Διαδηλωτές στη κορυφή ενός φορτηγού του στρατού στη πλατεία Ταχρίρ στο Κάιρο, τον Ιανουάριο του 2011. Φωτογραφία από Ramy Raoof , Wikimedia (CC BY 2.0)

Ισπανική μετάφραση αυτής της ανάρτησης έχει δημοσιευθεί στην El País. Αναδημοσιεύεται εδώ κατόπιν άδειας.

Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε η τεχνολογία και το Διαδίκτυο έγιναν αναπόσπαστο μέρος του κινήματος της κοινωνικής αλλαγής και του πολιτικού ακτιβισμού στην Αίγυπτο. Όταν ξεκίνησε, το νέο αυτό μέσο φαινόταν πολύ ελπιδοφόρο και συναρπαστικό – φαινόταν επίσης κατά κάποιο τρόπο αποκλειστικό. Η γενιά μου άρχισε να εξερευνά, να πειραματίζεται και να μεταχειρίζεται το Διαδίκτυο ως ένα εργαλείο που θα μπορούσε να μας δώσει τη δυνατότητα να οργανωθούμε, να έρθουμε κοντά, να γίνουμε δημιουργικοί με έναν διαφορετικό τρόπο, να εκφράσουμε τις σκέψεις μας και να ανακαλύψουμε τις ιδέες των συνανθρώπων μας σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Τίποτα δεν καθόρισε τι επιτρέπεται ή δεν επιτρέπεται. Δεν απαιτήθηκαν εγκρίσεις. Οι συνάδελφοι τεχνολόγοι και εγώ, αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε την κωδικοποίηση και το πάθος μας για την ελεύθερη και ανοιχτή τεχνολογία και μεθοδολογίες για την ανάπτυξη λύσεων που απευθύνονταν σε διαφορετικές ανάγκες των πολιτικών ακτιβιστών και των κομμάτων, των οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των επαγγελματιών των μέσων ενημέρωσης και της νεολαίας.

Πολλά θέματα και ιστορίες παρουσιάστηκαν με θάρρος μέσω του κυβερνοχώρου, με τη μορφή διάφορων μέσων μαζικής ενημέρωσης – κείμενα, βίντεο και εικόνες – αντιμετωπίζοντας θεματικές όπως τα βασανιστήρια, τη διαφθορά του στρατού, τα θέματα των μειονοτήτων, τη σεξουαλική βία, τα οικονομικά προβλήματα και τα ζητήματα της δημοκρατίας φυσικά. Αυτό μας έδωσε την ελπίδα και έκανε τα πράγματα να φαίνονται δυνατόν να επιτευχθούν.

Τότε ήταν διαφορετικά. Δεν υπήρχαν μηχανήματα μεγάλων δεδομένων [big data] ή παροχείς υπηρεσιών να σκάβουν σε δεδομένα μας και διαδικτυακές συμπεριφορές και δεν υπήρχαν αλγόριθμοι να διαμορφώνουν αυτά που διαβάζουμε και πότε. Λιγότεροι χρήστες σήμαινε λιγότερες διακυμάνσεις στις γνώμες και περισσότερες δυνατότητες για συνομιλίες και είδαμε πολύ λίγη ακραία πόλωση. 

Νέες γενιές και φορείς εντάχθηκαν στο κίνημα του κοινωνικού ακτιβισμού μετά από τις 25 Γενάρη 2011. Περισσότεροι πολίτες άρχισαν να συμμετέχουν σε δημόσιους χώρους και να συμμετέχουν σε διαδικτυακές πλατφόρμες. Διαφορετικές φωνές έγιναν περισσότερο παρούσες, οδηγώντας σε σημαντικές αλλαγές στη δυναμική μεταξύ των ανθρώπων και στο πώς αλληλεπιδράσεις λαμβάνουν χώρα με διαφορετικό περιεχόμενο. Η έννοια της οργάνωσης, της κινητοποίησης και της έκφρασης αναπτύχθηκαν εντός της κοινωνίας, ανοίγοντας νέες δυνατότητες για την εξερεύνηση και την κριτική.

Δεν είναι μόνο το σκηνικό του ακτιβισμού που έχει αλλάξει τα τελευταία δύο χρόνια. Ο στρατός έχει κάνει επίσης πιο αισθητή την παρουσία του στη δημόσια ζωή και ένα μείγμα από στρατιωτικό-αστυνομικό κράτος έχει γίνει πολύ ενεργό και διατηρεί τον έλεγχο. Παράλληλα, η πολιτεία έχει αναπτύξει μια ισχυρότερη σχέση με επενδυτές και διαφορετικά κανάλια ΜΜΕ. Αυτό δεν ήταν κάτι νέο καθεαυτό, αλλά η παρακολούθηση από πλευράς πολιτείας των δεσποζουσών δημόσιων αφηγήσεων και της νοοτροπίας της πλειοψηφίας των Αιγυπτίων οδήγησε σε μια πρακτική που αγνοούσε διαφορετικές αφηγήσεις για το τι συμβαίνει εδώ. Από πραγματικό φόβο, ή σε μια προσπάθεια να στηριχθεί η κατάσταση, πολλοί Αιγύπτιοι έκαναν τα στραβά μάτια απέναντι σε σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την επιδείνωση της οικονομίας και τη σύνθλιψη των βασικών ελευθεριών.

Το κράτος κατάφερε να ελέγξει τη ροή των πληροφοριών και ειδήσεων σε διάφορα μέσα ενημέρωσης που χρησιμοποιούσαν πολυμεσικές μεθόδους – εκτός από τις πολύ λίγες εναλλακτικές διαδικτυακές ειδήσεις και κοινωνικές πλατφόρμες. Και η κατάσταση εξακολουθεί να είναι η ίδια: έκθεση των μεγάλων ειδησεογραφικών γεγονότων, παραβιάσεις, δωροδοκίες, στρατιωτικές και αστυνομικές καταχρήσεις, ιατρικά σκάνδαλα: όλα ξεκινούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο διαδίκτυο. Και αυτό διατηρεί τη δοκιμή νέων ορίων, σπρώχνοντας τις προκαθορισμένες κόκκινες γραμμές, παρά την έντονη πολιτική πόλωση και την ανάπτυξη των περιοριστικών νόμων και τις άδικες δίκες.

Τέχνη του γκράφιτι για κάμερα παρακολούθησης . Δημοσιεύτηκε για εκ νέου χρήση στο Pixabay.

Παράλληλα, ο τομέας της ασφάλειας άρχισε να ενδιαφέρεται όλο και περισσότερο να ακούσει και να βλέπει τι λέμε και κάνουμε, προσδιορίζοντας τι σκέφτονται οι “άλλοι”. Και άρχισε να ενδιαφέρεται για τη χαρτογράφηση της κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής και των δικτύων μας. Οι ικανότητες των τεχνικών επιτήρησης και των στοχεύσεων αντίστοιχα μεγάλωσε με την πάροδο του χρόνου. Οι σχέσεις με πολυεθνικές εταιρείες που παράγουν τεχνολογίες επιτήρησης αυξήθηκαν σημαντικά. Γραφεία κακοποίησαν ήδη την απόλυτη εξουσία τους και έχτισαν σχέσεις με υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας και Διαδικτύου της χώρας για να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα των χρηστών και να διαπρέψουν στον τομέα της επιτήρησης των επικοινωνιών που περνούν μέσα από την εθνική υποδομή. Δεν υπάρχει καμία δέουσα διαδικασία σε οτιδήποτε σε σχέση με αυτό, είναι πλέον αρκετό αν ένας αξιωματικός “θέλει να” αποκτήσει αυτές τις πληροφορίες. Αγορές για επεμβατικό hacking και λογισμικό στοχευμένης παρακολούθησης έχουν ξεκινήσει – και το ποσό των τεχνικών «μολύνσεων» που αγοράστηκε από κρατικούς φορείς για να στοχεύσουν δεδομένα των ατόμων αυξήθηκε από δεκάδες έως εκατοντάδες.

Φυσικά, αυτό το στοιχείο της εξίσωσης δεν είναι μοναδικό στην Αίγυπτο. Η κοινότητα ασφαλείας και πληροφοριών της χώρας χρησιμοποιούν το ίδιο σύνολο των δικαιολογιών που χρησιμοποιούνται παντού: “πολεμάμε τον εξτρεμισμό”, ” είμαστε σε έναν πόλεμο κατά της τρομοκρατίας”, “Δεν έχετε τίποτα να κρύψετε”, ” το χρησιμοποιούμε μόνο στους κακούς ανθρώπους”. Και βέβαια είναι γοητευμένοι από τις δυνατότητες παρακολούθησης που χρησιμοποιούνται από κορυφαίες μυστικές υπηρεσίες, όπως αυτές των Five Eyes.

Η κοινότητα ασφαλείας και πληροφοριών της χώρας χρησιμοποιούν το ίδιο σύνολο των δικαιολογιών που χρησιμοποιούνται παντού: “πολεμάμε τον εξτρεμισμό”, ” είμαστε σε έναν πόλεμο κατά της τρομοκρατίας”, “Δεν έχετε τίποτα να κρύψετε”, ” το χρησιμοποιούμε μόνο στους κακούς ανθρώπους”.

Τον Μάρτιο του 2011, όταν οι επαναστάτες εισέβαλαν στην έδρα της κρατικής υπηρεσία ασφαλείας στο Κάιρο – η οποία είναι διαβόητη για τα βασανιστήρια και την επιτήρηση – πολλοί άνθρωποι βρήκαν δικά τους αρχεία και τα αντίγραφα των επικοινωνιών τους. Από τότε και μέχρι σήμερα, η δημόσια αναγνώριση και η υλοποίηση αυτών των πρακτικών εποπτείας έχει αλλάξει σταδιακά. Δυστυχώς, είναι πλέον ένα κοινό αστείο ότι είμαστε όλοι υπό επιτήρηση. Ωστόσο, η καθημερινή επικοινωνία και τα οργανωτικά πρότυπα δεν άλλαξαν για τους περισσότερους ανθρώπους – Νομίζω ότι αυτό εν μέρει είχε να κάνει με την επαναστατική ενέργεια και την αίσθηση του θυμού κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Από το 2011, τα κρατικά μέσα ενημέρωσης έχουν ομαλοποιήσει την πρακτική της κοινωνικής επιτήρησης και παρακολούθησης δράσεων του άλλου, ενώ ασκούν ρητορική μίσους προς κάτι διαφορετικό ή «ξένο» που έχει γίνει αποδεκτό. Νέες περιοριστικές ρυθμίσεις συνεχώς επιβάλλονται και η αίσθηση της επιτήρησης σταδιακά αυξάνεται στο παρασκήνιο, επηρεάζοντας την κοινότητα ακτιβισμού και όσους ασχολούνται με τη δημόσια αλλαγή και το οικοσύστημα των μέσων ενημέρωσης.

Είναι πλέον φυσιολογικό για τα άτομα να σκεφτούν δύο φορές ή περισσότερο πριν αποφασίσουν πώς να πουν κάτι και πότε να το πουν και να υπολογίσουν τις συνέπειες. Χωρίς να το συνειδητοποιήσουν, ασκούν αυτό που οι ερευνητές ψηφιακής ασφάλειας αποκάλεσαν απειλή μοντελοποίησης, ζυγίζοντας τις επιπτώσεις των επιλογών τους στο δημόσιο βίο καθώς και στον ιδιωτικό.

Είναι πολύ δύσκολο να διαχειριστεί ο διαχωρισμός ανάμεσα στο επαγγελματικό και το προσωπικό, καθώς και τα δύο αλληλοεπηρεάζονται.  Περνάμε μέσα από ένα ευρύ φάσμα  συναισθημάτων, όταν πρόκειται να εμπλακούμε με την κοινωνική αλλαγή. Χάνοντας πολλούς φίλους που είναι είτε στη φυλακή είτε αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα καθιστά πιο δύσκολο να κάνουμε αυτού του είδους την εργασία, και μας αφήνει λιγότερο συνδεδεμένους με τους όμορους μας. Ανάμεσα σε αυτούς που ασχολούνται με την πρακτική της ενημέρωσης των άλλων για γεγονότα σχετικά με το τι συμβαίνει, έχει γίνει κοινά αποδεκτό πως θα κλητευθεί από την ασφάλεια ή θα απαχθεί ή θα του απαγορευθεί ένα ταξίδι ή θα συμβεί μια επιδρομή στο γραφείο, ή θα λάβει μια “κλήση” από κάποιους με ευγενική απειλή.

Έχω εμπλακεί στο να βοηθήσω πολλά άτομα και ιδρύματα κατά τα τελευταία χρόνια, τόσο στην αξιολόγηση των απειλών και των κινδύνων τους και βοηθώντας τους να ενσωματώσουν κατάλληλα μέτρα για να διατηρήσουν την ιδιωτική ζωή και την ασφάλειά τους. Αυτό έχει ανοίξει τα μάτια μου για το πώς η ιδέα της απειλής έχει αλλάξει βαθιά στην πάροδο του χρόνου και για τον ορισμό που δίνουμε στο τι συνιστά πρόβλημα, ο οποίος επεκτείνεται. Είναι επίσης προφανές ότι μερικές φορές η ικανότητά μας να κάνουμε μια σωστή εικασία ή εκτίμηση είναι ασθενέστερη, καθώς δεν υπάρχει αρκετή λογική υποδοχής ή μεταβλητές ώστε να υπολογιστεί- η κατάσταση είναι πολύ χαοτική, πάντα αλλάζει και συχνά προκαλεί έκπληξη.

Δεν υπάρχει τίποτα το λάθος στο να αισθανόμαστε φόβο και τίποτα για να ντρεπόμαστε – είμαστε άνθρωποι. Και χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια για μετατρέψουμε την αίσθηση του φόβου σε θετική ενέργεια να συνεχίσουμε και να επιμείνουμε.

Επίσης, είναι πλέον φανερό πώς ο φόβος και η ανησυχία επηρεάζουν την ικανότητά μας να είμαστε δημιουργικοί και να συνεχίσουμε το έργο και το σχέδιό μας με σωστό τρόπο. Είναι πάντα ένας αγώνας μεταξύ των πεποιθήσεών μας, των κινητήριων δυνάμεων μας και των απειλών και του φόβου που νιώθουμε και εμπλεκόμαστε κάθε μέρα. Συνεχώς υπενθυμίζω στον εαυτό μου να βάζω στην άκρη όλους τους φόβους μου, έτσι ώστε να μπορώ να επικεντρωθώ και να σκεφτώ και να συνεχίσω. Δεν υπάρχει τίποτα το λάθος στο να αισθανόμαστε φόβο και τίποτα για να ντρεπόμαστε – είμαστε άνθρωποι. Και χρειάζεται χρόνος και προσπάθεια για να μετατρέψουμε την αίσθηση του φόβου σε θετική ενεργεία να συνεχίσουμε και να επιμείνουμε.  Η καταπίεση και οι περιορισμοί μακροπρόθεσμα μας ωθούν στο να είμαστε πιο δημιουργικοί και να κάνουμε όσο το δυνατόν περισσότερα, παρ ‘όλες τις προσωπικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε.

Σε μια δικτατορία, όσο πολλά άδικα πράγματα ομαλοποιούνται και γίνονται αποδεκτά στην καθημερινή μας ζωή, η πράξη της διάδοσης των πληροφοριών και της ενημέρωσης των άλλων – όσο δύσκολο κι αν είναι – γίνεται ολοένα και πιο ζωτικό μέρος του ακτιβισμού.

Ο Ramy Raoof είναι τεχνολόγος, σύμβουλος για την ιδιωτική και ψηφιακή ασφάλεια στην Αίγυπτο. Στο Twitter μπορείτε να τον βρείτε @RamyRaoof.