Τρομακτικές νυχτερίδες! Στιγμιότυπο από το βίντεο στο YouTube του “Σκαντζόχοιρος στην Ομίχλη”, που ανέβασε ο χρήστης Russian Animation [1].
Παγιδευμένοι ανάμεσα σε μια παγκόσμια γεωπολιτική σύγκρουση και ένα πανταχού παρόν μηχανισμό λογοκρισίας, κάποιοι από τους πιο διάσημους σχεδιαστές κινουμένων σχεδίων της πρώην Σοβιετικής Ένωσης επέλεξαν να χαράξουν τους δικούς τους δρόμους προς την καταξίωση. Και τι δρόμοι ήταν αυτοί!
Τα σοβιετικά κινούμενα σχέδια ξεκίνησαν να αναπτύσσονται ταχύτατα στη δεκαετία του '30, αφότου η κυβέρνηση ίδρυσε την εταιρία “Soyuzmultfilm” [2] ως ντε φάκτο μονοπώλιο για να αναπτύξει τη βιομηχανία αυτή.
Αλλά μόλις μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη “Μάχη ενάντια στον Ντίσνεϊ” [3] (bor’ba s disneevshinoi) οι καλλιτέχνες άρχισαν να γυρίζουν την πλάτη στο περιεχόμενο και τις τεχνικές της καπιταλιστικής Δύσης και πραγματικά να βουτάνε στα βαθιά.
Αρχικά οι σοβιετικοί καλλιτέχνες, σεναριογράφοι, και σκηνοθέτες προσκολλούνταν σχεδόν καθολικά στο ρεπερτόριο κινουμένων σχεδίων του Θείου Ουώλτ, με εστίαση σε καρτούν-ζώα που έφεραν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η ικανότητα να μιλάνε.
Αυτοί οι χαρακτήρες συχνά επίσης είχαν μία ύποπτη ομοιότητα με τους αντίστοιχους Δυτικούς χαρακτήρες.
Καθώς όμως ερχόταν στο προσκήνιο ο Ψυχρός Πόλεμος, αυτό το προσχέδιο υποβαλλόταν σε μεγάλες διαφοροποιήσεις.
Ιδιαίτερα οι δεκαετίες του '60 και '80 συνδέθηκαν με ένα δημιουργικό άλμα [4] από την πλευρά των δημιουργών κινουμένων σχεδίων της Ένωσης.
Φαινομενικά για να αποφύγουν τη Σοβιετική λογοκρισία – πάντα έτοιμη να χαρακτηρίσει ένα έργο τέχνης ως ιδεολογικά εκτός γραμμής [5] – οι καλλιτέχνες προχωρούσαν όλο και παραπέρα στην ασφάλεια της αφαίρεσης.
Παρακάτω υπάρχουν ορισμένα από τα εκπληκτικά αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας. Μην κοιτάτε τώρα, παιδιά!
Κοράκι από πλαστελίνη (Пластилиновая ворона), 1981.
Εδώ ο αφηγητής εμφανίζεται να τραγουδάει ένα τραγούδι βασισμένο στην ποιητική μεταφορά του μύθου του Αισώπου “Το κοράκι και η αλεπού” από τον Ivan Krylov, αλλά δε μπορεί να θυμηθεί τις λέξεις.
Το αρχικό ηθικό δίδαγμα της ιστορίας – “είναι επικίνδυνο να εμπιστεύεσαι την κολακεία” – έχει στρεβλωθεί και περιορισθεί σε οδηγίες ασφαλείας σε συγκεκριμένα σημεία της ταινίας. Οι χαρακτήρες αλλάζουν μορφές μεταξύ τους από σκηνή σε σκηνή.
Κάποιοι από αυτούς φαίνεται ότι είναι ήρωες από το φανταστικό ποίημα “By Lukomor'ya” (У лукоморья [6]) του Αλεξάντρ Πούσκιν, ενώ άλλοι χαρακτήρες φαίνεται ότι υπάρχουν μόνο για να συνεισφέρουν στο γενικότερο χάος.
Σκαντζόχοιρος στην Ομίχλη (Ёжик в тумане), 1975.
Αυτή η θρυλική ταινία κινουμένων σχεδίων του Yuri Norstein έλαβε μέγιστες τιμές στη Σοβιετική Ένωση και αναγνώριση από διεθνείς κριτικούς.
Ο ίδιος ο Norstein είπε: [7] “Δεν υπήρχε ίντριγκα στη δράση, δεν υπήρχε δυναμική στη δράση. Φαίνεται ότι ο Σκαντζόχοιρος στην Ομίχλη ήταν μία ευτυχισμένη περίσταση όπου όλα τα στοιχεία του απλά βρέθηκαν στην θέση τους”.
Το να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει κανείς με αυτή τη δήλωση φαίνεται εξίσου αδύνατο.
Κάτω από το περσινό χιόνι (Падал прошлогодний снег), 1983.
Αυτό το καρτούν (δείτε εδώ [8] το δεύτερο μέρος) αναφέρεται σε ένα χαζό, τεμπέλη και άπληστο άνδρα, που πήγε στο δάσος για να βρει το Δέντρο του Νέου Έτους αλλά στο δρόμο πέφτει σε ένα πηγάδι με τις δικές του φαντασιώσεις για αστείρευτο πλούτο.
Όταν πια εμφανίζεται με το δέντρο, είναι ήδη άνοιξη και πρέπει να το φέρει πίσω στο δάσος.
Ο θρυλικός σκηνοθέτης Alexander Tatarsky είπε [9] ότι το κινούμενο σχέδιο του είχε προκαλέσει “κάτι που πλησίαζε την καρδιακή προσβολή”, εξαιτίας της προσήλωσης του λογοκρίνοντα.
“Είπαν ότι είχα μία ασεβή στάση απέναντι στο Ρωσικό λαό. Είπαν: ‘Έχεις μόνο ένα χαρακτήρα – ένα Ρώσο άνδρα – και αυτός είναι ηλίθιος'”, θυμάται ο Tatarsky.
Παρόλ’ αυτά, η ταινία προβλήθηκε.
Ποιος θα πει ένα παραμύθι; (Кто расскажет небылицу?), 1982.
Το “Ποιος θα πει ένα παραμύθι” είναι ένα από αρκετά αρμενικά καρτούν, δημοφιλή για το σουρεαλιστικό στυλ τους. Η ιστορία είναι για ένα τσάρο που βαριόταν και ζήτησε από το σύμβουλό του να σκεφτεί ιδέες για να τον διασκεδάσει.
Ο σύμβουλος ανακοίνωσε ένα διαγωνισμό, όπου οι άνθρωποι θα έλεγαν παραμύθια στον τσάρο. Εάν ο τσάρος έλεγε: ” Δεν το πιστεύω, δεν είναι αληθινό!”, θα έπρεπε να δώσει σε αυτόν τον άνθρωπο το μισό του βασίλειο.
Εάν, ωστόσο, έλεγε ότι πίστευε την ιστορία, τότε ο τσάρος θα λάμβανε την περιουσία αυτού του πολίτη.
Τα παραμύθια από μόνα τους είναι παράξενα και ζωντανά, ενώ ο χαρακτήρας του τσάρου παραμένει περιέργως οικείος σε πολίτες πολλών πρώην σοβιετικών κρατών.
Ουαου! Ένα ψάρι που μιλάει! (Ух ты говорящая рыба!), 1983.
Τελευταίο είναι ένα άλλο αριστούργημα της “Armenfilm” που σίγουρα δε θα ήταν παράταιρο, αν προβαλλόταν στο Woodstock το 1969. [10]
Το σενάριο είναι παρόμοιο με το διάσημο “Ο ψαράς και το χρυσό ψάρι” του Πούσκιν, και προωθεί το μήνυμα ότι η καλοσύνη πάντα επιστρέφει εκεί από όπου προήλθε, ωστόσο ο,τιδήποτε σε κάνει να νιώσεις καλά επισκιάζεται σχεδόν απόλυτα από τη σύντομη εμφάνιση ενός τέρατος με δύο στόματα, που καπνίζει πίπα και λέγεται Ekh. Ekh!