Μοντάζ: Edin Pašović για το GlobalVoices

Αυτό το άρθρο καθίσταται δυνατό μέσω μιας συνεργασίας με την Transitions, έναν οργανισμό εκδόσεων και κατάρτισης στα μέσα ενημέρωσης με έδρα την Πράγα.

Το επίκεντρο των διεθνών μέσων ενημέρωσης μπορεί να έχει μετακινηθεί αλλού, αλλά η πολιτική κρίση της Λευκορωσίας συνεχίζεται. Μετά από μήνες διαμαρτυριών στο δρόμο μετά από αμφίβολες προεδρικές εκλογές, ο μακροχρόνιος κυβερνήτης Αλεξάντρ Λουκασένκα πραγματοποίησε μια τελετή ορκωμοσίας έκπληξη στις 23 Σεπτεμβρίου. Είναι αποφασισμένος να παρατείνει την 26χρονη κυριαρχία του στη Λευκορωσία με οποιοδήποτε κόστος – και το κόστος μπορεί να είναι σημαντικό.

Υπάρχουν τώρα φόβοι ότι η πολιτική κατάσταση στη Λευκορωσία θα μπορούσε να καταργήσει μια από τις πιο επιτυχημένες επιχειρήσεις της χώρας. Στα μέσα Αυγούστου, περισσότεροι από 500 εκπρόσωποι του αναπτυσσόμενου τομέα τεχνολογίας της χώρας υπέγραψαν ανοιχτή επιστολή, που αμφισβητεί τα επίσημα εκλογικά αποτελέσματα, απαιτώντας την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων και τον τερματισμό της βίας και των κρατήσεων διαδηλωτών. Έχουν ενοχληθεί από τις διακοπές του Διαδικτύου εκ των Αρχών, με στόχο να αποτρέψουν την οργάνωση διαδηλωτών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ορισμένοι απείλησαν να μετεγκατασταθούν στη γειτονική Πολωνία, την Ουκρανία, τη Λετονία και τη Λιθουανία. Τα αποτελέσματα αυτού, λένε οι παρατηρητές, θα μπορούσαν να είναι πολύ ανησυχητικά, καθώς η πληροφορική είναι ένας αναπτυσσόμενος τομέας της οικονομίας της Λευκορωσίας.

Κάποιος θα μπορούσε να αποκαλέσει την κοινότητα πληροφορικής την νέα “τάξη ευγενών” στη λευκορωσική πραγματικότητα Αλλά αυτό θα ήταν ανακριβές: παρόλο που οι ευγενείς συχνά επαναστατούσαν εναντίον του μονάρχη για να υπερασπιστούν τα προνόμιά τους, παρέμεναν υπηρέτες του. Μια πιο ακριβής σύγκριση είναι με τις αστικές δημοκρατικές επαναστάσεις, με τις μεσαίες τάξεις στην πρώτη γραμμή. Στη Λευκορωσία σήμερα, οι ειδικοί πληροφορικής είναι κλασικοί εκπρόσωποι της μεσαίας τάξης.

Υπάρχουν μηχανικοί λογισμικού σε σχεδόν κάθε χώρα στον κόσμο. Αλλά για τις ανεπτυγμένες χώρες, ένας μηχανικός λογισμικού είναι ένα συνηθισμένο επάγγελμα, που πληρώνεται απλά πάνω από τον μέσο όρο. Δεν ονειρεύονται όλοι οι νέοι να γράφουν κώδικα ή να ψάχνουν για σφάλματα στον κώδικα. Μπορεί να θέλουν να γίνουν δικηγόροι ή γιατροί ή να ξεκινήσουν μια επιχείρηση, αντ’ αυτού.

Στη Λευκορωσία, όμως, ο τομέας της πληροφορικής θεωρείται από πολλούς ως ο κύριος, αν όχι ο μόνος, τρόπος κοινωνικής προόδου. Συνεισφέρει περίπου το 5% του εθνικού ΑΕΠ. Εδώ υπάρχουν εταιρείες πληροφορικής, όπου ο μέσος μισθός είναι μεταξύ 5-10 φορές μεγαλύτερος από ό, τι σε άλλους τομείς της οικονομίας. Ακόμα κι αν ένας Λευκορώσος γίνει υπουργός ή διευθυντής μιας μεγάλης κρατικής επιχείρησης μετά από 20 χρόνια υπηρεσίας, πιθανότατα θα εξακολουθούσαν να κερδίζουν λιγότερα κατά μέσο όρο από κάποιο ανώτερο στέλεχος σε εταιρεία τεχνολογίας, ένα επίτευγμα που θα μπορούσαν να επιτύχουν πιο γρήγορα. Για παράδειγμα, ο καθαρός μισθός ενός ανώτερου μηχανικού λογισμικού στη Λευκορωσία είναι περίπου 3.000 δολάρια ΗΠΑ, σε σύγκριση με τον μέσο μηνιαίο μισθό της Λευκορωσίας των 500 δολαρίων (ο μέσος όρος είναι περίπου 350 δολάρια).

Αυτή η κατάσταση δεν εμφανίστηκε αμέσως. Όταν κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση, η Λευκορωσία κληρονόμησε ένα εκπαιδευτικό σύστημα με ισχυρό μηχανικό τομέα. Αλλά σε αντίθεση με άλλα μετασοβιετικά και μετασοσιαλιστικά κράτη, δεν υπήρξε μαζική ιδιωτικοποίηση στη Λευκορωσία. Οι μεγάλες επιχειρήσεις εξακολούθησαν να διοικούνται από το κράτος, προκειμένου να αποφευχθούν οι μη δημοφιλείς οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Αυτό το μοντέλο ήταν δυνατό εν μέρει λόγω γενναιόδωρων επιδοτήσεων, που παρείχε η Ρωσία, σε αναγνώριση της διατήρησης των στενών δεσμών της Λευκορωσίας με την Μόσχα. Χάρη στην καλή τιμή των υδρογονανθράκων στις διεθνείς αγορές, επετράπη η ανάπτυξη της οικονομίας της Λευκορωσίας με ρυθμό 7-8% ετησίως. Όταν, όμως, το νόμισμα της Λευκορωσίας κατέρρευσε το 2011, οι σχέσεις με τη Ρωσία άρχισαν να επιδεινώνονται. Η οικονομία της χώρας αναπτύσσεται με βραδύτερο ρυθμό από ό,τι ο διεθνής μέσος όρος έκτοτε.

Στα μέσα της δεκαετίας του '90, οι επιχειρηματίες μηχανικοί συνειδητοποίησαν ότι ήταν δυνατό να πουληθεί το έργο ενός Λευκορώσου μηχανικού λογισμικού σε αξιόλογη τιμή στο εξωτερικό. Η βιομηχανία αναπτύχθηκε σταθερά. Οι Λευκορώσοι ήταν άνθρωποι με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οποίοι ήταν φθηνότεροι να προσληφθούν από ό,τι εργαζόμενοι στην Δυτική Ευρώπη ή τη Βόρεια Αμερική. Μέχρι το 2005, ο τομέας της τεχνολογίας ήταν μικρός, αλλά εμφανής. Οι Αρχές στο Μινσκ δημιούργησαν ακόμη και το Λευκορωσικό Πάρκο Υψηλής Τεχνολογίας, μια ζώνη αφορολόγητου, για να βοηθήσουν την ανάπτυξή της. Έτσι, η σχέση μεταξύ κράτους και κοινότητας πληροφορικής βασίστηκε στην αρχή της μη παρέμβασης.

Η ιστορία ενός φίλου παρέχει ένα καλό παράδειγμα της ελκυστικότητας της τεχνολογίας. Το 2008, ο Aleksey, φοιτητής πληροφορικής στο τρίτο έτος σπουδών του, ξεκίνησε ένα μάθημα σε μια ιδιωτική εταιρεία πληροφορικής. Ο 20χρονος εξεπλάγη από το υπέροχο γραφείο του και τους φιλικούς υπαλλήλους. Ο αρχικός μισθός του ήταν 500 δολάρια το μήνα. Ήταν περισσότερα από τον μισθό της μητέρας του ως προγραμματίστριας λογισμικού σε κρατικό επιστημονικό ινστιτούτο. Δύο χρόνια αργότερα, στο πέμπτο έτος σπουδών του, κέρδιζε 2.000 δολάρια το μήνα, περισσότερα και από τους δυο γονείς του μαζί. Κι ο πατέρας του ήταν κορυφαίος διευθυντής σε κρατική επιχείρηση.

Υπάρχουν λίγες άλλες γραμμές εργασίας στη Λευκορωσία σήμερα, των οποίων οι υπάλληλοι μπορούν να πουν παρόμοιες ιστορίες. Δεν είναι μόνο ο μισθός, που προσελκύει νέους Λευκορώσους στην πληροφορική, αλλά και το παρεχόμενο κοινωνικό κεφάλαιο και η εντύπωση ενός λιγότερο ιεραρχικού, λιγότερο παραδοσιακού χώρου εργασίας. Λαμβάνοντας υπόψη όλους αυτούς τους παράγοντες, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι σημαντικός αριθμός νέων Λευκορώσων επιθυμούν να εργαστούν για εταιρείες τεχνολογίας. Μερικοί παρατηρητές προειδοποιούν για μακροπρόθεσμα μειονεκτήματα αυτής της τάσης: όταν κάποιος αφήνει μια αναποτελεσματική κρατική επιχείρηση για να εργαστεί ως ελεγκτής λογισμικού, πολλοί θα τον μακάριζαν. Όταν, όμως, ένας άρτια εκπαιδευμένος χειρουργός με εμπειρία 10 ετών φεύγει από νοσοκομείο για να εργαστεί ως junior προγραμματιστής Java, αυτό θέτει βαθύτερα ερωτήματα σχετικά με την κοινωνία της Λευκορωσίας.

Η Λευκορωσία έκτοτε έχει γίνει μια κοινωνία με τεχνολογική γνώση, όπως και άλλες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Σήμερα, το ποσοστό διείσδυσης του Διαδικτύου στη χώρα ανέρχεται σε πάνω από 80%. Το 2010, το ποσοστό αυτό ήταν περίπου 30%.

Στην πραγματικότητα, μέχρι το 2020 ο τομέας της τεχνολογίας είχε γίνει τόσο επιφανής, που ο Valery Tsepkala, μία από τις βασικές προσωπικότητες πίσω από το Πάρκο Υψηλής Τεχνολογίας της Λευκορωσίας, διετέλεσε υποψήφιος αντιπολίτευσης στις προεδρικές εκλογές της 9ης Αυγούστου. Ωστόσο, η Κεντρική Εκλογική Επιτροπή (CEC) ακύρωσε την υποψηφιότητα του Tsepkala κι ο επιχειρηματίας και οι γιοι του κατέφυγαν στη γειτονική Ρωσία στις 24 Ιουλίου, επικαλούμενοι πολιτικές πιέσεις.

Οι εντάσεις ξεκίνησαν, όταν οι Αρχές, προσπαθώντας να σταματήσουν τις διαδηλώσεις εναντίον του Λουκασένκα, κατέστειλαν τον αγωγό της “δικτυωμένης διαμαρτυρίας” τους: το Διαδίκτυο, ιδίως σελίδες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κανάλια Telegram. Για τους εργαζόμενους στον τομέα της πληροφορικής, αυτό παραβίασε την προαναφερθείσα αρχή της μη παρέμβασης μεταξύ του τομέα της τεχνολογίας και του κράτους.

Σε κάθε περίπτωση, οι νέοι εκπρόσωποι της μεσαίας τάξης του τομέα της τεχνολογίας δεν ήταν το προφανές εκλογικό κοινό του Λουκασένκα. Πολλοί από αυτούς ήταν φιλελεύθεροι και απέρριπταν την βαριά διακυβέρνηση. Χρησιμοποίησαν τις δεξιότητές τους ξεκινώντας πλατφόρμες όπως το Golos, μια προσπάθεια εναλλακτικής μέτρησης των ψήφων συγκεντρώνοντας φωτογραφίες ψηφοδελτίων. Το έργο του Golos ήταν σημαντικό για την απόδειξη της παραποίησης των τελικών εκλογικών αποτελεσμάτων. Η πλατφόρμα δημιουργήθηκε από τον Pavel Liber, τον κορυφαίο διευθυντή της EPAM, την παλαιότερη και μεγαλύτερη εταιρεία τεχνολογίας της χώρας.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι το εγχείρημα ByChange, το οποίο βοηθά τους κρατικούς αξιωματούχους και τους αστυνομικούς να εγκαταλείψουν τη δουλειά τους και να μάθουν δεξιότητες προγραμματισμού αντιστοιχίζοντάς τους με εθελοντές ειδικούς πληροφορικής.

Ο Mikita Mikado, ιδρυτής του PandaDoc, ξεκίνησε ένα πρόγραμμα χρηματικής αποζημίωσης για αστυνομικούς, που παραιτήθηκαν κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων. Τέσσερις υπάλληλοι από το γραφείο του Mikado στο Μινσκ συνελήφθησαν αμέσως μετά στις 5 Σεπτεμβρίου, αν και επίσημα για μη καταβολή φόρων.

Εξάλλου, υπάρχουν οι “κυβερνοαντάρτες“. Κανείς δεν ξέρει με σιγουριά ποιοι είναι, αλλά έχουν ξεκινήσει κυβερνοεπιθέσεις σε αρκετούς κυβερνητικούς ιστότοπους και έχουν εισαγάγει βίντεο της αστυνομίας να χτυπά ειρηνικούς διαδηλωτές στις διαδικτυακές ροές κρατικών τηλεοπτικών καναλιών. Στις 11 Σεπτεμβρίου, χάκαραν τον επίσημο ιστότοπο του Υπουργείου Εσωτερικών και έβαλαν το προφίλ του Λουκασένκα στην ενότητα “Καταζητούμενοι”.

Σύμφωνα με το κέντρο ανθρωπίνων δικαιωμάτων Viasna, περισσότεροι από 14.000 άνθρωποι έχουν τεθεί υπό κράτηση από τις προεδρικές εκλογές. Ειδικοί πληροφορικής βρίσκονται σε όλες τις διαμαρτυρίες και σε κέντρα κράτησης. Δεν φοβούνται να χάσουν τη δουλειά τους – η εργασία τους έχει μεγάλη ζήτηση και δεν βρίσκονται υπό το βάρος ενός διορισμένου από την κυβέρνηση. Οι εταιρείες τούς υποστηρίζουν, παρέχοντάς τους δικηγόρους, αποζημίωση και μετεγκατάσταση, αν χρειαστούν.

Υπάρχει πλέον ένα δημοφιλές αστείο στη Λευκορωσία: “Μπορείς να δημιουργήσεις μια επιτυχημένη start-up στη φυλακή, επειδή υπάρχουν προγραμματιστές και επιχειρηματίες σε κάθε κελί. Και έχουν αρκετό χρόνο για να συζητήσουν τις ιδέες τους”.

Η έμπνευση δεν έρχεται εύκολα, όταν τα κανάλια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι γεμάτα με νέα για καθημερινές διαμαρτυρίες και κρατήσεις. Γι’ αυτό ακριβώς, πολλές εταιρείες και ειδικοί σκέφτονται τώρα σοβαρά τη μετεγκατάσταση. Η ανοιχτή επιστολή από τα μέσα Αυγούστου δεν ήταν κενή απειλή. Οι κυβερνήσεις της Λετονίας, της Πολωνίας και της Ουκρανίας παρουσίασαν λεπτομερή προγράμματα βοήθειας μετεγκατάστασης στον τομέα της τεχνολογίας της Λευκορωσίας.

Σήμερα υπάρχουν πιθανώς 60-80.000 εργαζόμενοι στην πληροφορική στη Λευκορωσία. Συμπεριλαμβανομένων των οικογενειών τους, αυτό σημαίνει ότι περίπου 200.000 άτομα εξαρτώνται από τον τομέα της τεχνολογίας από έναν πληθυσμό σχεδόν δέκα εκατομμυρίων. Είναι απίθανο να μεταναστεύσουν όλοι, αλλά, εάν αυτή η αστάθεια συνεχιστεί μακροπρόθεσμα, υπάρχει κάθε πιθανότητα η αρχική σταγόνα των μεταναστών εργαζομένων τεχνολογίας να γίνει μεγάλο ρυάκι.

Προς το παρόν, το κράτος δεν έχει επιλέξει ακόμη άμεση πίεση στον τομέα της πληροφορικής. Η προσέγγισή του ήταν να τιμωρήσει επιδεικτικά τους αντιφρονούντες, με την ελπίδα ότι η υπόλοιπη κοινωνία θα ευθυγραμμιστεί. Η κακή δημοσιότητα δεν αποτελεί εμπόδιο σε αυτήν τη στρατηγική: βρίσκεται στον πυρήνα της.

Παρόλ’ αυτά, ο Λουκασένκα εξέφρασε τον εκνευρισμό του με τους εργαζόμενους στην τεχνολογία σε μια ομιλία στις 2 Σεπτεμβρίου: “Πείτε μου, τι θέλουν οι ειδικοί πληροφορικής! Θα τα βρούμε. Και πάλι, τι θέλουν; Έχω δημιουργήσει ήδη έναν παράδεισο γι’ αυτούς. Όχι, μάλλον ακόμα κάτι τους λείπει”.

Τα λόγια του αντικατοπτρίζουν μια ειλικρινή έλλειψη κατανόησης σχετικά με τα κίνητρα της κοινότητας πληροφορικής για συμμετοχή σε αυτόν τον αγώνα.

Είναι μια έλλειψη κατανόησης κοινή σε όλα τα επίπεδα του κρατικού μηχανισμού: από τον Λουκασένκα έως τους απλούς αστυνομικούς. Κατά τη διάρκεια μαζικών κρατήσεων στο Μινσκ, ένας από τους αστυνομικούς των ΜΑΤ ρώτησε τους κρατούμενους: “Έχετε έναν καλό μισθό, μια καλή δουλειά και μια ζωή. Γιατί χρειάζεται να τα κάνετε όλα αυτά;”.

Αυτή η ερώτηση αποκρυσταλλώνει την κατάσταση της κοινωνίας της Λευκορωσίας το 2020. Όποιος την ρωτά, ζει σε ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα αξιών. Και δεν θα του αρκεί καμία απάντηση. Και όποιος καταλαβαίνει την απάντηση, δεν θα έκανε ποτέ αυτή την ερώτηση.