Φωτογραφία από τον Tural Tagiyev. ελεύθερη χρήση βάσει Άδειας Unsplash.

Από την εισαγωγή των περιοριστικών τροπολογιών στο νόμο περί Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) το 2014, η δουλειά της κοινωνίας των πολιτών στο Αζερμπαϊτζάν έχει γίνει σαν το παιχνίδι ανάμεσα στο σκύλο και τη γάτα. Οι περισσότερες ΜΚΟ ανέπτυξαν μηχανισμούς αυτοσυντήρησης, προκειμένου να συνεχίσουν τη λειτουργία τους, ενώ άλλες συνεχίζουν να εργάζονται παράνομα ή έχουν επιλέξει να βασιστούν σε κυβερνητική χρηματοδότηση. Αυτοί οι νέοι τρόποι λειτουργίας σήμαιναν ότι οι τομείς, στους οποίους επικεντρώνεται η δουλειά τους, μετατοπίστηκαν και στράφηκαν σε ανθρωπιστικά, περιβαλλοντικά, ή αγροτικά ζητήματα παρά σε ευαίσθητα πολιτικά θέματα όπως η διαφάνεια της εκλογικής διαδικασίας, η ελευθερία του Τύπου, η διαφθορά ή τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Έχοντας επενδύσει 18 χρόνια στην κατάρτιση ανθρώπων και στο lobbying προς την κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν ώστε να παρέχει υπηρεσίες σε παιδιά με ειδικές ανάγκες, η ΜΚΟ United Aid for Azerbaijan/Ενωμένη Βοήθεια για το Αζερμπαϊτζάν (UAFA) τελικά στέρεψε από χρηματοδοτικές πηγές εξαιτίας των περιορισμών που εισήγε ο νόμος περί ΜΚΟ στη χώρα το 2014. Από τότε, η ιδρύτριά της, Gwen Burchell, αναπτύσσει διάφορες στρατηγικές για έσοδα, όπως επένδυση σε κοινωνικές επιχειρήσεις και συνεργασίες με την κυβέρνηση. 

Αρκετοί όροι, που εισήχθηκαν με τη νέα νομοθεσία, εμπόδισαν τη δυνατότητα των ΜΚΟ να αναζητούν χρηματοδότηση από το εξωτερικό. Σε μια συνέντευξη στο Global Voices, ο Mahammad Guluzade, Διευθυντής της MG Consulting LLC, ο οποίος μίλησε με την ιδιότητά του ως ανεξάρτητου ειδικού, εξήγησε ότι, αν και η απαίτηση καταχώρησης των επιχορηγήσεων ήταν σε ισχύ από το 2004, μόλις με τις τροποποιήσεις του 2014 αναγκάστηκαν οι ΜΚΟ να καταχωρούν πληροφορίες σχετικά με τους δωρητές και τις δωρεές τους στο Υπουργείο Δικαιοσύνης.

Επιπλέον των απαιτήσεων σχετικά με την παραπάνω καταχώρηση, ο νόμος επέβαλε στις ΜΚΟ de facto απαγόρευση λήψης δωρεών σε μετρητά και κατέστησε σχεδόν αδύνατες τις ανώνυμες προς αυτές δωρεές, καθώς και την αναζήτηση συνδρομών από το κοινό. Υφίστανται κι άλλοι περιορισμοί, λέει ο Guluzade, όπως σχετικά με την πρόσβαση σε τραπεζικό λογαριασμό, καθώς “δεκάδες ΜΚΟ δεν είναι καταχωρημένες ως νομικές οντότητες, πράγμα που δυσχεραίνει τη λήψη χρηματοδότησης από το εξωτερικό, μιας και δεν μπορούν να έχουν τραπεζικούς λογαριασμούς”.

Για χρόνια, οι ΜΚΟ αντιμετωπίζουν γραφειοκρατικά εμπόδια, τα οποία συχνά καθυστερούν τη διαδικασία καταχώρησης εξαιτίας των πολλαπλών απορρίψεων από τη μεριά του Υπουργείου, που βασίζονται σε απαιτήσεις που συνεχώς τροποποιούνται. Οι απαιτήσεις αυτές συχνά έχουν να κάνουν με την περαιτέρω παροχή πληροφοριών γύρω από την ίδια την οργάνωση, το (συγκεκριμένο) έργο ή τα έγγραφα της οργάνωσης και περαιτέρω επικαιροποιήσεις. Σε κάποιες περιπτώσεις, η διαδικασία διαρκεί μήνες, αν όχι χρόνια, αν γίνει εφικτό καν να φτάσει στο τελικό στάδιο. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα συχνά σε ΜΚΟ, που εργάζονται πάνω σε ζητήματα σχετικά με τη δημοκρατική ανάπτυξη, σύμφωνα με τον Δείκτη Βιωσιμότητας των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών για το Αζερμπαϊτζάν 2021, που δημοσιοποιήθηκε το Νοέμβριο 2022. 

Πιθανώς, ως αποτέλεσμα της διεθνούς πίεσης για τη λύση αυτού του ζητήματος, η κυβέρνηση εφάρμοσε τα “Ατομικά e-cabinets”, μια ηλεκτρονική πλατφόρμα υποβολής καταχώρησης αιτημάτων χρηματοδότησης, πακέτων υπηρεσιών, συμβάσεων, και πακέτων δωρεών. Τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγε η MG Consulting LLC στο πλαίσιο του έργου Ενδυνάμωση των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών για Διαφάνεια της USAID (ECSOFT) τον Απρίλιο 2022 έδειξαν ότι το χρονοδιάγραμμα για την καταχώρηση των επιχορηγήσεων ήταν αρκετά στενότερο όταν οι αιτήσεις υποβάλλονταν ηλεκτρονικά, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπήρχε απαίτηση για πρόσθετα δικαιολογητικά. 

Σήμερα, όμως, για να αποφύγουν τη δικαιοδοσία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, οι δωρητές συχνά προτιμούν να εργάζονται μέσω εξατομικευμένων συμβάσεων υπηρεσιών. Ως αποτέλεσμα, οι ΜΚΟ ασχολούνται περισσότερο με δραστηριότητες προσανατολισμένες στην έρευνα παρά σε εκείνες που άμεσα βοηθούν στοχευμένες ομάδες και κοινότητες, όπως οι γυναίκες, άνθρωποι εσωτερικά εκτοπισμένοι, άνθρωποι με αναπηρίες κλπ. Μία ακόμα πρακτική προκειμένου να επιβιώσει κανείς από την περιοριστική νομοθεσία είναι η παροχή πόρων σε συνεργαζόμενες εμπορικές εταιρείες, μια λιγότερο ελκυστική εναλλακτική για τους δωρητές εξαιτίας της φορολογίας και του ΦΠΑ, στα οποία υπόκεινται οι επιχειρήσεις στο Αζερμπαϊτζάν.

Οι ΜΚΟ βρίσκουν τρόπους να επιβιώσουν 

Σύμφωνα με την πλέον πρόσφατη έκθεση για την “Κοινωνική Οικονομία στην Ανατολική Γειτονιά και τα Δυτικά Βαλκάνια” του AETS Consortium και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπάρχουν μερικές εκατοντάδες οργανώσεις, που ειδικεύονται στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών και υπηρεσιών υγείας σε ευάλωτες ομάδες στο Αζερμπαϊτζάν. Εκτιμάται ότι 10% από αυτές έχουν ιδρύσει κοινωνικές επιχειρήσεις για να μειώσουν την εξάρτησή τους από τη χρηματοδότηση από το εξωτερικό και να ενισχύσουν την οικονομική τους βιωσιμότητα. Αυτές οι μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις απασχολούν λιγότερα από 25 άτομα με ετήσιο έσοδα κάτω των  200.000 μανάτ Αζερμπαϊτζάν (100.000 ευρώ). 

Η UAFA, η ΜΚΟ United Aid για το Αζερμπαϊτζάν, βρίσκεται σε αυτό το 10%. Η Gwen έχει δημιουργήσει τέσσερα κοινωνικά μοντέλα: το ηλεκτρονικό κατάστημα ENJOY Chocolates, την πρωτότυπη σειρά μαθημάτων που υλοποιείται σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Georgetown, το “Mektebim” (Το Σχολείο μου), ένα μοντέλο προσχολικής εκπαίδευσης προσανατολισμένο στο παιδί και συμπεριληπτικό, που το διαχειρίζονται γυναίκες επιχειρηματίες από όλη τη χώρα, και την “Braille Teach”, μια συσκευή που διδάσκει το αλφάβητο Μπράιγ σε όλες τις γλώσσες. Μία ακόμα ΜΚΟ που επικεντρώνεται στο κοινωνικό επιχειρηματικό μοντέλο είναι η Birgə və Sağlam (Μαζί και Υγιείς). Η οργάνωση παρέχει κοινωνικές υπηρεσίες σε παιδιά με αυτισμό και τις οικογένειές τους και το 2017 ξεκίνησε το Kashalata, ένα καφέ-εργαστήριο, όπου έφηβοι και νέοι άνθρωποι με αυτισμό μπορούν να κάνουν μαθήματα επαγγελματικών δεξιοτήτων.

Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις χρηματοδοτούμενες από την κυβέρνηση

Ενώ η κυβέρνηση έχει περιορίσει την ικανότητα των ΜΚΟ να γίνονται αποδέκτες πόρων από το εξωτερικό, οι κυβερνητικοί φορείς έχουν αυξήσει τα κρατικά ποσά, που διαθέτουν για την παροχή επιχορηγήσεων μικρής κλίμακας. Με τον τρόπο αυτό ο κρατικά χρηματοδοτούμενος Φορέας Στήριξης ΜΚΟ χρηματοδότησε 415 επιχορηγήσεις αξίας 3,7 εκατ. μανάτ Αζερμπαϊτζάν (περίπου 2,18 εκατ. δολ. ΗΠΑ) συνολικά, σύμφωνα με το Δείκτη Βιωσιμότητας των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών για το Αζερμπαϊτζάν το 2021. Ακολούθησαν κατά πόδας άλλοι φορείς, που συνεργάζονται με το κράτος. Το Υπουργείο Παιδείας έδωσε επιχορηγήσεις σε 179 εγχειρήματα το 2021, ενώ το Ίδρυμα Νεολαίας στήριξε 66 τοπικά και τρία διεθνή εγχειρήματα.

Περίπου 3.000 ΜΚΟ, που λαμβάνουν αυτή τη χρηματοδότηση, είναι γνωστές ως Κυβερνητικά Οργανωμένες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (GONGO), αλλά συχνά δέχονται κριτική από την εναπομείνασα ανεξάρτητη κοινωνία πολιτών του Αζερμπαϊτζάν. Μία από αυτές τις GONGO είναι η Ένωση Dilara Aliyeva για την Προστασία των Δικαιωμάτων των Γυναικών, η οποία έχει στιγματιστεί, επειδή λαμβάνει κυβερνητική χρηματοδότηση, ενώ εκπροσωπεί την κοινωνία πολιτών στην Ενιαία Ομάδα Εργασίας για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ένα χώρο διαπραγμάτευσης των απαιτήσεων του τομέα με την κυβέρνηση. Ωστόσο, αυτή η GONGO είναι επίσης μία από τις ελάχιστες οργανώσεις που μπορούν ακόμα να βασίζονται σε χρηματοδότηση από ξένους δωρητές, ανάμεσά τους το Marshall Fund, το Norwegian Human Rights House, το IDEE (Ινστιτούτο για τη Δημοκρατία στην Ανατολική Ευρώπη), το NDI (Εθνικό Δημοκρατικό Ινστιτούτο), τις Πρεσβείες των ΗΠΑ, του Η.Β., της Νορβηγίας, και αρκετών άλλων διεθνών οργανισμών. 

Η εθνική νομοθεσία επιτρέπει στις οργανώσεις να λαμβάνουν μόνο μία επιχορήγηση το χρόνο καθιστώντας σχεδόν αδύνατη τη βαριά εξάρτηση των ΜΚΟ από την κυβερνητική επιχορήγηση. Επιπλέον, τα περιορισμένα ποσά που λαμβάνουν σχεδόν δεν τους επιτρέπουν να επιβιώσουν και τις αναγκάζουν να επικεντρωθούν σε φτηνότερα έργα. Το τελευταίο φάνηκε και στην Έκθεση για τη Χώρα του US Department of State 2022 για τις Πρακτικές σχετικά με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, στην οποία αναφέρεται ότι οι κρατικές επιχορηγήσεις που δόθηκαν για το 2021 κυρίως στήριξαν “έργα ευαισθητοποίησης, κατάρτισης ατόμων με αναπηρίες, βετεράνους και οικογένειες με χαμηλό εισόδημα, κατάρτισης για νέες δεξιότητες, όπως η χρήση τεχνολογίας υπολογιστών και αντιμετώπισης του αντικτύπου της πανδημίας του COVID-19 και του Δεύτερου Πολέμου στο Καραμπάχ”.

Εχθρικό το περιβάλλον για τις διεθνείς ΜΚΟ

Ο δείκτης του Αζερμπαϊτζάν για τις ελευθερίες και τα δικαιώματα παρουσίασε δραματική χειροτέρευση από τα μέσα του 2012. Ως αποτέλεσμα, η χώρα βίωσε την έξοδο των ξένων ΜΚΟ και δωρητών από το Αζερμπαϊτζάν. Την περίοδο 2012–2017 περισσότερες από 50 διεθνείς οργανώσεις έκλεισαν τα γραφεία τους. Σύμφωνα με τον Guluzade: “Η νομοθεσία περιελάμβανε την υποχρέωση οι δωρητές από το εξωτερικό να καταχωρήσουν ένα γραφείο στο Αζερμπαϊτζάν και να υπογράψουν ειδική συμφωνία με το Υπουργείο Δικαιοσύνης ώστε να συνεχίσουν να παρέχουν επιχορηγήσεις σε τοπικές ΜΚΟ. Ο ορισμός ενός δωρητή ήταν επίσης περιορισμένος, καθιστώντας το δύσκολο για τους ξένους δωρητές να ανταποκριθούν σε αυτή την απαίτηση. Το Υπουργικό Συμβούλιο έκανε πάνω από ένα χρόνο προκειμένου να υιοθετήσει νέους κανόνες για την καταχώρηση επιχορηγήσεων καθυστερώντας τη διαδικασία ακόμα περισσότερο”.

Ο νόμος επίσης εκχωρεί στην κυβέρνηση απεριόριστη διακριτική ευχέρεια στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με την καταχώρηση ΜΚΟ. Δεν προσδιορίζει χρονικό όριο για τις σχετικές διαδικασίες. Αντιθέτως, σύμφωνα με τον Guluzade, οι επιτυχημένες περιπτώσεις μπορούν να πάρουν μέχρι δύο χρόνια, καθώς το Υπουργείο ελέγχει τις επιχορηγήσεις και τους ωφελούμενούς τους με μεγάλη λεπτομέρεια.  Η Έκθεση για τη Χώρα του US Department of State αναφέρει μία διεθνή ΜΚΟ, που μπόρεσε να εγγραφεί το 2021. Ωστόσο, η έκθεση δεν αναφέρει συγκεκριμένα προγράμματα, που να έχουν υλοποιηθεί με επιτυχία. Είναι γνωστό ότι τουλάχιστον ένα εγχείρημα από μία διεθνή ΜΚΟ σταμάτησε λόγω αδυναμίας να καταχωρηθεί. 

Ο Δείκτης Βιωσιμότητας των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών αναφέρεται σε άλλα περιοριστικά μέτρα, που ρυθμίζουν τη διαχείριση των ΜΚΟ. Ανάμεσά τους είναι μια απαίτηση προς τα αλλοδαπά στελέχη διοίκησης μεγάλων οργανώσεων ή παραρτημάτων τους να έχουν τουλάχιστον μία προσωρινή άδεια παραμονής, που είναι πολύπλοκη και μακροχρόνια διαδικασία χωρίς εγγυήσεις επιτυχίας. Επίσης οι αντιπρόεδροι επικεφαλής παραρτημάτων ΜΚΟ πρέπει να είναι πολίτες του Αζερμπαϊτζάν αν ο διευθυντής του παραρτήματος είναι ξένος υπήκοος.

Ως αποτέλεσμα, αυτές οι υποκειμενικές διαδικασίες και ο κίνδυνος για το ξαφνικό κλείσιμο μιας οργάνωσης αποθαρρύνουν τις διεθνείς ΜΚΟ από το να ξεκινήσουν δραστηριότητα στο Αζερμπαϊτζάν. Για να λειτουργήσουν σε αυτό το περιβάλλον, κάποιες οργανώσεις δουλεύουν μέσω των αρχηγείων τους στο εξωτερικό, διαχειριζόμενες βασικές διαδικασίες εκεί παρά από το Αζερμπαϊτζάν. Για παράδειγμα, αρχηγεία ξένων ΜΚΟ μπορεί να διενεργούν άμεσα οικονομικές και συμβατικές λειτουργίες με ντόπιους συμβούλους και πωλητές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι ξένοι project managers δεν μπορούν ούτε καν να αναζητήσουν προσωρινή διαμονή στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά απλά ταξιδεύουν στη χώρα με βίζες περιορισμένης διάρκειας, στην καλύτερη περίπτωση.