Ο Κενυάτης συγγραφέας Μπινιαβάνγκα Βαϊνάινα στο Φεστιβάλ Βιβλίου του Μπρούκλιν. Ο 48χρονος Βαϊνάινα πέθανε την Τρίτη 22 Μαΐου στο Ναϊρόμπι της Κένυας. Φωτογραφία: Nightscream, CC BY 3.0, Wikimedia Commons.
Έχουν περάσει λίγο περισσότερο από 24 ώρες, απ’ όταν ο Κενυάτης συγγραφέας Μπινιαβάνγκα Βαϊνάινα έφυγε από αυτόν τον κόσμο, αλλά η παρουσία και ο αντίκτυπός του συνεχίζουν να αντηχούν σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ο ειλικρινής, ανοιχτά ομοφυλόφιλος συγγραφέας απέρριψε τις συμβάσεις και αμφισβήτησε το status quo, προκαλώντας μια λογοτεχνική επανάσταση, που θα άνοιγε το δρόμο σε χιλιάδες επίδοξους συγγραφείς έτοιμους να αλλάξουν τις αφηγήσεις μέσα και γύρω από την Αφρική.
Ο συγγραφέας, εκπαιδευτικός και ακτιβιστής ΛΟΑΤΚ Μπινιαβάνγκα Βαϊνάινα, 48 ετών, πέθανε την Τρίτη 22 Μαΐου στο Ναϊρόμπι της Κένυας μετά από σύντομη ασθένεια.
Today's got me thinking: what will your life mean when it's all over? Binyavanga's death has got me thinking about who I was about five or so years ago, and also who he was to us as young enthusiastic Africans hungry for a different paradigm of our continent and our selves.
— Fungai Machirori (@fungaijustbeing) 22 Μαΐου 2019
Το σημερινό με έκανε να σκεφτώ: τι σημαίνει η ζωή σου όταν τελειώσει; Ο θάνατος του Μπινιαβάνγκα με έκανε να σκεφτώ ποια ήμουν πριν από πέντε περίπου χρόνια και επίσης ποιος ήταν για μας, τους νέους ενθουσιώδεις Αφρικανούς πεινασμένους για ένα διαφορετικό δείγμα της ηπείρου μας και του εαυτού μας.
Μέσα σε λίγα λεπτά, φίλοι, οπαδοί και θαυμαστές του Βαϊνάινα πλημμύρισαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να ανταλλάξουν αφιερώματα και αναμνήσεις, επιχειρηματολογώντας παράλληλα ποια από τα παραγωγικά του γραπτά είχαν την μεγαλύτερη επιρροή.
Ο Βαϊνάινα είναι περισσότερο γνωστός για το προκλητικό δοκίμιό του «Πώς να γράψετε για την Αφρική», που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Granta το 2006. Είναι επίσης γνωστός για τα απομνημονεύματά του το 2012 “Μια μέρα θα γράψω για αυτό το μέρος” και το δοκίμιο “Μαμά, είμαι ομοφυλόφιλος“, που δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα στο Chimurenga και στο Africa is a Country το 2014. Το δοκίμιο προκάλεσε έντονη ανάδραση στο Twitter, καθώς ο κόσμος προσπάθησε να διαχωρίσει γεγονότα από μυθοπλασία και στη συνέχεια το περιοδικό Time χαρακτήρισε τον Βαϊνάινα έναν από τους 100 πιο σημαντικούς ανθρώπους στον κόσμο.
Στο «Πώς να γράψετε για την Αφρική», ο Βαϊνάινα επέκρινε μέσω σάτιρας τα δυτικά ΜΜΕ και τη βιομηχανία ανθρωπιστικής βοήθειας – και τα δύο ιδιαίτερα παρόντα στο Ναϊρόμπι – για τη διαιώνιση αρνητικών στερεοτύπων για την αφρικανική ήπειρο.
Never have a picture of a well-adjusted African on the cover of your book, or in it, unless that African has won the Nobel Prize. An AK-47, prominent ribs, naked breasts: use these. If you must include an African, make sure you get one in Masai or Zulu or Dogon dress.
Ποτέ μη βάλετε μια εικόνα ενός καλοβαλμένου Αφρικανού στο εξώφυλλο του βιβλίου σας, ή μέσα σε αυτό, εκτός αν αυτός ο Αφρικανός έχει κερδίσει βραβείο Νόμπελ. Ένα AK-47, ανάγλυφο στέρνο, γυμνά στήθη: χρησιμοποιήστε τα. Εάν πρέπει να συμπεριλάβετε έναν Αφρικανό, βεβαιωθείτε ότι θα βάλετε έναν και θα φοράει παραδοσιακό ρουχισμό Μασάι, Ζούλου ή Ντόγκον.
“Ο σαρκασμός του είναι διάχυτος. Με ακρίβεια χειρουργικού νυστεριού”, γράφει ο Νιγηριανός συγγραφέας Nwachukwu Egbunike.
Αναφερόμενο ευρέως από ακαδημαϊκούς, μη κυβερνητικές οργανώσεις και ανθρωπιστικούς οργανισμούς, το δοκίμιο, που δημοσιεύτηκε επίσης ως μικρό φυλλάδιο, είχε βαθιές επιπτώσεις στις αντιλήψεις για την Αφρική και συνεχίζει να κυκλοφορεί, να εκπλήσσει και να προκαλεί.
Σχετικά με τον αντίκτυπό του, η δημοσιογράφος Pernille Bærendtsen γράφει:
For me, this essay has followed me since I received it as a gift in 2008 by a Kenyan friend. I clearly belonged to the group of people Binyavanga addressed: A development worker employed by a Danish NGO in Tanzania writing about its ‘impact.’ This was at a point when the development and aid industry sharpened its rhetoric in favor of fundraising at the cost of unfolding the contrasting diversity on the ground. I had plenty of reason to feel embarrassed, but I also had time to plan how to change.
Για μένα, αυτό το δοκίμιο με ακολουθεί, από τότε που το έλαβα ως δώρο το 2008 από έναν Κενυάτη φίλο. Ανήκα σαφώς στην ομάδα ανθρώπων, που απευθυνόταν ο Μπινιαβάνγκα: έναν εργαζόμενο στον αναπτυξιακό τομέα σε μια δανική ΜΚΟ στην Τανζανία, που γράφει για τον «αντίκτυπό του». Αυτό έγινε σε ένα σημείο, όπου η βιομηχανία ανάπτυξης και ανθρωπιστικής βοήθειας όξυνε τη ρητορική της υπέρ της συγκέντρωσης κεφαλαίων με κόστος την ανάλυση της αντίθεσης στην τοπική ποικιλομορφία. Είχα πολλούς λόγους να αισθάνομαι αμηχανία, αλλά είχα επίσης χρόνο να σχεδιάσω πώς να αλλάξω.
Ο Μπινιαβάνγκα αργότερα εξήγησε στο περιοδικό Bidoun πώς το δοκίμιο αυτό δημιουργήθηκε τυχαία με διπλό αποτέλεσμα. Εκθέτοντας και περιγράφοντας την ανασφάλεια των “συγγραφέων, των εργαζομένων των ΜΚΟ, των ροκ μουσικών, των συντηρητών, των φοιτητών και των ταξιδιωτικών συγγραφέων” σχετικά με το πώς να γράψουν – ή μάλλον να μην γράψουν – για την Αφρική, άρχισαν τότε να ζητούν την έγκρισή του.
Ο Βαϊνάινα, από Κενυάτη πατέρα και Ουγκαντιανή μητέρα, εξακολούθησε να αμφισβητεί τα στερεότυπα για την Αφρική με την πρωτοποριακή αυτοβιογραφία του το 2012 “Μια μέρα θα γράψω για αυτό το μέρος“. Μέσω πλούσιων και έντονων λεπτομερειών, μετέφερε τους αναγνώστες από την παιδική του ηλικία τη δεκαετία του '70 στην Κένυα στις φοιτητικές του στιγμές στη Νότια Αφρική, όπου πέρασε πολλά χρόνια εξόριστος.
Οι κριτικοί χαιρέτησαν το βιβλίο ως ωμό και ειλικρινές, αλλά ο Βαϊνάινα αργότερα παραδέχτηκε ότι είχε παραλείψει ένα σημαντικό κεφάλαιο: την ερωτική του ζωή.
Με το “Είμαι ομοφυλόφιλος, μαμά”, ο Βαϊνάινα έγινε ο πρώτος πολύ γνωστός Κενυάτης, που αποκάλυψε την ομοφυλοφιλία του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πυροδοτώντας μια χιονοστιβάδα αντιδράσεων της κοινής γνώμης. Θεωρούμενο ως “το χαμένο κεφάλαιο” από τα απομνημονεύματά του, ο Βαϊνάινα φαντάζεται ότι αποκαλύπτει την ομοφυλοφιλία του στην ετοιμοθάνατη μητέρα του. Το δοκίμιό του ήρθε σε μια εκπληκτική συγκυρία, καθώς στην Ουγκάντα και αργότερα στην Τανζανία λάμβανε χώρα κύμα αντιομοφυλοφιλικών σταυροφοριών και νομοθετικές προτάσεις, καθώς και στις δυο χώρες οι ομοφυλοφιλικές πράξεις παραμένουν ποινικοποιημένες.
Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς, που εξορίστηκαν, ο Βαϊνάινα γύρισε στην πατρίδα, και “αυτό ήταν τεράστιο νέο”, όπως τονίζει η Nanjala Nyabola για το BBC στο Twitter:
For those of us who grew up with “the best Kenyan writers” (whatever that means) living in exile, jailed and persecuted, or poor and under appreciated, or censored heavily, he came back and that was major. He was a complex man, but I think for this he deserves endless gratitude.
— Nanjala Nyabola (@Nanjala1) 22 Μαΐου 2019
Για όσους από εμάς μεγάλωσαν με “τους καλύτερους Κενυάτες συγγραφείς” (ό, τι κι αν σημαίνει αυτό) να ζουν στην εξορία, φυλακισμένοι ή εκδιωχθέντες ή φτωχοί, υποτιμημένοι ή έντονα λογοκριμένοι, αυτός επέστρεψε στην πατρίδα και αυτό ήταν σημαντικό. Ήταν πολύπλοκος άνθρωπος, αλλά νομίζω ότι για αυτό αξίζει ατελείωτη ευγνωμοσύνη.
“Πρέπει να απελευθερώσουμε τη φαντασία μας”
Ενώ ο Μπινιαβάνγκα προσέλκυε ειρωνικά θαυμασμό από το ποικιλόμορφο διεθνές πλήθος που επέκρινε, στην πατρίδα ένιωσε την πίεση του να μην ταιριάζει μέσα στα καθιερωμένα πλαίσια. Απαίτησε ελεύθερο χώρο και φαντασία. Με θάρρος, μέσα σε μια αυξανόμενα υποστηρικτική κοινότητα για τους ΛΟΑΤΚ, επέμεινε στην κάμψη αυτών των πλαισίων.
Απαντώντας σε όλο το θόρυβο και την πίεση, εκείνη την χρονιά ο Βαϊνάινα Wainaina παρήγαγε το “We Should Free Our Imaginations” [Πρέπει να απελευθερώσουμε τη φαντασία μας], μια σειρά έξι επεισοδίων στο Youtube, που περιγράφει τις ιδέες του για την ελευθερία και τη φαντασία. «Θέλω να ζήσω μια ζωή ελεύθερης φαντασίας», δήλωσε στο 1ο μέρος.
I want this generation of young parents to have their kids see Africans writing their own stories — that simple act is the most political act one can have. I want to see a continent where every kind of person’s imagination does not have to look for … being allowed. I am a Pan-Africanist, I want to see this continent change.
Θέλω αυτή η γενιά των νέων γονιών να έχει παιδιά που να βλέπουν τους Αφρικανούς να γράφουν τις δικές τους ιστορίες. Αυτή η απλή πράξη είναι η πιο πολιτική πράξη που μπορεί κανείς να έχει. Θέλω να δω μια ήπειρο, όπου η φαντασία κάθε είδους ανθρώπου δεν πρέπει να ψάχνει να δει αν…επιτρέπεται να υφίσταται. Είμαι Παναφρικανός, θέλω να αλλάξω αυτή την ήπειρο.
Ο Βαϊνάινα συχνά διοχέτευε την επιθυμία του για αλλαγή μέσω του λογοτεχνικού ακτιβισμού του, της εκπαίδευσης και της ηγεσίας. Το 2002, αφού κέρδισε το περίβλεπτο βραβείο Caine για το δοκίμιό του “Ανακαλύπτοντας την Πατρίδα”, χρησιμοποίησε τα χρήματα για να συνιδρύσει το Kwani?, ένα λογοτεχνικό περιοδικό, που προωθούσε νέες φωνές και νέες ιδέες αναδυόμενες από όλη την ήπειρο.
Το Kwani? εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου σε εκδοτικό οίκο και λογοτεχνικό δίκτυο, που συνέδεε αναδυόμενους και καθιερωμένους συγγραφείς από το Λάγος ως το Ναϊρόμπι, το Μογκαντίσου και την Άκκρα.
Ενώ ο ίδιος τάραξε τις κοινωνικές συμβάσεις της Κένυας, αποκαλύπτοντας ότι είναι ομοφυλόφιλος και αργότερα οροθετικός στο Twitter κατά την Παγκόσμια Ημέρα κατά του AIDS το 2016, ερχόταν αντιμέτωπος με αντίδραση, αγώνα και πόνο.
Ο Βαϊνάινα ήταν ένας αμφιλεγόμενος άνθρωπος, που αγωνιζόταν ενάντια στην κατάθλιψη και στον περίπλοκο ρόλο του ως δημόσιο πρόσωπο. Είχε τους οπαδούς του, αλλά αντιμετώπισε επίσης επικριτές, όπως η εξέχουσα Κενυάτισσα συγγραφέας Shailja Patel, η οποία τον κατηγόρησε για «τοξική λεσβοφοβία».
Ο χρήστης του Twitter Néo Músangi αγωνίζεται με τη σφαλερότητα του χαρακτήρα του Βαϊνάινα σε αυτό το τουίτ:
i do not have sufficient energy to engage now but, i am grieving binya, as the dearest of my friends. in all my queerness and feminist-ing. i am eternally sorry that he hurt others. i am sorry that he human-ed in those ways. he would hate us sanitising him. https://t.co/B5524fwBeh
— néo müsangi (@SinoxoloMusangi) 22 Μαΐου 2019
δεν έχω αρκετή ενέργεια για να ασχοληθώ τώρα, αλλά, θλίβομαι για τον binya, ως τον πιο αγαπητό των φίλων μου. σε όλη μου την ιδιαιτερότητα και τη φεμινιστικοποίηση, νιώθω τεράστια λύπη που πλήγωσε ανθρώπους. Λυπάμαι που υπήρξε άνθρωπος με αδυναμίες με τέτοιο τρόπο. Θα μας σιχαινόταν που τον “απολυμαίνουμε”.
Ο συγγραφέας Bwesigye Mwsigire, διευθυντής του Φεστιβάλ Writivism στην Ουγκάντα, ασχολήθηκε επίσης αυτές τις αντιφάσεις σε αφιέρωμα στο Facebook:
His style was a transgression. Beautiful and freeing transgression. … [T]he people we obsess over because of their work and ideas are people after all. They are human. Are we ever ready to love them in their complexity?
By now, a lot has been said about him. There's no need to repeat what has been said. Reminders of harm that he supported have been sounded. … This doesn't take away the pain one feels about his death.
There is only one Binyavanga Wainaina. He is an ancestor now. Let us celebrate his life.
Το στυλ του ήταν μια παράβαση. Όμορφη και ελεύθερη παράβαση. Οι άνθρωποι με τους οποίους παθιαζόμαστε λόγω του έργου και των ιδεών τους, είναι τελικά κι αυτοί άνθρωποι. Είναι ανθρώπινα όντα. Είμαστε ποτέ έτοιμοι να τους αγαπήσουμε με την πολυπλοκότητά τους;
Μέχρι τώρα, πολλά έχουν ειπωθεί γι’ αυτόν. Δεν χρειάζεται να επαναλάβουμε ό,τι έχει ειπωθεί. Οι υπενθυμίσεις για το κακό που υποστήριζε έχουν ακουστεί. Αυτό δεν αφαιρεί τον πόνο που αισθάνεται κανείς για το θάνατό του.
Υπάρχει μόνο ένας Μπινιαβάνγκα Βαϊνάινα. Έγινε πρόγονος τώρα. Ας γιορτάσουμε τη ζωή του.
Μια “δημιουργική ιδιοφυΐα”
Κουήρ σύμβολο, ο Binya – όπως τον αποκαλούν πολλοί με αγάπη – συχνά δεχόταν χείμαρρο βιτριολικής αντι-γκέι ρητορικής, που αυξήθηκε διαδικτυακά, καθώς η είδηση του θανάτου του εξαπλώθηκε σε διάφορα κανάλια.
Ο Κενυάτης ακτιβιστής Boniface Mwangi έγραψε στο Twitter ότι αφότου έγραψε ένα αφιέρωμα στον Βαϊνάινα στο Facebook, ομοφοβικά σχόλια γεμάτα μίσος εκτροχίασαν το μήνυμά του: Ο Βαϊνάινα ήταν μια δημιουργική μεγαλοφυΐα, που πρέπει να θυμόμαστε:
I did a very short Facebook post on #RIPBinyavanga and the comments https://t.co/yZ3MoWBnD7 are the vilest l have ever read. Even the thieves who steal our taxes and kill people don't get as much hate. Truth is, Binya was a creative genius and he will be read and be remembered. pic.twitter.com/dmuMQKVw2c
— #FreeStellaNyanzi (@bonifacemwangi) 22 Μαΐου 2019
Έκανα μια πολύ σύντομη ανάρτηση στο Facebook και τα σχόλια είναι τα πιο μοχθηρά που έχω λάβει ποτέ. Ακόμη και οι κλέφτες που κλέβουν τους φόρους μας και σκοτώνουν ανθρώπους δε δέχονται τόσο μίσος. Η αλήθεια είναι ότι ο Binya ήταν δημιουργική ιδιοφυΐα και θα διαβάζεται και θα μείνει στις μνήμες μας.
Η Ουγκαντιανή φεμινίστρια και συγγραφέας Rosebell Kagumire αναλύει τα διδάγματα που έμαθε από το θάρρος του Βαϊνάινα να εκφράζεται:
Do not allow the fear. Don't limit yourself. Do speak that which needs to be said. Better yet write it down. Live your truth and with your heart. That when you finally finally breathe your last there will be millions of words you brought so much meaning into.#RIPBinyavanga
— Rosebell Kagumire ♉ (@RosebellK) 22 Μαΐου 2019
Μην αφήνετε τον φόβο. Μην περιορίζετε τον εαυτό σας. Μιλάτε γι’ αυτό που πρέπει να πείτε. Καλύτερα γράψτε το. Ζήστε την αλήθεια σας και με την καρδιά σας. Έτσι ώστε όταν τελικά πάρετε την τελευταία σας ανάσα, να υπάρχουν εκατομμύρια λέξεις, που τους δώσατε νόημα.
Μέσα από τη ζωή και τις επιστολές του, έδωσε στον εαυτό του και σε αμέτρητους άλλους την άδεια να φανταστεί τη ζωή, όπως θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Ο αιφνίδιος θάνατός του ενέπνευσε ποιητικές εκφράσεις:
One day I will write about your gorgeous hair
One day I will write about your laughter
One day I will write about your ungovernability
One day I will write about your delight in imagination
One day I will write about your refusals
today, I write
thank you pic.twitter.com/wHG3i3qMSL
— |Black||Freedoms (@G_A_Musila) May 21, 2019
Μια μέρα θα γράψω για τα υπέροχα μαλλιά σου
Μια μέρα θα γράψω για το γέλιο σου
Μια μέρα θα γράψω για την αντικυβερνητικότητά σου
Μια μέρα θα γράψω για τη χαρά σου να φαντάζεσαι
Μια μέρα θα γράψω για τις αρνήσεις σου
σήμερα, γράφω
σε ευχαριστώ
Η Κενυάτισσα συγγραφέας Yvonne Adhiambo Owuor, συγγραφέας του “Dust” και λογοτεχνική φίλη του Βαϊνάινα, θρηνεί:
“Ποιος σου είπε ότι μπορείς να φύγεις; Να ξετρυπώσεις από το σώμα σου μες στη νύχτα χωρίς να αφήσεις καινούρια οδό και αριθμό;”
Face tilted, eyes piercing, he said, “You have exactly 3 seconds to reorganise this crap.” You, there. You! Who told you you could leave? Sneak out of your body at night without leaving a new address? To whom does one now go in fear and trembling with first draft manuscripts? pic.twitter.com/DSawF6KGhY
— Yvonne Adhiambo Owuor (@AdhiamboKE) 22 Μαΐου 2019
Με πρόσωπο γερμένο και διαπεραστικά μάτια, είπε: “Έχεις ακριβώς 3 δευτερόλεπτα για να αναδιοργανώσεις αυτό το χάλι”. Εσύ, εκεί. Εσύ! Ποιος σου είπε ότι μπορείς να φύγεις; Να ξετρυπώσεις από το σώμα σου μες στη νύχτα χωρίς να αφήσεις καινούρια οδό και αριθμό; Σε ποιον να τρέξει τώρα κάποιος με φόβο και τρόμο με ένα πρώτο χειρόγραφο στο χέρι;
Τώρα που βρίσκεται ανάμεσα στ’ αστέρια, μπορείτε να επισκεφθείτε τον “Πλανήτη Binya” με πλήξρες αρχείο του έργου του.
