να τα εφαρμόσουμε πρέπει να απαιτήσουμε από τις κυβερνήσεις να διαθέσουν πόρους για την επέκταση της πολιτικής άμυνας, ακριβώς όπως χρειαζόμαστε προετοιμασμένους υπαλλήλους, εκπαιδευμένους εθελοντές και δομημένα καταφύγια.

Το ερώτημα δεν είναι πλέον: «Θα έρθουν οι πόλεις αντιμέτωπες με περισσότερες καταστροφές λόγω πλημμυρών;», αλλά κυρίως: «Πότε θα λάβει χώρα η επόμενη καταστροφή και πόσο προετοιμασμένες θα είναι οι κυβερνήσεις ώστε να προβλέψουν την επίλυση αυτών των προβλημάτων;».