Πορτρέτο της Radka Denemarková από την Soňa Pokorná. Η φωτογραφία χρησιμοποιείται με άδεια
Τον Ιούνιο του 2020, η Τσεχική Δημοκρατία συγκλονίστηκε από ένα λογοτεχνικό σκάνδαλο [1], που σύντομα πήρε πολιτικούς διαστάσεις. Ο Τσέχος συγγραφέας Jan Novák κυκλοφόρησε την πρώτη τσεχική βιογραφία του Μίλαν Κούντερα [2], ενός Τσεχο-Γάλλου συγγραφέα, που απολαμβάνει μεγάλη δημοτικότητα σε όλο τον κόσμο, αλλά συχνά περιφρονείται στην Τσεχική. Δημοκρατία.
Το βιβλίο σε 900 σελίδες καλύπτει τα χρόνια, που πέρασε ο Κούντερα στην Τσεχοσλοβακία, προτού φύγει εξόριστος στη Γαλλία το 1975. Περιγράφει την πρώιμη λογοτεχνική του σταδιοδρομία, συμπεριλαμβανομένης της πλήρους υποστήριξης της σταλινικής ιδεολογίας από μέρους του, πολλών από τις σεξουαλικές του επαφές και της φερόμενης συνεργασίας του [3] με την Τσεχοσλοβακική Κρατική Ασφάλεια. Το βιβλίο προκάλεσε αίσθηση, ενώ η αντίδραση στα παραδοσιακά ΜΜΕ και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν – ας πούμε – ανάμικτη.
Για να κατανοήσει τις ποικίλες πτυχές της δημόσιας συζήτησης, το Global Voices μίλησε με τη Radka Denemarková [4], μια εκ των πιο βραβευμένων σύγχρονων Τσέχων συγγραφέων, που είναι επίσης λογοτεχνική κριτικός και μεταφράστρια από τα γερμανικά. Η συνέντευξη έχει υποστεί επεξεργασία για λόγους συντομίας.
Filip Noubel (FN): Tο σκάνδαλο γύρω από την υποτιθέμενη συνεργασία του Κούντερα με την Τσεχοσλοβακική Κρατική Ασφάλεια είναι σημάδι ότι η τσεχική κοινωνία δεν έχει συμφιλιωθεί με την διαδικασία “κάθαρσης [5]“, που οδήγησε σε εκκαθάριση κυβερνητικών αξιωματούχων της κομουνιστικής εποχής;
Společnost se s obdobím před rokem 1989 vyrovnávat ještě ani nezačala. A letošní kniha o Kunderovi takovým krokem není, naopak, je tu v sázce sama polarita viníků a obětí. Až se společnost začne narovnávat, tak budou konečně vycházet knihy o lidech, kteří Kundery a další do podobných situací dostali.
Kniha je dílem šikovného řemeslníka, ale není o Kunderovi, je o Novákovi, z každé stránky čiší nadřazené já a bezbřehý sadismus, řečeno s Jiřím Kolářem „strašlivá nevzdělanost, která zahaluje text jako neproniknutelná mlha“. Chybí zásadní kunderovské jádro, ironie a povědomí o umění (evropského) románu.
Takový text má vycházet na pokračování v bulvárním deníku, kam patří. Ovšem s literaturou, natož pravdou nemá příliš společného. Kniha sama je spíše odrazem dnešní buranské mentality. Kniha je reklamním trikem, profesionálně zpracovaným produktem. Její jazyk je nasycený dikcí prokurátorů, připomíná padesátá léta, která autor Kunderovi vyčítá.
Na knihu o Kunderovi si musíme počkat, měla by ji napsat inteligentní, vzdělaná, citlivá mladá žena, protože Kunderův svět je světem patriarchálních hodnot, které Novák odhalit nemůže, protože je sám žije.
Radka Denemarková (RD): Η τσεχική κοινωνία δεν έχει αρχίσει να αντιμετωπίζει το παρελθόν της πριν από το 1989 [το τέλος του κομουνισμού, η Βελούδινη Επανάσταση [6]]. Και το φετινό βιβλίο για τον Κούντερα δεν είναι ένα βήμα μπροστά προς αυτήν την κατεύθυνση. Αντιθέτως, εδώ διακυβεύεται η πολικότητα των δραστών και των θυμάτων. Όταν η κοινωνία μας επιτύχει τελικά τη δράση της, τότε θα αποκτήσουμε επιτέλους βιβλία για τους ανθρώπους, που έβαλαν τον Κούντερα και άλλους στις καταστάσεις, που παρακολουθούμε αυτήν τη στιγμή.
Αυτό το βιβλίο είναι προϊόν ενός εξειδικευμένου τεχνίτη, αλλά δεν αφορά τον Κούντερα, αλλά τον Novák. Κάθε σελίδα βρωμάει από μια διογκωμένη αίσθηση του εγώ και ατελείωτο σαδισμό. Όπως έγραψε ο Jiří Kolář [7], σημαίνων Τσέχος συγγραφέας υπέρ του Χάβελ και άλλων αντιφρονούντων, είναι ένα παράδειγμα μιας “φοβερής έλλειψης πολιτισμού, που καλύπτει το κείμενο σαν μια αδιαπέραστη ομίχλη”. Από το βιβλίο λείπει η ουσία του Κούντερα, η ειρωνεία του και η συνειδητοποίησή του για την τέχνη του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος.
Ένα τέτοιο κείμενο μπορεί να κυκλοφορήσει μόνο ως συνέχειες σε καμιά φυλλάδα του κίτρινου Τύπου, εκεί όπου ανήκει. Δεν έχει καμία σχέση με τη λογοτεχνία και ακόμη λιγότερο με την αλήθεια. Το ίδιο το βιβλίο είναι μια έκφραση της σημερινής “βλαχαδερής” νοοτροπίας της χώρας. Το βιβλίο είναι ένα διαφημιστικό κόλπο, ένα επαγγελματικά ανεπτυγμένο προϊόν. Η γλώσσα και ο τόνος του ανήκουν σε κρατικούς εισαγγελείς και θυμίζουν τη δεκαετία του '50, την περίοδο των σταλινικών στημένων δικών [8], για την οποία ο συγγραφέας κατηγορεί τον Κούντερα.
Περιμένουμε ακόμα ένα βιβλίο για τον Κούντερα, που γράφτηκε από μια νεαρή, ευαίσθητη, μορφωμένη και έξυπνη γυναίκα, καθώς ο κόσμος του Κούντερα βασίζεται σε πατριαρχικές αξίες, με τις οποίες δεν μπορεί ταυτιστεί καν ο ίδιος ο Novák, εφόσον η ζωή του βασίζεται επίσης σε αυτές.
FN: Γιατί ο Κούντερα είναι τόσο μη δημοφιλής στην Τσεχική Δημοκρατία;
RD: Protože je úspěšný v zahraničí a Čechy vůbec nepotřebuje. České myšlení je hluboce provinční, závistivé, uznává jen místní celebrity. Ale pozor, je to daleko složitější, Kundera je Francouz elitářstvím i jazykem, který si zvolil. Nechce mít s Čechami nic společného i proto, jako by se bál, že se odkryje jeho skutečný předsrpnový příběh. O ten nestojí. Už si vybájil jiný.
Kundera je přitom v jistém a paradoxním slova smyslu poctivý, jednolitý a důsledný, chová se ke svému životu jako ke svému dílu, dílo je pouze to, za čím autor sám stojí ve chvíli bilancování. A k tomu, co by se dalo nazvat „jeho“ dílem podle něj nepatří, co je nezralé, co je nezdařené. Patří ale rovněž ke generaci, která nerada připomíná, že tanky v roce 1968 byly poslány na expartajníky, mnozí z nich Stalinovi v padesátých letech ochotně pomáhali věšet oprátky. Kundera sice s Čechami nechtěl mít nic společného, takže se bohužel ke kauzám z dob komunismu kolem své osoby nevyjádřil, a kdo je jednou v podezření, že napomáhal režimu, který vraždil, musí se postavit ke svým činům. Protože jinak urážíme mrtvé. Kundera ale není Günter Grass, který se k problematickým činům mládí za nacismu vrátil v knize Loupání cibule. Kundera totiž na rozdíl od Grasse nikdy nebyl tak vyhraněně politický, nikdy se netvářil jako morální autorita.
V širším kontextu Kunderův případ ale otevírá zásadnější, širší témata, v němž je i on obětí. Například soudy s komunistickými zločinci se tu vlekly, nikdo nebyl, není a nebude potrestán, protože společnost odmítá přijmout podíl viny.
Ke Kunderovi měl a má navíc odstup i Havlův disidentský okruh jenom proto, že Kundera tvrdil, že disidenti jsou pokaždé mimo realitu. Češi jako národ plebejců jsou také alergičtí na projevy elitářství. Proto mají škodolibou radost nad každým pokleskem a v Čechách si pokaždé našli zástupné „viníky“ v osobnostech. Zatímco skuteční viníci nepozorovaně unikli. A stejně je vidět na Kunderu. Plivají na něho hlavně ti, kdo mají vždy navrch.
RD: Επειδή είναι δημοφιλής στο εξωτερικό και δεν χρειάζεται καθόλου την Τσεχική Δημοκρατία. Η τσεχική νοοτροπία είναι βαθιά επαρχιακή, γεμάτη ζήλια και αναγνωρίζει μόνο τοπικές διασημότητες. Προσοχή, είναι πολύ περίπλοκο: Ο Κούντερα είναι Γάλλος λόγω του ελιτισμού του και της επιλογής της γλώσσας. Δεν θέλει να έχει κάτι κοινό με την Τσεχική Δημοκρατία, έτσι ώστε να μην βγει στην επιφάνεια η αλήθεια για ό,τι έκανε πριν το 1989. Δεν το θέλει, γιατί έχει ήδη πει μια άλλη ιστορία για τη ζωή του.
Ωστόσο, ο Κούντερα είναι παράδοξα ειλικρινής, ομοιόμορφος και συνεπής, αντιμετωπίζει τη ζωή του με τον ίδιο τρόπο με το έργο του, διότι, όταν πρόκειται για την εξέταση των αποτελεσμάτων της ζωής, κάθε συγγραφέας μπορεί να βασίζεται μόνο στα έργα του/της. Και ό,τι ήταν ανώριμο ή αποτυχία, δεν ανήκει στα έργα. Ταυτόχρονα, ο Κούντερα ανήκει σε μια γενιά, που δεν θέλει να θυμάται ότι το 1968 [το έτος της σοβιετικής εισβολής [9] στην Τσεχοσλοβακία] εστάλησαν τανκς εναντίον πρώην μελών του Κομουνιστικού Κόμματος, πολλοί εκ των οποίων βοήθησαν πρόθυμα τον Στάλιν να κρεμάσει αντιπάλους του στη δεκαετία του '50. Ο Κούντερα ίσως δεν ήθελε να έχει κάτι κοινό με την Τσεχική Δημοκρατία, άρα δυστυχώς δεν πήρε θέση για τον ρόλο του κατά την κομουνιστική εποχή. Όμως, κάθε ύποπτος για αρωγή ενός καθεστώτος, που σκότωσε ανθρώπους, πρέπει να λογοδοτήσει για τις πράξεις του. Διαφορετικά, προσβάλλουμε τους νεκρούς. Ωστόσο, ο Κούντερα δεν είναι ο Γκύντερ Γκρας [10], ο οποίος μιλά για τις προβληματικές του ενέργειες στα νεανικά του χρόνια κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου στο βιβλίο “Beim Häuten der Zwiebel” (“Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι [11]“). Ο Κούντερα, σε αντίθεση με τον Γκρας, δεν είχε ποτέ τόσο έντονη αίσθηση του πολιτικού, δεν παρουσιάστηκε ποτέ ως ηθική αρχή.
Η υπόθεση, όμως, του Κούντερα ανοίγει ένα μεγαλύτερο και ακόμη πιο σημαντικό θέμα, του οποίου είναι επίσης θύμα. Για παράδειγμα, οι δίκες των κομουνιστικών εγκλημάτων συνεχίστηκαν εδώ, κανείς δεν καταδικάστηκε ούτε στο παρελθόν ούτε τώρα ούτε θα καταδικαστεί στο μέλλον, επειδή η κοινωνία αρνείται να αποδεχθεί το μερίδιο της ενοχής της.
Οι αντιφρονούντες κύκλοι γύρω από τον Βάτσλαβ Χάβελ κράτησαν και εξακολουθούν να κρατούν απόσταση από τον Κούντερα, γιατί κάποτε είπε ότι δεν έχουν αίσθηση πραγματικότητας. Οι Τσέχοι είναι ένα έθνος πληβείων, αλλεργικών σε κάθε μορφή ελιτισμού. Γι’ αυτό βιώνουν μια μορφή schadenfreude (κακεντρέχειας) για την πτώση κάποιου και βρίσκουν πάντα ιδανικούς ένοχους σε δημόσια πρόσωπα, ενώ οι πραγματικοί ένοχοι ξεφεύγουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Κούντερα. Τον φτύνουν όσοι έχουν το πάνω χέρι.
FN: Γιατί επιλέξατε να συμπεριλάβετε τον Κούντερα ως χαρακτήρα στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημά σας “Hodiny z olova [12]” (“Ώρες από μολύβι”);
RD Pro mě je Kundera jako postava (nejen) povýšeného elitáře důležitá pro objasnění češství, českého údělu a mentality středoevropského prostoru, do kterého svými výtečnými romány patří (k ironii dějin patří, že v roce 1954 se Havel po maturitě na večerním gymnáziu hlásil na různé vysoké školy, v přijímací komisi na filmovou fakultu AMU seděl Milan Kundera, Havel kvůli kádrovému posudku přijatý nebyl).
Kundera odmítal podepisovat petice a rebelovat. Na což má každý právo. Ale Havel mu vytýkal něco jiného: že téměř programově odmítá vidět i tu druhou stránku těchto věcí. Totiž nepřímý a dlouhodobý význam, který mají. Havel říkal, že Kunderův apriorně skeptický vztah k občanským aktům, které jsou bez naděje na okamžitý efekt a jeví se pouze jako výraz snahy jejich autorů demonstrovat svou vlastní skvělost, dobře zná. A nesdílel ho. Havel cítil, že je třeba něco udělat nejen z principu, ale že se má něco dělat vždy, když jsou lidé nespravedlivě zavíráni. Zatímco my Havla doma dnes pomalu zesměšňujeme, například pro čínské disidenty je obrovským vzorem, i tam vznikla Charta 08.
Nebezpečí vidím ještě jinde. Arogantní knihou o Kunderovi odvádíme pozornost od skutečných zločinců. Tváříme se, že nevidíme tváře vrahů ani kolaborantů okupačního režimu před rokem 1989. Kam se rozplynuli příslušníci Státní bezpečnosti? U nás nebyl za zločiny komunismu nikdo (jako například v západním Německu za zločiny nacismu) vyloučen z veřejného života. Po roce 1989 se přelili do parlamentu a podnikatelských kruhů, jeden z nich je v roce 2020 premiérem české vlády. To je náš hlavní problém, o kterém se společnost bojí mluvit. Ale my potřebujeme osudy v soukolí dějin pochopit do hloubky, v jejich celistvosti a existenciální obnaženosti, jak se o to snaží Kundera ve svých románech, ne je pošlapávat, zesměšňovat. A já opakuji s Lao-c´: „Každá z bytostí nese ve svém týle temnotu,/ ve svém náručí světlo./ I když je v člověku něco špatného,/ je třeba ho zahanbovat?“
RD: Για μένα, ο Κούντερα, ως χαρακτήρας που αντιπροσωπεύει αυτόν τον ελιτισμό, είναι σημαντικός για να εξηγήσω την τσεχική νοοτροπία και την κεντροευρωπαϊκή, στην οποία ανήκει με τα εξαιρετικά μυθιστορήματά του. Η ειρωνεία είναι ότι το 1954, όταν ο Χάβελ τελείωσε το σχολείο, προσπάθησε να μπει σε διάφορα πανεπιστήμια, συμπεριλαμβανομένης της Ακαδημίας Κινηματογράφου. Η επιτροπή, που εξέτασε τους υποψηφίους, περιελάμβανε τον Μίλαν Κούντερα και ο Χάβελ δεν έγινε δεκτός, επειδή η οικογένειά του δεν είχε το σωστό πολιτικό υπόβαθρο, καθώς το καθεστώς έδινε προβάδισμα σε εργαζόμενους και αγρότες, ενώ ο Χάβελ προερχόταν από αστική οικογένεια.
Ο Κούντερα αρνήθηκε να υπογράψει [αντικομουνιστικά] ψηφίσματα και να γίνει επαναστάτης. Δικαίωμά του, φυσικά. Ο Χάβελ όμως τον κατηγόρησε για κάτι άλλο: ότι αρνήθηκε να δει την άλλη πτυχή του διαφωνούντος ακτιβισμού, το έμμεσο νόημα που φέρει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Χάβελ έλεγε ότι ήξερε πολύ καλά τον a priori σκεπτικισμό του Κούντερα σχετικά με τον πολιτικό ακτιβισμό, και [που νόμιζε] ότι είναι απελπιστικό, καθώς δεν έχει άμεσο αποτέλεσμα και είναι απλώς μια προσπάθεια των αντιφρονούντων να φαίνονται καλοί. Ο Χάβελ, όμως, δεν συμμεριζόταν αυτόν τον σκεπτικισμό, ένιωθε ότι πρέπει να κάνει κάτι όχι μόνο από αρχή, αλλά ότι πρέπει πάντα να ενεργεί, όταν οι άνθρωποι κρατούνταν άδικα…Ενώ σχεδόν χλευάζουμε τον Χάβελ σήμερα, παραμένει τεράστια έμπνευση για τους Κινέζους αντιφρονούντες, που δημιούργησαν την Χάρτα 08 [13].
Βλέπω τον κίνδυνο αλλού: αυτό το αλαζονικό βιβλίο για τον Κούντερα είναι μια απόσπαση της προσοχής από τα πραγματικά εγκλήματα. Προσποιούμαστε ότι δεν βλέπουμε τα πρόσωπα των εγκληματιών και των συνεργατών του καθεστώτος πριν από το 1989. Σε τι διαλύθηκαν τα μέλη της Κρατικής Ασφάλειας; Εδώ, κανείς δεν εκδιώχθηκε από τη δημόσια ζωή για εγκλήματα, που διαπράχθηκαν υπό τον κομουνισμό, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στη Δυτική Γερμανία για εγκλήματα, που διαπράχθηκαν υπό τον ναζισμό. Μετά το 1989, αυτοί οι άνθρωποι μπήκαν στο κοινοβούλιο, στους επιχειρηματικούς κύκλους και ένας από αυτούς σήμερα είναι ο σημερινός πρωθυπουργός της Τσεχίας [14]. Αυτό είναι το δικό μας πρόβλημα, το οποίο η κοινωνία μας φοβάται να συζητήσει. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε βαθιά τη μοίρα των ανθρώπων στο πλαίσιο της ιστορίας…Όπως ακριβώς ο Κούντερα προσπαθεί να το κάνει στα μυθιστορήματά του και όχι να καταπατά ή να διασκεδάζει αυτές τις ανθρώπινες μοίρες. Επαναλαμβάνω τα λόγια του Laozi: “Κάθε άτομο φέρει σκοτάδι στο κεφάλι του / και φως στα χέρια του / Και ακόμα κι αν υπάρχει κάτι κακό με ένα άτομο / πρέπει να το ντροπιάσουμε;”