Ενώ κάποτε χαρακτηρίζονταν ως βανδαλισμοί ή φτηνή τέχνη στο Καζακστάν, τα γκραφίτι και οι τοιχογραφίες έχουν αναδειχθεί χάρη σε ταλαντούχους καλλιτέχνες του δρόμου και έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί ως εργαλεία κυβερνητικής προπαγάνδας.
Στο Αλμάτι, τη μεγαλύτερη πόλη του Καζακστάν, οι τοιχογραφίες αντιπροσωπεύουν ένα περίεργο πεδίο μάχης μεταξύ νεανικού ακτιβισμού και μηνυμάτων, που υποστηρίζονται από την κυβέρνηση. Ορισμένες τοιχογραφίες αμφισβητούν το σημερινό πολιτικό κατεστημένο, άλλες εξυψώνουν τα επιτεύγματά του.
Τα τελευταία χρόνια, οι Αρχές προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν γκραφίτι για να προωθήσουν μηνύματα εθνικής ενότητας και πολιτισμού, ωστόσο αυτές οι τοιχογραφίες συχνά τρολάρονται και τις χαλάνε άλλοι νέοι καλλιτέχνες.
Η τέχνη – ειδικά το γκραφίτι – είναι ένα από τα λίγα κομμάτια ελευθερίας του λόγου στο εξαιρετικά ελεγχόμενο και αυταρχικό Καζακστάν. Όταν τα ΜΜΕ ελέγχονται πλήρως και το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα είναι μερικώς μπλοκαρισμένα ή γεμάτα με κρατικές “φάρμες μποτ”, η τέχνη είναι ο μόνος τρόπος έκφρασης δυσαρέσκειας. Το Καζακστάν καταλαμβάνει την 155η θέση στην παγκόσμια κατάταξη για την ελευθερία του Τύπου και οι ντόπιοι αγωνίζονται εδώ και καιρό να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί.
Η τέχνη του δρόμου είναι προκλητική, πολιτική και ελεύθερη. Στο Αλμάτι, οι καλλιτέχνες βρήκαν στις προσόψεις κτιρίων ή στους τοίχους της πόλης έναν εναλλακτικό χώρο για να εκφράσουν τις προκλήσεις τους ενάντια στον κυβερνητικό λόγο.
Κυβερνητικοί αξιωματούχοι προσπάθησαν να τιθασεύσουν το αχαλίνωτο κύμα γκραφίτι και υιοθέτησαν κάποιες τοιχογραφίες υποστηριζόμενες από το κράτος, όπως η παρακάτω απεικόνιση κρατικών υπαλλήλων, που κρατούν τον κόσμο στα χέρια τους, ως φόρο τιμής στην προσπάθειά τους στην καταπολέμηση της πανδημίας του COVID-19.
Ωστόσο, πιο δημοφιλείς τοιχογραφίες είναι αυτές με ειρωνικές εικόνες του πρώην προέδρου ή αναφορές στην ποπ κουλτούρα, που χλευάζουν το κατεστημένο.
Το 2019, η REPAS, μια συλλογικότητας τέχνης του δρόμου, δημιούργησε μια εικονογράφηση μεγάλης κλίμακας αφιερωμένη στην πρεμιέρα του Τζόκερ, μιας ταινίας με επίκεντρο τον κακό στο σύμπαν του Μπάτμαν. Η τοιχογραφία τράβηξε την προσοχή του σκηνοθέτη, Τοντ Φίλιπς, ο οποίος επίσης την δημοσίευσε στους επίσημους λογαριασμούς του στα κοινωνικά δίκτυα.
Παλιές προσόψεις, νέες εικόνες
Τα αρχιτεκτονικά στυλ της εποχής Στάλιν, Χρουστσόφ και Μπρέζνιεφ από το σοβιετικό παρελθόν της πόλης συνεχίζουν να διαπερνούν το Αλμάτι. Οι μεγάλες προσόψεις αυτών των κτιρίων συχνά παρέχουν έναν ακούσιο καμβά για την έκφραση της τέχνης του δρόμου. Το Αλμάτι έχει φιλοξενήσει τακτικά φεστιβάλ όπως το Mural Fest, το Artbat Fest και το URBANIYA.
Αντιληπτά κάποτε ως πράξη βανδαλισμού, τα γκραφίτι σταδιακά αναγνωρίζονται ως έργα τέχνης και χαρακτηριστικά του αστικού τοπίου του Αλμάτι.
Ορισμένοι καλλιτέχνες τολμούν να ξεπεράσουν τα λίγα επιτρεπόμενα θέματα και να επισημάνουν συγκαλυμμένα κοινωνικά προβλήματα. Ο Pasha Cas, ένας διεθνώς αναγνωρισμένος καλλιτέχνης από το Αλμάτι, είναι διάσημος για την αμφισβήτηση γραφειοκρατικών συστημάτων, από τις τοπικές κυβερνήσεις έως τον ΟΗΕ.
Ένα από τα πρώτα έργα του ήταν αμφιλεγόμενο. Κρέμασε ένα μανεκέν από το πλαίσιο μιας πινακίδας στο Αλμάτι, με την προκλητική γραφή “Всем пох” (στα ρωσικά, “Στ’ αρχ…. μας“). Το εμπρηστικό του έργο αφορούσε τα χρόνια υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών στο Καζακστάν.
Ορισμένες από τις δημιουργίες του είτε τροποποιήθηκαν είτε “ξηλώθηκαν” λόγω της ασυμβίβαστης προσέγγισής του: από την κριτική της μομφής των “κριτικών του καναπέ” και των απαθών πολιτών έως την ανάδειξη της απελπισίας του να μην ακούγεσαι (ή, αντίστοιχα, να ελέγχεσαι υπερβολικά) από το κράτος.
Τα μεγαλύτερα και πιο προκλητικά έργα του αφορούσαν θέματα οικολογίας και ρύπανσης. Μια σειρά έργων τέχνης στο Τεμιρτάου, μια βιομηχανική πόλη στο κεντρικό Καζακστάν, στο Πάβλονταρ στα βόρεια της χώρας και στο Σεμιπαλατίνσκ, μια μικρή πόλη στα ανατολικά, έγιναν τα σύμβολα του ακτιβισμού των πολιτών ενάντια στη ρύπανση. Κάνοντας αναφορές σε αριστουργήματα των αρχών του 20ού αιώνα, ο Pasha Cas καλεί τους ανθρώπους να “φωνάξουν για να μας ΑΚΟΥΣΟΥΝ οι άνθρωποι στην κορυφή!” (έμφαση στο πρωτότυπο).
Το 2019, το Forbes Kazakhstan συμπεριέλαβε τον Pasha Cas στον κατάλογο των πιο επιτυχημένων ανθρώπων κάτω των 30 ετών.
Κρατική προπαγάνδα, ηθικοποίηση και τοπική αντίσταση
Η παραδοσιακά δημοφιλής κατεύθυνση της κυβέρνησης για αστικές τοιχογραφίες διαμόρφωσε το τοπίο με έργα για κοινωνικά θέματα: από την πανδημία του COVID-19 έως τη διαφθορά έως την ποδηλασία. Για αυτά τα γκραφίτι, οι καλλιτέχνες αναφέρονται στο νομαδικό παρελθόν της χώρας και σε εξέχοντα ιστορικά πρόσωπα του Καζακστάν, όπως ο Αμπάι Κουνανμπάγιεφ, ο Ντινμουχάμεντ Κουνάγιεφ, ο Αμπιλχάν Καστέγιεφ και ο Αμπού Νασρ Αλ-Φαράμπι.
Η παγκοσμιοποίηση συνέβαλε στις αλλαγές στην αισθητική της τέχνης δρόμου. Οι καλλιτέχνες παρουσιάζουν όλο και περισσότερο θέματα από αλληλένδετους πολιτισμούς και γενιές. Ένα παράδειγμα είναι το έργο του καλλιτεχνικού συλλόγου “FORMAT”, που απεικόνιζε τον Σεργκέι Γιεσένιν, Ρώσο ποιητή της ασημένιας εποχής, δίπλα στον δημοφιλή ηθοποιό του Χόλιγουντ Κλιντ Ίστγουντ. Ο FORMAT συνόψισε την ιδέα τους με τη φράση “Διαφορετικό κλασικό”.
Λίγο μετά την τοιχογραφία του Τζόκερ, οι Αρχές της πόλης προσπάθησαν να την αφαιρέσουν, επικαλούμενη την προσπάθειά τους να εναρμονίσουν αντικείμενα τέχνης του δρόμου και να καθαρίσουν τοιχογραφίες χωρίς έγκριση. Ο κυβερνητικός αξιωματούχος, που εξέδωσε την εντολή εκκαθάρισης, συναντήθηκε αργότερα με τους δημιουργούς της τοιχογραφίας και, λόγω της λαϊκής πίεσης να διατηρηθεί η τοιχογραφία, ακύρωσε την εντολή για απομάκρυνση.
Οι κρατικές και αστικές Αρχές στο Καζακστάν προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν γκραφίτι για προπαγάνδα με ανάμεικτη επιτυχία. Ορισμένες ομάδες καλλιτεχνών είχαν ως στόχο την εμπορευματοποίηση του χώρου, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους για τη διακόσμηση ιδιωτικών επιχειρήσεων και την προώθηση κυβερνητικών προγραμμάτων. Άλλοι, ανεξάρτητοι καλλιτέχνες ισχυρίζονται ότι αυτή η τάση έρχεται σε αντίθεση με την ταυτότητα αντίστασης του γκραφίτι, το οποίο εξακολουθεί να επικρίνεται σκληρά από την κυβέρνηση και τις συντηρητικές γειτονιές.
Όποια κατεύθυνση κι αν πάρει η κατασκευή και η καταστροφή τοιχογραφιών, το τοπίο της τέχνης του δρόμου στο Αλμάτι αλλάζει.