Photo by Pete Muller from the My Body A War Zone Project, used with permission.

Αυτό το άρθρο των Alec Anderson και Chiara Zardoni δημοσιεύτηκε αρχικά στο Balkan Diskurs, εγχείρημα του Μεταπολεμικού Κέντρου Ερευνών (PCRC). Μια επεξεργασμένη έκδοση αναδημοσιεύεται από το Global Voices ως μέρος συμφωνίας κοινής χρήσης περιεχομένου.

Θα ήθελα να καλέσω όλες τις γυναίκες και τους άνδρες να μιλήσουν, να πουν την αλήθεια και να μιλήσουν για ό,τι τους συνέβη. Πρέπει να καταγράψουμε και να θυμόμαστε τι συνέβη. Είναι ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί δικαιοσύνη”. – Παρουσίαση του Διεθνούς Πρωτοκόλλου Πρόληψης Σεξουαλικής Βίας εν καιρώ Πολέμου στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Μεταπολεμικό Κέντρο Ερευνών

Η σεξουαλική βία, που σχετίζεται με τις συγκρούσεις (CRSV), υπήρχε από παλιά και αγνοήθηκε εξίσου σε συγκρουσιακές και μετασυγκρουσιακές κοινωνίες. Αυτό συνεχίζει να ισχύει για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (Β-Ε), μια χώρα που επέζησε από έναν καταστροφικό πόλεμο μεταξύ 1992-1995, κατά τον οποίο η χρήση του βιασμού ως πολεμικού όπλου ήταν ευρέως διαδεδομένη.

Σύμφωνα με έκθεση του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), που ανέλυσε τις δικαστικές διαδικασίες των πολιτικών οντοτήτων, που αποτελούν τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ως κράτος (Ομοσπονδία Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας και Περιφέρεια Μπρτσκο) μεταξύ 2004-2014, περισσότερες από 20.000 γυναίκες και κορίτσια βιάστηκαν κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Βοσνίας.

Ο αριθμός ανδρών και αγοριών που βιάστηκαν είναι επίσημα άγνωστος, αλλά εκτιμάται ότι είναι περίπου 3.000, σύμφωνα με την διδακτορική έρευνα της Sabina Husić, διευθύντριας της Medica Zenica, μιας οργάνωσης που παρέχει υποστήριξη σε θύματα βίας.

Επιπλέον, όπως εξηγείται από το Κέντρο Ανθρωπιστικού Δικαίου στο έγγραφο πολιτικής του 2019, περισσότερο από το ένα τρίτο όλων των ατόμων, που προσήχθησαν στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY), το διεθνές δικαστήριο για τη δίωξη εγκλημάτων πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία, καταδικάστηκε για κατηγορίες σεξουαλικής βίας. Δυστυχώς, πολλές προκλήσεις υπονομεύουν τον στόχο τερματισμού της ατιμωρησίας για τους δράστες σεξουαλικής βίας, που σχετίζεται με συγκρούσεις, και την επίτευξη αναγνώρισης, αποτελεσματικής προστασίας και αποζημίωσης για τους επιζώντες. Ωστόσο, έχουν γίνει βελτιώσεις σε εθνικό επίπεδο και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (ΟΚΠ) έχουν διαδραματίσει βασικό ρόλο στην επίτευξη αυτών των στόχων.

Ο βιασμός καθιερώθηκε ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας από το άρθρο 5 του Καταστατικού του ICTY. Αυτό ήταν το πρώτο διεθνές δικαστήριο, που δίωξε ρητά υποθέσεις σεξουαλικής βίας εν καιρώ πολέμου. Επιπλέον, σύμφωνα με αυτά τα σχετικά νέα διεθνή πρότυπα, η απλή ύπαρξη ένοπλης σύγκρουσης παίζει βασικό ρόλο στις περιπτώσεις σεξουαλικής βίας. Πράγματι, το ICTY αναφέρει ότι “οι ένοπλες συγκρούσεις δεν χρειάζεται να έχουν αιτιολογία στη διάπραξη του εγκλήματος, αλλά η ύπαρξη ένοπλης σύγκρουσης πρέπει, τουλάχιστον, να έχει παίξει ουσιαστικό ρόλο στην ικανότητα του δράστη να το διαπράξει”. Σχετικά, μια τροποποίηση του 2015 στον Ποινικό Κώδικα της Β-Ε του 2003 ανακάλεσε μια προηγούμενη απαίτηση από τους εισαγγελείς να αποδεικνύουν ρητή επίδειξη βίας ή απειλής, κάτι που αποτελεί σημαντική βελτίωση. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές οι νομικές βελτιώσεις έγιναν χάρη στο θάρρος 16 επιζώντων από τη Φότσα, που αποφάσισαν να καταθέσουν ως μάρτυρες σε διεθνές δικαστήριο, όπως απεικονίζεται στο ντοκιμαντέρ του 2011  I Came to Testify [Ήρθα για κατάθεση].

Ωστόσο, ορισμένα δικαστήρια εξακολουθούν να μην υπακούν πλήρως αυτήν τη νομική βελτίωση και τηρούν το τεκμήριο αθωότητας των υπόπτων βιαστών, γνωστό ως αρχή in dubio pro reo, που τάσσεται υπέρ των κατηγορουμένων. Ως αποτέλεσμα, πολλά δικαστήρια αθώωσαν κατηγορούμενους για υποθέσεις, στις οποίες η κατάθεση ενός επιζώντος δεν κρίθηκε αξιόπιστη.

Σύμφωνα με μεταγενέστερη έκθεση, που δημοσιεύτηκε από τον ΟΑΣΕ το 2017, μια άλλη σοβαρή πρόκληση αφορά τον χαρακτηρισμό των περιπτώσεων σεξουαλικής βίας σχετικής με συγκρούσεις ως “συνηθισμένων” εγκλημάτων, αντί εγκλημάτων πολέμου. Αυτή η κατηγοριοποίηση δεν αναγνωρίζει την εγγενή σχέση μεταξύ σύγκρουσης και σεξουαλικής βίας ούτε το τραύμα, που συνδέεται με αυτήν, και στερεί από τους επιζώντες τα οφέλη του ειδικού αποδεικτικού κανόνα, που σχετίζεται με τις περιπτώσεις σεξουαλικής βίας κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Επιπλέον, συχνά αναφέρεται η έλλειψη κατάλληλου συστήματος προστασίας μαρτύρων. Ωστόσο, συγκεκριμένα μέτρα προστασίας, συμπεριλαμβανομένων κλειστών συνεδριάσεων δικαστηρίου, απομάκρυνσης του κατηγορουμένου από την αίθουσα του δικαστηρίου και συγκεκριμένα μέτρα για ιδιαίτερα ευάλωτους μάρτυρες, θεσπίστηκαν από τον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας το 2012.

Τέλος, όπως εξήγησε η Διεθνής Αμνηστία στην Υποβολή της στον Ειδικό Εισηγητή του ΟΗΕ για τη Βία κατά των Γυναικών, η δυσκολία απόκτησης αποζημίωσης ή αποζημιώσεων από μη υλικές ζημιές είναι ένα από τα σοβαρότερα ζητήματα, που αντιμετωπίζουν οι επιζώντες στη Β-Ε σήμερα. Τα δικαστήρια διστάζουν να χορηγήσουν μη υλικές ζημίες, επιλέγοντας αντίθετα να παραπέμψουν τους επιζώντες σε αστικές διαδικασίες, που δεν εγγυώνται τα προαναφερθέντα μέτρα προστασίας. Μόλις καταδικαστούν αποζημιώσεις από δικαστήριο, οι κατηγορούμενοι συχνά δεν μπορούν να πληρώσουν και τα δικαστήρια σπάνια εκτελούν τις αποφάσεις τους. Δεδομένης αυτής της κατάστασης, μετά από μια διεθνή αναφορά, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών κατά των Βασανιστηρίων ζήτησε από τη Βοσνία να δημιουργήσει ένα αποτελεσματικό σύστημα αποζημίωσης για τους επιζώντες των εγκλημάτων πολέμου το 2017. Δυστυχώς, έχει σημειωθεί μικρή πρόοδος στην εφαρμογή αυτής της υποχρέωσης.

Είναι σημαντικό ότι οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (ΟΚΠ) έχουν κάνει βήματα για να καλύψουν αυτές τις ελλείψεις και τα κενά, που αφήνει το κράτος. Αυτή η διαδικασία, στην οποία οι άνθρωποι από κάθε έκφανση της καθημερινότητας, έχουν συγκεντρωθεί για να λύσουν προβλήματα, που η κυβέρνησή τους δεν μπορεί ή δεν θα λύσει, εμφανίζεται ξανά και ξανά σε όλο τον κόσμο και απεικονίζει τον ζωτικό, αλλά συχνά παραμελημένο, ρόλο της κοινωνίας των πολιτών ως ραχοκοκαλιά μιας λειτουργικής δημοκρατίας.

Για τους επιζώντες της σεξουαλικής βίας σε συγκρούσεις στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, δεν αλλάζει η ιστορία. Η Jagoda Rošul-Gajić, ειδικός στα διεθνή δικαιώματα των γυναικών, προσδιόρισε τις ΟΚΠ των γυναικών ως “κυρίαρχη δύναμη”, που εργάζεται για την ένταξη και υποστήριξη των γυναικών στις διαδικασίες ειρήνης και συμφιλίωσης στη Β-Ε. Μικροί και μεγάλοι οργανισμοί έχουν αναλάβει μαζικά σημαντικές πρωτοβουλίες για να βοηθήσουν τους επιζώντες να αποκτήσουν αποζημιώσεις και δικαιοσύνη. Αυτές περιλαμβάνουν ψυχολογική υποστήριξη και θεραπεία για επιζώντες, δωρεάν νομική βοήθεια, ζωτικής σημασίας υπηρεσίες προστασίας μαρτύρων για επιζώντες κοντά στους δράστες τους, ακούραστες προσπάθειες άσκησης πίεσης και πρωτοβουλίες δημόσιου λόγου, και όχι μόνο.

Ωστόσο, η μεταβατική δικαιοσύνη για τους επιζώντες βιασμού κατά τη διάρκεια πολέμου απαιτεί κάτι περισσότερο από τιμωρητική δικαιοσύνη ή υλικές αποζημιώσεις. Η αναγνώριση σε ολόκληρη την κοινωνία των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι απαραίτητη για να προχωρήσουμε προς τη συλλογική ειρήνη. Η κοινωνία των πολιτών παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση όχι μόνο της στάσης των άλλων ανθρώπων απέναντι στους επιζώντες σεξουαλικής βίας εν καιρώ πολέμου, αλλά και της στάσης των επιζώντων απέναντι στον εαυτό τους.

Είναι πολύ σημαντικό να μιλάμε για αυτές τις γυναίκες ως επιζήσασες και όχι ως παθητικά θύματα, προκειμένου να αποστιγματοποιήσουμε τις εμπειρίες τους, να αναδείξουμε την ανθεκτικότητά τους και να τις ενδυναμώσουμε ως ηγέτιδες. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω της χρήσης της γλώσσας στο δημόσιο λόγο, αλλά και μέσω πρωτοβουλιών, που καταπολεμούν άμεσα τα καταστροφικά στερεότυπα, που θεωρούν τους επιζώντες σεξουαλικής βίας στη Β-Ε ως “ανήμπορους” ή χρηματολάγνους. Είναι σημαντικό να εκπαιδευτεί τόσο το ευρύ κοινό όσο και οι ίδιοι οι επιζώντες για τα αποτρόπαια εγκλήματα πολέμου, που διαπράχθηκαν εναντίον τους, και για το γεγονός ότι αυτά τα εγκλήματα αξίζουν ιδιαίτερα αποζημιώσεις και αναγνώριση. Όπως επισημαίνει η Janine Clark, ειδικός στη σεξουαλική βία εν καιρώ διαμάχης και στη μεταβατική δικαιοσύνη, η υπερβολική έμφαση στο τραύμα και τη θυματοποίηση μπορεί να αποδυναμώσει τους επιζώντες, να ομογενοποιήσει τις εμπειρίες τους και να οδηγήσει σε “εξαιρετικά αναγωγικές” κοινωνικές αντιλήψεις, που εμποδίζουν τη θεραπεία.